1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
قازاقستان تاريحى
كلاسى: 8
ساباقتىڭ تاقىرىبى:§10. 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
ساباقتىڭ ماقساتى: رەسەي يمپەرياسىنىڭ العاشقى جارتىسىنداعى وتارلىق ساياساتىنا بىلىمدىلىك: قارسى كەنەسارى باستاعان ۇلت – ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءمان ماعىناسىن جەتە ءتۇسىندىرۋ، كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرىن جانە كوتەرىلىستىڭ ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق: كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرىن، قوزعاۋشى كۇشتەرىن، ماقساتىن كەستە ارقىلى ءتۇسىندىرۋ، سالىستىرا ءبىلۋ، ءوز پىكىرىن دالەلدەرمەن تۇجىرىمداي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ
تاربيەلىلىك: تۋعان تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى وقيعالارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تاعىلىم الاتىن ۇلتجاندى تۇلعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، كەستەلەر، كارتامەن جۇمىس، ۆەنن دياگرامماسى
كورنەكىلىگى: كارتا، سلايد، ەل. وقۋلىق، ادىستەمەلىك جۋرنال
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى تۇگەندەپ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: تەست ارقىلى تەكسەرۋ، سۇراقتار (باعالاۋ)
III. جاڭا ساباق:
جوسپار:
1. كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى، ماقساتى جانە قوزعاۋشى كۇشتەرى
2. كوتەرىلىستىڭ بارىسى
3. كەنەسارىنىڭ حاندىق بيلىگى
4. كوتەرىلىستىڭ ماڭىزى جانە جەڭىلۋ سەبەپتەر
كەنەسارى قاسىم ۇلى – ساياساتشى، مامىلەگەر، باتىر، ۇلت – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ابىلاي حاننىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، ەڭ سوڭعى حان. ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىر ساياساتىن بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىسىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى وكىلدەرىنە بىرنەشە رەت حات جازىپ، وزدەرىنە قونىستارىن قايتارۋدى سۇرايدى.
كوتەرىلىستىڭ باستالۋ سەبەپتەرى:
ءحىح ع-دىڭ 20جىلدارىندا ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى، كىشى ءجۇزدىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى قوقان بەكتەرىنىڭ بيلىگىندە بولدى. حيۋا حاندىعى شەكتى، تابىن، ءتورتقارا، باي ۇلى رۋلارىنا قىسىم كورسەتتى. سىر بويىنا بەكىنىس تۇرعىزىپ، قازاق حالقىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى. 1822 ج. جارعىدان سوڭ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىم، جازالاۋ ساياساتى كۇشەيدى. قازاق حالقىن ەجەلگى مەكەنىنەن ايىرىپ، توناۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. وسىعان قارسى كوتەرىلىس باستاعان سارجان قاسىمۇلىن 1836ج. قوقان حانى ءولتىردى. 1822 جىلدان باستاپ، كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىم ءوزىنىڭ بالالارىمەن بىرگە رەسەيگە قارسى كۇرەس جۇرگىزدى. قاسىم دا، ەسەنگەلدى دە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جولىندا تاشكەنت بيلەۋشىلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەبى: قوقاندىقتاردىڭ ەزگىسىنەن قازاقتاردى ازات ەتۋ، رەسەيدىڭ وزبىرلىعىن تەجەۋ.
كەنەسارى اسكەرنىڭ جەكە وتريادتارىن باسقارعان باتىرلار: اعىباي، يمان، جولامان تىلەنشى ۇلى، بۇقارباي، بۇعىباي، اڭعال باتىر، جەكە باتىر بايسەيىت باتىر، سۇرانشى باتىر.
كوتەرىلىسكە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى قاتىستى: ورىس، وزبەك، قىرعىز، قازاق ت. ب
كوتەرىلىستىڭ ماقساتى: قازاقستاننىڭ ابىلاي حان كەزىندەگى اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءارى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرمەگەن جەرلەردى ساقتاپ قالۋ. *قازاق جەرلەرىن بەكىنىستەر مەن وكرۋگتىك بيلەۋ ارقىلى وتارلاۋدى توقتاتۋ؛
كوتەرىلىستىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى: قازاق شارۋالارى. سونىمەن قاتار ەگىنشىلەر، ستارشىندار، سۇلتاندار دا ات سالىستى.
كوتەرىلىس قامتىلعان ايماق:
بارلىق ءۇش ءجۇزدى قامتىدى:
كىشى جۇزدەن - شەكتى، تاما، تابىن، الشىن، شومەكەي، جاپپاس.
ۇلى جۇزدەن – ءۇيسىن، دۋلات جانە ت. ب. رۋلار قاتىستى.
ءۇش ءجۇزدى قامتىعان تۇڭعىش ءىرى كوتەرىلىس.
كوتەرىلىستىڭ تاريحى ماڭىزى: حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا - سەزىمىنىڭ وسكەندىگىن دالەلدەدى.
كەنەسارىعا قويىلعان تالاپتار:
1. پاتشا ۇكىمەتى بەلگىلەنگەن شەكتەۋلى ايماقتا عانا كوشىپ قونۋعا ءتيىس بولدى
2. كەنەسارى سوعىس قيمىلدارىن تولىق توقتاتىپ رەسەيگە باعىنۋعا ءتيىس بولدى
3. كەنەسارىعا قىلمىستىق ىستەردى قاراۋعا رۇقسات بەرىلمەدى
4. ورىنبور ۆەدموستۆوسىنا قارايتىن قازاقتاردىڭ بارلىعى رەسەي يمپەرياسىنا 1سوم 50 تيىن ءتۇتىن سالىعىن تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى
كەنەسارىنىڭ حاتتارى:( وقۋشىلاردىڭ وزىنە وقۋلىقتان وقىتقىزامىن)
«ءبىزدىڭ اتا – بابامىز، - دەپ جازدى كەنەسارى، - بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ەسىل، نۇرا، اقتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جارقايىن، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن توڭىرەگى جانە جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا بىزدەن تارتىپ الىنىپ، ولارعا اسكەري بەكىنىستەر سالىندى. ەندى ءبىزدىڭ جەرىمىزدى كۇندە باسىپ الىپ، وعان بەكىنىستەر ورناتىپ جاتىر. بۇل ارەكەت حالىقتى بارىنشا اشىندىرىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا عانا ەمەس، قازىرگى تىرشىلىگىمىزگە دە زور ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر». ءبىراق وعان پاتشادا، ونىڭ قازاقستانداعى اكىمدەرى دە قۇلاق اسپاي، قايتا وتارشىلدىقتى ۇدەتە تۇسەدى.
ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورىنا جازعان حاتتارىندا: «مەن ءوزىمنىڭ قازاقتارىم ەگىن ەگۋ، اڭ اۋلاۋ جانە باسقا دا بەيبىت كاسىپتەرمەن شۇعىلدانعان كەزدە عانا تىنىش ءومىر سۇرە الامىن» دەسە، ەندى ءبىر حاتىندا پاتشا اكىمدەرىن دوستىق – تاتۋلىق قاتىناستا بولۋعا شاقىرادى: «ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى»، دەيدى.
كەنەسارى پاتشا وكىمەتىمەن كەلىسۋ ارەكەتىنەن ەش ناتيجە شىقپاعاننان كەيىن، قارۋ الىپ كۇرەسۋگە بەل بايلايدى. بۇل تۋرالى پاتشا وكىمەتىنە جازعان سوڭعى حاتتارىنىڭ بىرىندە: «1825 جىلدان 1840 جىلعا دەيىن پاتشا وكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ اۋىلدارىمىزدى 15 رەت شاۋىپ كەتتى. سوندىقتان بىزدەر، قازاقتار، مۇنداي قىسىمعا، تالان – تاراجعا، كىسى ولتىرۋشىلىككە شىداي الماي، لاجسىزدان باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق ولار سوندادا تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتىدە مەن – كەنەسارى قاسىم ۇلى، قارۋلانىپ الىپ، ۇلى كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم»، - دەيدى. ال اعالارى مەن اكەسى ولگەننەن كەيىن، 1836 جىلدان باستاپ، كوتەرىلىستىڭ باسشىسى بولادى.
ءىۇ. كوتەرىلىستىڭ بارىسى: حرونولوگيالىق كەستە جاساۋ:
جىلدار. وقيعالار
1837ج، قاراشا: پەتروپاۆل قالاسىنان شىققان اقتاۋ بەكىنىسى كازاكتارىنا العاش رەت شابۋىل جاسادى.
1838ج، 26 مامىردا: كەنەسارى ساربازدارى اقمولا بەكىنىسىنە شابۋىل جاساپ، ورتەپ جىبەردى.
1838ج، كۇزىنەن: قوزعالىس كىشى ءجۇزدى شارپىپ، وعان بي جولامان تىلەنشى ۇلى قوسىلدى.
1841ج، تامىز: كەنەسارى قولىنىڭ تاشكەنتكە شابۋىلى جۇقپالى اۋرۋدىڭ تاراتىلۋىنان توقتاتىلدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كوتەرىلىسكە قارسى جۇرگىزگەن شارالارى.
وقيعالار. جىلدار.
ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورى وبرۋچيەۆ اسكەرى جىبەرىلدى.
سىبىردەن سوتنيكوۆ توبى اتتاندى.(1842ج)
ءى نيكولاي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ 300 كازاكتان تۇراتىن توبىن جىبەرۋگە كەلىسىم بەردى(1842).
سۇلتان جانتورە ۇلى، ايشۋاق ۇلى، پولكوۆنيك گەرن، بيزانوۆ باستاعان 5 مىڭدىق توپ ۇيىمداستىرىلدى.(1843. ج. 27 ماۋسىم)
كوتەرىلىسشىلەر سۇلتان جانتورە ۇلىنىڭ توبىن قورشاپ، 44 سۇلتاندى مەرت قىلدى.(1843. ج)
كەنەسارىعا قارسى كۇرەستە دارمەنسىزدىگى ءۇشىن ۆويسكوۆولىق ستارشينا ليەۆەديەۆ ورىنبورعا شاقىرىلىپ، سوتقا بەرىلدى.(18447ج721 - 22 شىلدە)
ىرعىز، تورعاي وزەندەرى بويىندا بەكىنىستەر سالىندى(. 1844 - 1845. ج. ج)
كەنەسارىنىڭ حاتتارى:( وقۋشىلاردىڭ وزىنە وقۋلىقتان وقىتقىزامىن)
«ءبىزدىڭ اتا – بابامىز، - دەپ جازدى كەنەسارى، - بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ەسىل، نۇرا، اقتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جارقايىن، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن توڭىرەگى جانە جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا بىزدەن تارتىپ الىنىپ، ولارعا اسكەري بەكىنىستەر سالىندى. ەندى ءبىزدىڭ جەرىمىزدى كۇندە باسىپ الىپ، وعان بەكىنىستەر ورناتىپ جداتىر. بۇل ارەكەت حالىقتى بارىنشا اشىندىرىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا عانا ەمەس، قازىرگى تىرشىلىگىمىزگە دە زور ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر». ءبىراق وعان پاتشادا، ونىڭ قازاقستانداعى اكىمدەرى دە قۇلاق اسپاي، قايتا وتارشىلدىقتى ۇدەتە تۇسەدى.
• ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورىنا جازعان حاتتارىندا: «مەن ءوزىمنىڭ قازاقتارىم ەگىن ەگۋ، اڭ اۋلاۋ جانە باسقا دا بەيبىت كاسىپتەرمەن شۇعىلدانعان كەزدە عانا تىنىش ءومىر سۇرە الامىن» دەسە، ەندى ءبىر حاتىندا پاتشا اكىمدەرىن دوستىق – تاتۋلىق قاتىناستا بولۋعا شاقىرادى: «ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى»، دەيدى
كەنەسارىنىڭ سارىارقادان ۇلى جۇزگە قاراي بەت الۋى.
- قوقان ەزگىسىندەگى قازاقتارعا دەربەستىك الۋعا كومەكتەسىپ، وزىنە تىرەك جاساۋدى ويلاستىردى
جىلدار. وقيعالار
1845ج. قازان، قاراشادا: كوتەرىلىسشىلەر سوزاق، جاڭا جۇلەك، قورعان بەكىنىستەرىن الدى.
1847ج، ساۋىردە كەنەسارى 10مىڭ اسكەرىمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى
1847ج: مايتوبە تۇبىندەگى شايقاستا كەنەسارى 32 سۇلتانمەن بىرگە قازا تاپتى
كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋ سەبەبى:
- رەسەي بيلەۋشىلەرىنەن جەڭىلدىكتەر العان اقسۇيەكتەردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ورتالىقتانعان فەودالدىق مەملەكەت قۇرۋعا مۇددەلى بولماۋى.
رۋارالىق قايشىلىقتار.
- كەنەسارىنىڭ ءوزىن قولداماعان اۋىلدارعا قاتالدىق كورسەتۋى.
V. سىرىم مەن كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ سالىستىرمالى سيپاتى.” ۆەنن دياگرامما”
دەڭگەيلىك تاپسىرمالار (تاراتىپ بەرۋ)
VI. بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسىنىڭ باستى سەبەپتەرى نەدە؟
2. كەنەسارىنىڭ قوقان، بۇقار حاندىقتارىمەن بايلانىسى قانداي بولدى؟
3. كەنەسارى حاندىعىنى4 قۇرىلىمى مەن حVI - حVII ع. قازاق حاندىعىن سالىستىرىڭدار؟
VII. ۇيگە تاپسىرما: § 10. وقۋ، تۇسىنىك بەر
كەنەسارى قاسىمۇلىمەن بايلانىستى قوسىمشا مالىمەتتەر وقىپ كەلۋ، تەست جۇمىسى
«تاۋەلسىزدىك تىرەگىم» ەسسە جازىپ كەلۋ
كلاسى: 8
ساباقتىڭ تاقىرىبى:§10. 1837 - 1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس
ساباقتىڭ ماقساتى: رەسەي يمپەرياسىنىڭ العاشقى جارتىسىنداعى وتارلىق ساياساتىنا بىلىمدىلىك: قارسى كەنەسارى باستاعان ۇلت – ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءمان ماعىناسىن جەتە ءتۇسىندىرۋ، كوتەرىلىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ سەبەپتەرىن جانە كوتەرىلىستىڭ ماڭىزىن اشىپ كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىق: كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرىن، قوزعاۋشى كۇشتەرىن، ماقساتىن كەستە ارقىلى ءتۇسىندىرۋ، سالىستىرا ءبىلۋ، ءوز پىكىرىن دالەلدەرمەن تۇجىرىمداي ءبىلۋ داعدىسىن دامىتۋ
تاربيەلىلىك: تۋعان تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى وقيعالارىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، تاعىلىم الاتىن ۇلتجاندى تۇلعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، كەستەلەر، كارتامەن جۇمىس، ۆەنن دياگرامماسى
كورنەكىلىگى: كارتا، سلايد، ەل. وقۋلىق، ادىستەمەلىك جۋرنال
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردى تۇگەندەپ، ساباققا نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: تەست ارقىلى تەكسەرۋ، سۇراقتار (باعالاۋ)
III. جاڭا ساباق:
جوسپار:
1. كوتەرىلىستىڭ سەبەپتەرى، ماقساتى جانە قوزعاۋشى كۇشتەرى
2. كوتەرىلىستىڭ بارىسى
3. كەنەسارىنىڭ حاندىق بيلىگى
4. كوتەرىلىستىڭ ماڭىزى جانە جەڭىلۋ سەبەپتەر
كەنەسارى قاسىم ۇلى – ساياساتشى، مامىلەگەر، باتىر، ۇلت – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى، ابىلاي حاننىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، ەڭ سوڭعى حان. ول پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وزبىر ساياساتىن بەيبىت جولمەن شەشۋگە تىرىسىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى وكىلدەرىنە بىرنەشە رەت حات جازىپ، وزدەرىنە قونىستارىن قايتارۋدى سۇرايدى.
كوتەرىلىستىڭ باستالۋ سەبەپتەرى:
ءحىح ع-دىڭ 20جىلدارىندا ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى، كىشى ءجۇزدىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى قوقان بەكتەرىنىڭ بيلىگىندە بولدى. حيۋا حاندىعى شەكتى، تابىن، ءتورتقارا، باي ۇلى رۋلارىنا قىسىم كورسەتتى. سىر بويىنا بەكىنىس تۇرعىزىپ، قازاق حالقىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى. 1822 ج. جارعىدان سوڭ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىم، جازالاۋ ساياساتى كۇشەيدى. قازاق حالقىن ەجەلگى مەكەنىنەن ايىرىپ، توناۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. وسىعان قارسى كوتەرىلىس باستاعان سارجان قاسىمۇلىن 1836ج. قوقان حانى ءولتىردى. 1822 جىلدان باستاپ، كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىم ءوزىنىڭ بالالارىمەن بىرگە رەسەيگە قارسى كۇرەس جۇرگىزدى. قاسىم دا، ەسەنگەلدى دە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جولىندا تاشكەنت بيلەۋشىلەرىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەبى: قوقاندىقتاردىڭ ەزگىسىنەن قازاقتاردى ازات ەتۋ، رەسەيدىڭ وزبىرلىعىن تەجەۋ.
كەنەسارى اسكەرنىڭ جەكە وتريادتارىن باسقارعان باتىرلار: اعىباي، يمان، جولامان تىلەنشى ۇلى، بۇقارباي، بۇعىباي، اڭعال باتىر، جەكە باتىر بايسەيىت باتىر، سۇرانشى باتىر.
كوتەرىلىسكە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى قاتىستى: ورىس، وزبەك، قىرعىز، قازاق ت. ب
كوتەرىلىستىڭ ماقساتى: قازاقستاننىڭ ابىلاي حان كەزىندەگى اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءارى رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرمەگەن جەرلەردى ساقتاپ قالۋ. *قازاق جەرلەرىن بەكىنىستەر مەن وكرۋگتىك بيلەۋ ارقىلى وتارلاۋدى توقتاتۋ؛
كوتەرىلىستىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى: قازاق شارۋالارى. سونىمەن قاتار ەگىنشىلەر، ستارشىندار، سۇلتاندار دا ات سالىستى.
كوتەرىلىس قامتىلعان ايماق:
بارلىق ءۇش ءجۇزدى قامتىدى:
كىشى جۇزدەن - شەكتى، تاما، تابىن، الشىن، شومەكەي، جاپپاس.
ۇلى جۇزدەن – ءۇيسىن، دۋلات جانە ت. ب. رۋلار قاتىستى.
ءۇش ءجۇزدى قامتىعان تۇڭعىش ءىرى كوتەرىلىس.
كوتەرىلىستىڭ تاريحى ماڭىزى: حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا - سەزىمىنىڭ وسكەندىگىن دالەلدەدى.
كەنەسارىعا قويىلعان تالاپتار:
1. پاتشا ۇكىمەتى بەلگىلەنگەن شەكتەۋلى ايماقتا عانا كوشىپ قونۋعا ءتيىس بولدى
2. كەنەسارى سوعىس قيمىلدارىن تولىق توقتاتىپ رەسەيگە باعىنۋعا ءتيىس بولدى
3. كەنەسارىعا قىلمىستىق ىستەردى قاراۋعا رۇقسات بەرىلمەدى
4. ورىنبور ۆەدموستۆوسىنا قارايتىن قازاقتاردىڭ بارلىعى رەسەي يمپەرياسىنا 1سوم 50 تيىن ءتۇتىن سالىعىن تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى
كەنەسارىنىڭ حاتتارى:( وقۋشىلاردىڭ وزىنە وقۋلىقتان وقىتقىزامىن)
«ءبىزدىڭ اتا – بابامىز، - دەپ جازدى كەنەسارى، - بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ەسىل، نۇرا، اقتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جارقايىن، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن توڭىرەگى جانە جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا بىزدەن تارتىپ الىنىپ، ولارعا اسكەري بەكىنىستەر سالىندى. ەندى ءبىزدىڭ جەرىمىزدى كۇندە باسىپ الىپ، وعان بەكىنىستەر ورناتىپ جاتىر. بۇل ارەكەت حالىقتى بارىنشا اشىندىرىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا عانا ەمەس، قازىرگى تىرشىلىگىمىزگە دە زور ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر». ءبىراق وعان پاتشادا، ونىڭ قازاقستانداعى اكىمدەرى دە قۇلاق اسپاي، قايتا وتارشىلدىقتى ۇدەتە تۇسەدى.
ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورىنا جازعان حاتتارىندا: «مەن ءوزىمنىڭ قازاقتارىم ەگىن ەگۋ، اڭ اۋلاۋ جانە باسقا دا بەيبىت كاسىپتەرمەن شۇعىلدانعان كەزدە عانا تىنىش ءومىر سۇرە الامىن» دەسە، ەندى ءبىر حاتىندا پاتشا اكىمدەرىن دوستىق – تاتۋلىق قاتىناستا بولۋعا شاقىرادى: «ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى»، دەيدى.
كەنەسارى پاتشا وكىمەتىمەن كەلىسۋ ارەكەتىنەن ەش ناتيجە شىقپاعاننان كەيىن، قارۋ الىپ كۇرەسۋگە بەل بايلايدى. بۇل تۋرالى پاتشا وكىمەتىنە جازعان سوڭعى حاتتارىنىڭ بىرىندە: «1825 جىلدان 1840 جىلعا دەيىن پاتشا وكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى ءبىزدىڭ اۋىلدارىمىزدى 15 رەت شاۋىپ كەتتى. سوندىقتان بىزدەر، قازاقتار، مۇنداي قىسىمعا، تالان – تاراجعا، كىسى ولتىرۋشىلىككە شىداي الماي، لاجسىزدان باسىمىزدىڭ اۋعان جاعىنا كوشىپ جۇردىك. ءبىراق ولار سوندادا تىنىشتىق بەرمەدى. سول سەبەپتىدە مەن – كەنەسارى قاسىم ۇلى، قارۋلانىپ الىپ، ۇلى كۇرەستى باستاۋعا اتتاندىم»، - دەيدى. ال اعالارى مەن اكەسى ولگەننەن كەيىن، 1836 جىلدان باستاپ، كوتەرىلىستىڭ باسشىسى بولادى.
ءىۇ. كوتەرىلىستىڭ بارىسى: حرونولوگيالىق كەستە جاساۋ:
جىلدار. وقيعالار
1837ج، قاراشا: پەتروپاۆل قالاسىنان شىققان اقتاۋ بەكىنىسى كازاكتارىنا العاش رەت شابۋىل جاسادى.
1838ج، 26 مامىردا: كەنەسارى ساربازدارى اقمولا بەكىنىسىنە شابۋىل جاساپ، ورتەپ جىبەردى.
1838ج، كۇزىنەن: قوزعالىس كىشى ءجۇزدى شارپىپ، وعان بي جولامان تىلەنشى ۇلى قوسىلدى.
1841ج، تامىز: كەنەسارى قولىنىڭ تاشكەنتكە شابۋىلى جۇقپالى اۋرۋدىڭ تاراتىلۋىنان توقتاتىلدى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كوتەرىلىسكە قارسى جۇرگىزگەن شارالارى.
وقيعالار. جىلدار.
ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورى وبرۋچيەۆ اسكەرى جىبەرىلدى.
سىبىردەن سوتنيكوۆ توبى اتتاندى.(1842ج)
ءى نيكولاي ستارشينا لەبەديەۆتىڭ 300 كازاكتان تۇراتىن توبىن جىبەرۋگە كەلىسىم بەردى(1842).
سۇلتان جانتورە ۇلى، ايشۋاق ۇلى، پولكوۆنيك گەرن، بيزانوۆ باستاعان 5 مىڭدىق توپ ۇيىمداستىرىلدى.(1843. ج. 27 ماۋسىم)
كوتەرىلىسشىلەر سۇلتان جانتورە ۇلىنىڭ توبىن قورشاپ، 44 سۇلتاندى مەرت قىلدى.(1843. ج)
كەنەسارىعا قارسى كۇرەستە دارمەنسىزدىگى ءۇشىن ۆويسكوۆولىق ستارشينا ليەۆەديەۆ ورىنبورعا شاقىرىلىپ، سوتقا بەرىلدى.(18447ج721 - 22 شىلدە)
ىرعىز، تورعاي وزەندەرى بويىندا بەكىنىستەر سالىندى(. 1844 - 1845. ج. ج)
كەنەسارىنىڭ حاتتارى:( وقۋشىلاردىڭ وزىنە وقۋلىقتان وقىتقىزامىن)
«ءبىزدىڭ اتا – بابامىز، - دەپ جازدى كەنەسارى، - بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ەسىل، نۇرا، اقتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جارقايىن، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن توڭىرەگى جانە جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا بىزدەن تارتىپ الىنىپ، ولارعا اسكەري بەكىنىستەر سالىندى. ەندى ءبىزدىڭ جەرىمىزدى كۇندە باسىپ الىپ، وعان بەكىنىستەر ورناتىپ جداتىر. بۇل ارەكەت حالىقتى بارىنشا اشىندىرىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا عانا ەمەس، قازىرگى تىرشىلىگىمىزگە دە زور ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر». ءبىراق وعان پاتشادا، ونىڭ قازاقستانداعى اكىمدەرى دە قۇلاق اسپاي، قايتا وتارشىلدىقتى ۇدەتە تۇسەدى.
• ورىنبور گەنەرال – گۋبەرناتورىنا جازعان حاتتارىندا: «مەن ءوزىمنىڭ قازاقتارىم ەگىن ەگۋ، اڭ اۋلاۋ جانە باسقا دا بەيبىت كاسىپتەرمەن شۇعىلدانعان كەزدە عانا تىنىش ءومىر سۇرە الامىن» دەسە، ەندى ءبىر حاتىندا پاتشا اكىمدەرىن دوستىق – تاتۋلىق قاتىناستا بولۋعا شاقىرادى: «ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتا ءومىر سۇرسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى»، دەيدى
كەنەسارىنىڭ سارىارقادان ۇلى جۇزگە قاراي بەت الۋى.
- قوقان ەزگىسىندەگى قازاقتارعا دەربەستىك الۋعا كومەكتەسىپ، وزىنە تىرەك جاساۋدى ويلاستىردى
جىلدار. وقيعالار
1845ج. قازان، قاراشادا: كوتەرىلىسشىلەر سوزاق، جاڭا جۇلەك، قورعان بەكىنىستەرىن الدى.
1847ج، ساۋىردە كەنەسارى 10مىڭ اسكەرىمەن قىرعىز جەرىنە باسىپ كىردى
1847ج: مايتوبە تۇبىندەگى شايقاستا كەنەسارى 32 سۇلتانمەن بىرگە قازا تاپتى
كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋ سەبەبى:
- رەسەي بيلەۋشىلەرىنەن جەڭىلدىكتەر العان اقسۇيەكتەردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ورتالىقتانعان فەودالدىق مەملەكەت قۇرۋعا مۇددەلى بولماۋى.
رۋارالىق قايشىلىقتار.
- كەنەسارىنىڭ ءوزىن قولداماعان اۋىلدارعا قاتالدىق كورسەتۋى.
V. سىرىم مەن كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ سالىستىرمالى سيپاتى.” ۆەنن دياگرامما”
دەڭگەيلىك تاپسىرمالار (تاراتىپ بەرۋ)
VI. بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. كەنەسارى قاسىم ۇلى كوتەرىلىسىنىڭ باستى سەبەپتەرى نەدە؟
2. كەنەسارىنىڭ قوقان، بۇقار حاندىقتارىمەن بايلانىسى قانداي بولدى؟
3. كەنەسارى حاندىعىنى4 قۇرىلىمى مەن حVI - حVII ع. قازاق حاندىعىن سالىستىرىڭدار؟
VII. ۇيگە تاپسىرما: § 10. وقۋ، تۇسىنىك بەر
كەنەسارى قاسىمۇلىمەن بايلانىستى قوسىمشا مالىمەتتەر وقىپ كەلۋ، تەست جۇمىسى
«تاۋەلسىزدىك تىرەگىم» ەسسە جازىپ كەلۋ
You Might Also Like
-
«ءاربىر ەلدىڭ كەلەشەگى مەكتەبىنە بايلانىستى» (ماعجان جۇمابايەۆ)
-
ماقساتى: قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حانىمى، « بوبەك» بالالار قايىرىمدىلىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى سارا الپىس قىزى نازاربايەۆانىڭ ءومىر جولى، جالپى ادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارعا باستايتىن قايىرىمدىلىق ءىس - شارا...
