Usaq janrlardyń biri – jumbaqtyń bala damýyna tıgizer mańyzy
Usaq janrlardyń biri – jumbaqtyń bala damýyna tıgizer mańyzy.
«Bala tárbıesi - besikten» degen tárbıelik uǵymdy árdaıym este saqtaǵan qazaq halqy balasyn aldymen halyqtyq dástúrde tárbıeleýdi ustanǵan halyq qashan da óskeleń urpaqty tárbıeleýdiń mánin, onyń qıyndyǵy men qýanyshyn, odan shyǵatyn nátıjeni bilip otyrǵan. Osy turǵydan qaraǵanda, aýyz ádebıetindegi shaǵyn janrlar – maqal - mátelder, jumbaqtar, sanamaqtar, jańyltpashtar balanyń oı - órisin, dúnıetanymyn, qıalyn, tilin damytýda, tálim - tárbıesinde tereń mán jatyr.
JUMBAQ - belgili qasıetterin ǵana megzeý arqyly jasyrylǵan zat, qubylystardy sheshkizý maqsatynda qurylǵan tanymdyq máni óte zor usaq janr. Jumbaqtyń mysal, ertegi, aıtys túrleri usaq janrǵa qosylmaıdy.
Balanyń oılaý qabiletin damytatyn, tanymyn keńeıtetin tamasha úlginiń biri - jumbaq. Ol halyqtyń oıy, qıalynan týǵan ushqyr da beıneli shyǵarma. Qazaq halqynda erte zamannan qoldanylyp, qarym - qatynas jasaýdyń erekshe bir quralyna aınalǵan.
Úlkender arasynda adamdy taný, synaý, ázil - qaljyń, sheshendik sheberligin baıqatý oıyn túrinde qoldanylsa, balalar úshin jumbaqty dúnıeniń qyr - syryn bildirtýge, tanymy men qıalyn ushtaýǵa, til sheberligine, oı júıriktigine baýlý maqsatynda qoldanǵan. Jumbaqtar nárseniń, zattyń, qubylystyń jalpy syrtqy kórinisin sıpattaý, ishki mazmunyn bildirý, ekinshi bir nársemen salystyrý, basqa nársege teńeý, uqsatý, balamalaý, ásireleý mazmunynda beriledi. Jumbaqtardyń mazmunynda tildik qoldanystar da san alýan bolyp keledi.
Jumbaqtyń osyndaı tildik erekshelikterin balaǵa anyqtap jetkize bilý, týǵan tiliniń baılyǵyn sezinýine, tildik qoldanys erekshelikterin tanýǵa, sóz saptaý sóıleý mádenıetin úırenýge, óz oıyn sheber de mánerli jetkize bilýine shyǵarmashylyq qabiletin ósirýge kópten - kóp kómegin tıgizedi. Jumbaqtar boıynsha jumys negizinen onyń sheshýin tabý baǵytynda júrgiziledi. Ol úshin belgili bir nárseni jumbaqtap aıtylǵan belgilerine qaraı izdestirý jolymen tabý ádisi usynylady. Mundaı jaǵdaıda jumbaqtalǵan nárseniń jalpy qaı salaǵa jatatyny, qandaı baǵytta izdeletini aıtylady.
Mysaly:, «İzdesem, izi joq,
Baýyzdasam, qany joq» jumbaǵyn sheshý kerek deıik.
Bul nárseni ózennen, kólden izdeý kerektigi, onyń sýda bolatyny eskertiledi. Mundaı ba -
ǵyt berilmegen jaǵdaıda balalarǵa qıyndyq túsedi.
Al jumbaqtyń quramyndaǵy metaforalyq beıne sol jumbaqtalǵan nárseni izdestirip tabý barysynda óz - ózinen ashylady. Mysaly, joǵaryda aıtylǵan jumbaqty sheshý barysynda ózen, kólde bolatyn nárseler izdestiriledi. Balalar birden - aq sýda bolatyn balyq, baqa-shaıan sıaqtylardy aıtýy múmkin. Olardyń izi bolǵanymen, qany bolatyny, al bizdiń jumbaǵymyzdaǵy nárseniń qany da, izi de joqtyǵy aıtylady. Jumbaqtyń sheshýi tabylǵannan keıin, suraq - jaýap arqyly metaforalyq beıne ashylady: Jumbaqta qandaı iz jóninde aıtylady? Mundaǵy baýyzdaý sóziniń maǵynasyn qalaı túsinýge bolady?
(Qaıyqtyń tumsyǵymen sý tolqynyn kesýi) t. s. s. Nemese «Aıaǵy bireý, qoly joq, shıyr - shıyr joly kóp...» jumbaǵynyń quramyndaǵy sózderdiń de áýeli týra maǵynasy
taldanady: kez kelgen nárseniń salǵan iziniń sóıleı almaıtyny, salǵan iziniń sóıleýi degenniń ne ekeni suralady. Osy arqyly bul jumbaqtalyp otyrǵandy oqý quraldarynyń tóńireginen izdestirý kerektigi aıtylyp, olardyń ishinde qozǵalatyn, júretin qandaı nárselerdiń bar ekeni oılastyrady. Eger balalar ony taba almaıtyndaı bolsa, «Oqý quraldarynyń qaısylarynda jol bar?» degen tárizdi suraq qoıý arqyly dápter men kitapta jol bolatyny anyqtalady. Sonan soń dápterdegi syzyq - joldyń sóıleı almaıtyny, sóıleıtin jol – jazý ekeni, jazý jolyn qalam, qaryndash salatyny aıqyndalady. Jumbaqtalǵan qaryndashtyń belgilerin balalar ózderi tabady, jumbaqtaǵy «salǵan izi» degenniń jazǵan jazý ekenin de aıtady. Sóıtip, jumbaq oqýshylardy beınelep sóıleýge úıretedi, óıtkeni jumbaq – K. D. Ýshınskıı kórsetkendeı, zattyń sýretti sıpattamasy. 1 - synyptaǵy álippeni tanytý kezeńinde ár dybysqa baılanysty jumbaq sheship otyrýdyń paıdasy zor.
Mysaly:
Tyrma jatyr qaraıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (T)
Uqsaıdy ózi shalǵyǵa, Elestet kóz aldyńa.
Qane, oılanyp tabaıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (Ǵ)
Túıe órkeshin qaraıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (M)
Shyǵarmashylyq qabiletin shyńdap, uıqastyra sóıleýge daǵdylandyrý barysynda «Belgisiz uıqasty tap!» jumbaqtaryn paıdalanyp otyrdym.
Shý kóp qyrda,
Án be, jyr ma?
«Tyraýlaıtyn» Bul ne? (tyrna)
Jerge túsken aıdaı,
Sekeńdeýi kóp - ti
Týra teptim taımaı, Ustap kórshi...(dopty)
Zyrlar júırik,
Qarǵyp bıik,
Joldy keser, Bul ne? (kıik)
Ol toq bolsa árdaıym,
Biz toıatyn nan daıyn,
Kúzde ǵana jem izder, Bul ne deısiń? (kombaın)
İshi tolǵan shárbat,
Dámdi qalaı áıbat.
Úzesiń birden júzin, Onyń aty -...(júzim)
Dop - domalaq sary,
İshinde bar dáni
Qyzyǵasyń kórip, Onyń aty -...(órik)
1 - synypta Ahmetova Jaýqazyn degen oqýshym jumbaqty:
Bir dáý kele jatyr
Ol ne deseń tasbaqa – dep qurasa, osy jumystardan soń sóz uıqasyn túsinip,
E dybysyn tanytý barysyndaǵy 7 - jattyǵýdaǵy elektr shamy týraly ózdiginen nemese uıqas arqyly óleń qurastyrý kezinde mynadaı óleń joldaryn qurastyra bildi.
Mysyǵym meniń, mysyǵym
Úı jınaıdy pysyǵym.
Qasqyrdy da aýlaıdy,
Pishendi oryp baýlaıdy.
Uqsap qalǵan almurt,
Paıdalanar barsha jurt - dep qurasa, kelesi bir sabaqtarda ózdiginen mynadaı jumbaqtar qurastyrdy:
Qasyna barsań úrkek,
Júregi joq, otyr tek (qoıan)
Ózi sary, jeseń tátti. (áńgelek)
dese Rahýova Dılnaz degen oqýshym:
Tastan tasqa sekiredi,
Tátti shópti jegeni,
Túsine jıi kiredi. (laq)
Juldyzdaı jarqyraıdy,
Kúndiz biraq baıqalmaıdy. (aı)
degen jumbaqtar qurady.
Sózimdi qorytyndylaı kele usaq janrlarmen júrgiziletin jumystardyń barlyǵy da oqýshylardy óz betterimen izdenýge úıretip, aqyl - oıy men dúnıetanymyn keńeıtýge, tilin damytýǵa septigin tıgizedi.
Jumyr jerdi mekendegen halyqtardyń, el - jurttardyń, qaı - qaısysynyń da ǵasyrlar boıy suryptalyp, injý marjandaı astarly da asyl, ulaǵatty sheshendik, danalyq sózderi bolatyndyǵy haq. Til baılyǵynyń altyn qorynan sanalatyn osynaý ǵıbratty sózder ómir shyndyǵyn, halyqtyń turmys salty men tirshiligin, psıhologıasyn, qoǵamdyq progresin taıǵa tańba basqandaı dál de sheber, mándi etip beıneleýimen qundy. Halyq danalyǵy, baılyǵy - maqal - mátelder, jańyltpash, jumbaq, naqyl sózder elimizdiń bolashaǵy – jastardy tárbıeleýde, aqyl - keńes berip otyrý jolynda atqaratyn mańyzy zor.
«Bala tárbıesi - besikten» degen tárbıelik uǵymdy árdaıym este saqtaǵan qazaq halqy balasyn aldymen halyqtyq dástúrde tárbıeleýdi ustanǵan halyq qashan da óskeleń urpaqty tárbıeleýdiń mánin, onyń qıyndyǵy men qýanyshyn, odan shyǵatyn nátıjeni bilip otyrǵan. Osy turǵydan qaraǵanda, aýyz ádebıetindegi shaǵyn janrlar – maqal - mátelder, jumbaqtar, sanamaqtar, jańyltpashtar balanyń oı - órisin, dúnıetanymyn, qıalyn, tilin damytýda, tálim - tárbıesinde tereń mán jatyr.
JUMBAQ - belgili qasıetterin ǵana megzeý arqyly jasyrylǵan zat, qubylystardy sheshkizý maqsatynda qurylǵan tanymdyq máni óte zor usaq janr. Jumbaqtyń mysal, ertegi, aıtys túrleri usaq janrǵa qosylmaıdy.
Balanyń oılaý qabiletin damytatyn, tanymyn keńeıtetin tamasha úlginiń biri - jumbaq. Ol halyqtyń oıy, qıalynan týǵan ushqyr da beıneli shyǵarma. Qazaq halqynda erte zamannan qoldanylyp, qarym - qatynas jasaýdyń erekshe bir quralyna aınalǵan.
Úlkender arasynda adamdy taný, synaý, ázil - qaljyń, sheshendik sheberligin baıqatý oıyn túrinde qoldanylsa, balalar úshin jumbaqty dúnıeniń qyr - syryn bildirtýge, tanymy men qıalyn ushtaýǵa, til sheberligine, oı júıriktigine baýlý maqsatynda qoldanǵan. Jumbaqtar nárseniń, zattyń, qubylystyń jalpy syrtqy kórinisin sıpattaý, ishki mazmunyn bildirý, ekinshi bir nársemen salystyrý, basqa nársege teńeý, uqsatý, balamalaý, ásireleý mazmunynda beriledi. Jumbaqtardyń mazmunynda tildik qoldanystar da san alýan bolyp keledi.
Jumbaqtyń osyndaı tildik erekshelikterin balaǵa anyqtap jetkize bilý, týǵan tiliniń baılyǵyn sezinýine, tildik qoldanys erekshelikterin tanýǵa, sóz saptaý sóıleý mádenıetin úırenýge, óz oıyn sheber de mánerli jetkize bilýine shyǵarmashylyq qabiletin ósirýge kópten - kóp kómegin tıgizedi. Jumbaqtar boıynsha jumys negizinen onyń sheshýin tabý baǵytynda júrgiziledi. Ol úshin belgili bir nárseni jumbaqtap aıtylǵan belgilerine qaraı izdestirý jolymen tabý ádisi usynylady. Mundaı jaǵdaıda jumbaqtalǵan nárseniń jalpy qaı salaǵa jatatyny, qandaı baǵytta izdeletini aıtylady.
Mysaly:, «İzdesem, izi joq,
Baýyzdasam, qany joq» jumbaǵyn sheshý kerek deıik.
Bul nárseni ózennen, kólden izdeý kerektigi, onyń sýda bolatyny eskertiledi. Mundaı ba -
ǵyt berilmegen jaǵdaıda balalarǵa qıyndyq túsedi.
Al jumbaqtyń quramyndaǵy metaforalyq beıne sol jumbaqtalǵan nárseni izdestirip tabý barysynda óz - ózinen ashylady. Mysaly, joǵaryda aıtylǵan jumbaqty sheshý barysynda ózen, kólde bolatyn nárseler izdestiriledi. Balalar birden - aq sýda bolatyn balyq, baqa-shaıan sıaqtylardy aıtýy múmkin. Olardyń izi bolǵanymen, qany bolatyny, al bizdiń jumbaǵymyzdaǵy nárseniń qany da, izi de joqtyǵy aıtylady. Jumbaqtyń sheshýi tabylǵannan keıin, suraq - jaýap arqyly metaforalyq beıne ashylady: Jumbaqta qandaı iz jóninde aıtylady? Mundaǵy baýyzdaý sóziniń maǵynasyn qalaı túsinýge bolady?
(Qaıyqtyń tumsyǵymen sý tolqynyn kesýi) t. s. s. Nemese «Aıaǵy bireý, qoly joq, shıyr - shıyr joly kóp...» jumbaǵynyń quramyndaǵy sózderdiń de áýeli týra maǵynasy
taldanady: kez kelgen nárseniń salǵan iziniń sóıleı almaıtyny, salǵan iziniń sóıleýi degenniń ne ekeni suralady. Osy arqyly bul jumbaqtalyp otyrǵandy oqý quraldarynyń tóńireginen izdestirý kerektigi aıtylyp, olardyń ishinde qozǵalatyn, júretin qandaı nárselerdiń bar ekeni oılastyrady. Eger balalar ony taba almaıtyndaı bolsa, «Oqý quraldarynyń qaısylarynda jol bar?» degen tárizdi suraq qoıý arqyly dápter men kitapta jol bolatyny anyqtalady. Sonan soń dápterdegi syzyq - joldyń sóıleı almaıtyny, sóıleıtin jol – jazý ekeni, jazý jolyn qalam, qaryndash salatyny aıqyndalady. Jumbaqtalǵan qaryndashtyń belgilerin balalar ózderi tabady, jumbaqtaǵy «salǵan izi» degenniń jazǵan jazý ekenin de aıtady. Sóıtip, jumbaq oqýshylardy beınelep sóıleýge úıretedi, óıtkeni jumbaq – K. D. Ýshınskıı kórsetkendeı, zattyń sýretti sıpattamasy. 1 - synyptaǵy álippeni tanytý kezeńinde ár dybysqa baılanysty jumbaq sheship otyrýdyń paıdasy zor.
Mysaly:
Tyrma jatyr qaraıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (T)
Uqsaıdy ózi shalǵyǵa, Elestet kóz aldyńa.
Qane, oılanyp tabaıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (Ǵ)
Túıe órkeshin qaraıyq, Uqsaıdy oǵan qaı árip? (M)
Shyǵarmashylyq qabiletin shyńdap, uıqastyra sóıleýge daǵdylandyrý barysynda «Belgisiz uıqasty tap!» jumbaqtaryn paıdalanyp otyrdym.
Shý kóp qyrda,
Án be, jyr ma?
«Tyraýlaıtyn» Bul ne? (tyrna)
Jerge túsken aıdaı,
Sekeńdeýi kóp - ti
Týra teptim taımaı, Ustap kórshi...(dopty)
Zyrlar júırik,
Qarǵyp bıik,
Joldy keser, Bul ne? (kıik)
Ol toq bolsa árdaıym,
Biz toıatyn nan daıyn,
Kúzde ǵana jem izder, Bul ne deısiń? (kombaın)
İshi tolǵan shárbat,
Dámdi qalaı áıbat.
Úzesiń birden júzin, Onyń aty -...(júzim)
Dop - domalaq sary,
İshinde bar dáni
Qyzyǵasyń kórip, Onyń aty -...(órik)
1 - synypta Ahmetova Jaýqazyn degen oqýshym jumbaqty:
Bir dáý kele jatyr
Ol ne deseń tasbaqa – dep qurasa, osy jumystardan soń sóz uıqasyn túsinip,
E dybysyn tanytý barysyndaǵy 7 - jattyǵýdaǵy elektr shamy týraly ózdiginen nemese uıqas arqyly óleń qurastyrý kezinde mynadaı óleń joldaryn qurastyra bildi.
Mysyǵym meniń, mysyǵym
Úı jınaıdy pysyǵym.
Qasqyrdy da aýlaıdy,
Pishendi oryp baýlaıdy.
Uqsap qalǵan almurt,
Paıdalanar barsha jurt - dep qurasa, kelesi bir sabaqtarda ózdiginen mynadaı jumbaqtar qurastyrdy:
Qasyna barsań úrkek,
Júregi joq, otyr tek (qoıan)
Ózi sary, jeseń tátti. (áńgelek)
dese Rahýova Dılnaz degen oqýshym:
Tastan tasqa sekiredi,
Tátti shópti jegeni,
Túsine jıi kiredi. (laq)
Juldyzdaı jarqyraıdy,
Kúndiz biraq baıqalmaıdy. (aı)
degen jumbaqtar qurady.
Sózimdi qorytyndylaı kele usaq janrlarmen júrgiziletin jumystardyń barlyǵy da oqýshylardy óz betterimen izdenýge úıretip, aqyl - oıy men dúnıetanymyn keńeıtýge, tilin damytýǵa septigin tıgizedi.
Jumyr jerdi mekendegen halyqtardyń, el - jurttardyń, qaı - qaısysynyń da ǵasyrlar boıy suryptalyp, injý marjandaı astarly da asyl, ulaǵatty sheshendik, danalyq sózderi bolatyndyǵy haq. Til baılyǵynyń altyn qorynan sanalatyn osynaý ǵıbratty sózder ómir shyndyǵyn, halyqtyń turmys salty men tirshiligin, psıhologıasyn, qoǵamdyq progresin taıǵa tańba basqandaı dál de sheber, mándi etip beıneleýimen qundy. Halyq danalyǵy, baılyǵy - maqal - mátelder, jańyltpash, jumbaq, naqyl sózder elimizdiń bolashaǵy – jastardy tárbıeleýde, aqyl - keńes berip otyrý jolynda atqaratyn mańyzy zor.
You Might Also Like
