InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1867 - 1868 جىلدارداعى قازاقستانداعى رەفورمالار
ساباقتىڭ ماقساتى: ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدارىنداعى قازاقستانداعى رەفورمانىڭ دايىندالعانىن، ونىڭ مازمۇنى مەن ءمانىن، سيپاتىن كورسەتۋ.
دامىتۋشىلىعى: - رەفورمانىڭ زارداپتارىن ءتۇسىندىرۋ، وقۋشىلارعا ساياسي، الەۋمەتتىك سالدارىن قورىتىندىلاپ، ايقىنداۋعا داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىگى: وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تاربيەلەۋ.

ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ
ساب. ءتۇرى: ارالاس ساباق
ساب. ءادىسى: كورسەتۋ، ءتۇسىندىرۋ، سۇراقتار قويۋ
ساب. كورنەكىلىگى: ساياسي كارتا، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ەل. وقۋلىق، سىزبالار، سۋرەتتەر
ساب. قۇرىلىمى: ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ، نازارلارىن ساباققا اۋدارۋ

ءىى. ءۇي جۇمىسى: § 19. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتى.
1. وقۋشىلاردان ءۇي تاپسىرماسىن اۋىزشا سۇرايمىن.
2. سۇراقتار قويىلادى وقۋشىلار جاۋاپتارىن تابادى
3. تۇلعالاردى تانى

1. ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقستان شاكىرتتەرى قاي تىلدە وقىتىلدى؟ (اراب تىلىندە)
2. ازيالىق ۋچيليششە قاي جىلى اشىلدى؟ (1789 ج.)
3. 1850 جىلى ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ جانىنان قانداي مەكەمەلەر اشىلدى؟ (ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر)
4. حح ع. 20 - 30 جىلدارىندا قازاقستان عىلىمىنىڭ شتابىن باسقارعان كەڭەستىك ءىرى تۇركولوگ، اكادەميك: (ا. ن. سامويلوۆيچ).
5. ءسۇيىنباي ارون ۇلى اقىندىق ونەرگە قانشا جاسىنان ماشىقتانعان؟ (14 - 15 جاستان).
6. قازاق حالقىندا دامىعان قولونەر سالالارى: (توقىماشىلىق، كيىز باسۋ، اعاش، مەتالل، سۇيەك، ءمۇيىز وڭدەۋ)

1. ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقستاندا اعارتۋ ءىسى بالالارعا نەنى ۇيرەتتى؟(«شاريعات - ۇل - يمان»، «اپتيەك» سياقتى ءدىني مازمۇنداعى كىتاپتار يسلام قاعيدالارىن ۇيرەتتى)
2. 1833 جىلى ا. س. پۋشكين قازاقستاننىڭ قاي قالاسىندا بولدى؟ (ورىنبور)
3. 18481849ج. گ. س. كارەلين قازاقستاننىڭ قاي ءوڭىرىن زەرتتەدى؟ (كاسپيي تەڭىزى ماڭىن).
4. «جەتىسۋ اقىندارىنىڭ التىن دىڭگەگى اتانعان اقىن» (ءسۇيىنباي)
5. قازاق اۋىلدارىندا شارۋاشىلىققا ارنالعان توبەسى كۇمبەز ءتارىزدى شوشالا قانداي ماقساتتا تۇرعىزىلعان؟ (ەت جانە ازىق - تۇلىك ونىمدەرىن ساقتاۋ ءۇشىن)

1. ءحىح عاسىردا ءبىلىمىن جالعاستىرۋ ءۇشىن اۋقاتتى اتا - انالار بالالارىن قاي قالالارعا وقۋعا جىبەردى؟ (بۇحارا مەن تاشكەنت قالالارىنا)
2. 1841 جىلى بوكەي ورداسىندا جاڭگىر حاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اشىلعان مەكتەپتەردە قاي تىلدەردە ساباق بەرىلە باستادى؟ (تاتار جانە ورىس تىلدەرىندە)
3. 1836 - 1838 جىلعى شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ي. تايمان ۇلى مەن م. وتەمىسۇلىنا كىم قولداۋ كورسەتتى؟ (ۆ. ي. دال).
4. 1845 جىلى ۆ. ي. ءدالدىڭ «بوكەي مەن ماۋلەن» پوۆەسى قاي تىلگە اۋدارىلدى؟(پاريجدە، فرانسۋز تىلىنە)
5. م. وتەمىس ۇلى قاي جىلى كالمىكوۆ تۇرمەسىندە وتىردى؟ (1829 جىلى).
6. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى ورىن قالاي اتالادى؟ (ءتور).

1. ءىرى مەدرەسەلەردە اراب تىلىنەن ساباق بەرەتىن «مۇعالىمدىككە» نە تالاپ ەتىلدى؟ (ارناۋلى كۋالىگى بولۋ كەرەك بولدى)
2. 1831جىلى 18 قىركۇيەكتە قاي قالادا ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششە اشىلدى؟ (سەمەي)
3. 1833 جىلى ا. س. پۋشكين ورىنبوردا بولعان كەزىندە قاي ەڭبەگىن جازدى؟(پۋگاچيەۆ بۇلىگىنىڭ تاريحى).
4. م. وتەمىس ۇلى 20 جاسىندا قانداي قىزمەت اتقاردى؟ (جاڭگىردىڭ ۇلى زۇلقارنايدىڭ تاربيەشىسى بولدى)
5. جاستايىنان ەكى كوزىنەن ايرىلعان ءىرى ەپيك اقىن: (شوجە)
6. قازاق حالقى زور قۇرمەتپەن ءانشى – كۇيشىلەردى قالاي دەپ اتاعان؟ (سال - سەرىلەر دەپ ات - ى)

ءىىى. جاڭا ساباق:
1. رەفورمانى دايىنداۋ
2. رەفورمانىڭ مازمۇنى، ءمانى
3. رەفورما بويىنشا ءتيىمدى - ايماقتىق ءبولىنىس
4. رەفورمانىڭ وتارشىلدىق ءمانى

وقۋشىلارعا ەل. وقۋلىقتى تىڭداتامىن.
رەفورما قالاي ازىرلەنگەن ەدى
1860 جىلى العاش، پەتەربۋرگتە كەيىن، ستاتس - حاتشى بۋتكوۆتىڭ كابينەتىندە جۇرگىزىلدى
رەفورما - قوعامدىق ءومىردىڭ قانداي دا ءبىر جاعىن قايتا قۇرۋ، وزگەرتۋ، جاڭارتۋ.
رەفورما رەسەيدە باسىبايلىلىق قۇقىعىنىڭ جويىلۋىمەن رەسەي ۇكىمەتى ساياسي، الەۋمەتتىك ءومىر اعىسىن تۇبىرىمەن وزگەرتكەن ءبىرقاتار رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. كاپيتاليستىك قاتىناستار كەڭ ءورىس الىپ جاتتى.
رەفورمانىڭ ەڭ باستى جانە نەگىزگى مىندەتى – «قازاق دالاسىن رەسەيدىڭ باسقا بولىكتەرىمەن بىرتە - بىرتە قوسىپ جىبەرۋ» ءۇشىن رەسەيگە باعىنىشتى حالىقتاردى ءبىر باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قۇرامىنا بىرىكتىرۋ.
پاتشالى رەسەيدىڭ ۇلتتىق ايماقتاردى شيكىزات قورى جانە كوزى رەتىندە ساقتاۋ ساياساتى قازاقستاندى دا قامتىدى.
قازاقستاننىڭ رەفورماعا دەيىن 2 گەنەرال - گۋبەرناتورلىققا باعىندى:
ووووورگوپرپولۆولسر

1822 جىلعى ءسىبىر قازاقتارىنىڭ «جارعىسى»، 1824 جىلعى ورىنبور قازاقتارىنىڭ «جارعىسى» جاڭا ورىستەي باستاعان كاپيتاليستىك قاتىناستارعا ساي كەلمەدى.
رەسەي قازاقستانداعى باسقارۋدى بۇرىنعى جۇيەسىن تۇبىرىمەن وزگەرتۋ مىندەتىن العا قويدى.
ءحىح عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا ستاتس - حاتشى ي. ي. بۋتكوۆ باستاعان كوميسسيا قۇرىلدى.
كوميسسيا بۇكىل قازاق دالاسىن 2 وبلىسقا ءبولدى.

ەندى رەفورمانى دايىنداۋ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى گيرس باسقارعان «دالا كوميسسياسىنا» جۇكتەلدى. 1865 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا ءىى الەكساندر پاتشانىڭ ءامىرى بويىنشا قازاق جەرىن زەرتتەپ ءبىلۋ سۇراقتارى دايىندالدى. وندا قارالعان ماسەلەلەر - جەردى يەلەنۋ تۇرلەرى، سوت ءىسى، الىم - سالىق، ءدىني ماسەلەلەر ت. ب.
كوميسسيا ۇسىنىسى ورىنبور گەنەرال - گۋبەرناتورى ا. پ. بەزاكقا تاپسىرىلدى. 1865 جىلى ا. پ. بەزاكتىڭ وتستاۆكاعا شىعۋىنا بايلانىستى ونىڭ ورنىنا جاڭا گۋبەرناتور ن. ا. كرىجانوۆسكيي تاعايىندالدى.
ن. ا. كرىجانوۆسكيي ا. پ. بەزاك

رەفورمانى ازىرلەۋدە بۇقارانىڭ تالاپ - تىلەگى ەسكەرىلمەدى. ماسەلەن، عالىم ش. ءۋاليحانوۆ قازاقستاندا حالىقتىڭ ءوزىن - ءوزى باسقارۋ نەگىزىندە اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى ۇسىنعان بولاتىن. ونىڭ «سوت رەفورماسى تۋرالى» دەگەن حاتىندا الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاڭالىقتار ەنگىزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى.
كوميسسيا رەفورمانى تەزىرەك ىسكە اسىرۋدى كوزدەپ، ات توبەلىندەي فەودالدىق تاپ وكىلدەرىمەن اقىلداسىپ، مالىمەتتى سولاردان جينادى.
باتىس ءسىبىر گەنەرال - گۋبەرناتورلىعىندا كوميسسيا ءىرى باي مۇسا شورمان ۇلىنىڭ، بيلەۋشى سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانۇلىنان، ورىنبور ولكەسىندە بيلەۋشى اعا سۇلتان ءسايدالىۇلىنان، ت. ب. اقسۇيەكتەردەن جينالعان مالىمەتتەرگە سۇيەندى.

شوقان ءۋاليحانوۆ
رەفورما جۇيەسى 1867جىلى 11 - شىلدەدە ءىى الەكساندر پاتشا «سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ەرەجەنى»، 1868 جىلى قازاننىڭ 21 - ىندە» تورعاي، ورال، اقمولا، سەمەي وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەنى» بەكىتتى.
1867 - 1868 ج. ج. رەفورما بويىنشا قازاق جەرىنىڭ بىرىكتىرىلۋى

(1867 ج. ەرەجەنىڭ 85 - بابىنا سايكەس)

ەرەجەنىڭ 42 - 65 باپتارى بويىنشا، ۋەزد باستىقتارىنا مىناداي مىندەتتەر جۇكتەلدى: جەرگىلىكتى باسقارۋ ورىندارىنا جۇكتەلگەن مىندەتتەردىڭ
ورىندالۋىن قاداعالاۋ، ۋەزدە تىنىشتىق پەن ءتارتىپتى ساقتاۋ، الىم - سالىقتىڭ جينالۋىن باقىلاۋ جانە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ.
بولىستاردى، اقساقالداردى سايلاۋ كۇرەسپەن، رۋلىق تالاسپەن ءوتتى. ابايدىڭ «بولىس بولدىم، مىنەكەي...» دەپ باستالاتىن «كۇلەمبايعا» دەگەن ولەڭىنەن بايقاۋعا بولادى.
1867 - 1868 ج. ج. رەفورما ارقىلى پاتشا وكىمەتى قازاق دالاسىن تولىق وتارلاۋعا تىرىستى.

رەفورمالار نەگىزىندە سوت ءىسى دە قايتا قۇرىلدى.

رەفورما قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋىندا بەلدى ءرول اتقاردى.
كاپيتاليستىك قاتىناستار ەنە باستادى
تاپتىق جىكتەلۋ، جاتاقتار.
جالپى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى رەفورمالاردىڭ بولمىسى تۋرالى، قورىتا ايتقاندا، مىناداي ءتۇيىن جاساۋعا بولادى. پاتشا ۇكىمەتى قازاقستانعا ەنگىزگەن اكىمشىلىك رەفورمالارى نەگىزىندە ونىڭ ساياسي دەربەستىگىن تولىعىمەن جويىپ، قازاق جەرىندە يمپەريا قۇرامىنداعى اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن ورناتتى.

IV. بەكىتۋ سۇراقتارى:
قاجەتتى داتانى قويىڭدار
1. قازاق دالاسىن زەرتتەۋگە بايلانىستى سۇراقتار ءتىزىمى قاي جىلى قۇراستىرىلدى؟
( 1865 ج. 5 ماۋسىم)
2. «تورعاي، ورال، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى بويىنشا» پاتشا جوباسىنا قاي جىلى
قول قويىلدى؟ (1868 جىلى 21 - قازان)

ەسىمدەردى جازىڭدار
1. ءحىح ع. 60 جىلدارى قازاق ولكەسىن باسقارۋدى وزگەرتۋدىڭ جوباسىن جاساۋ جونىندەگى كوميسسيانى باسقارعان ستاتس - حاتشى كىم؟ (ي. ي. بۋتكوۆ)
2. 1868 جىلى «جەتىسۋعا شارۋالاردى كوشىرۋدىڭ ۋاقىتشا ەرەجەسىن» كىم جاسادى؟
(كالپوكوۆسكيي)
3. 1867 – 1868 جىلى. رەفورما كەزەڭىندە ءوز جوباسىن ۇسىنعان قازاق عالىمى.
(ش. ءۋاليحانوۆ)

كارتامەن جۇمىس: ەل. وقۋلىقتاعى تاپسىرمالاردان ورىنداۋ.

V. ۇيگە تاپسىرما: § 20. وقۋ، تۇسىنىك ايتۋ.
داپتەرمەن جۇمىس: سىزبالاردى سىزۋ، كارتامەن جۇمىس
1. رەفورماعا دايىندىق قالاي جۇرگىزىلدى؟
2. رەفورمانى دايىنداي وتىرىپ پاتشا ۇكىمەتى قانداي ماقساتتى كوزدەدى؟
3. رەفورمانىڭ ءمانى قانداي؟
4. «ەرەجە - رەفورمانىڭ» الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋداعى ءرولى قانداي بولدى؟