كارل ليننەيدىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ك. ليننەيدىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىمى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى ك. ليننەيدىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىم نەگىزدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا.
ساباقتىڭ ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح. ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، بايانداۋ،
كورنەكىلىك: وقۋلىق، پلاكاتتار، مۋلتيمەديالىق پوديۋم.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: 1. ەۆوليۋسيا قانداي ۇعىم؟ انىقتاماسىن بەرىڭدەر.
2. قايتا وركەندەۋ ءداۋىرى قاي عاسىردا دامىدى، وعان قانداي جاعدايلار سەبەپ بولدى؟
3. جاراتىلىستانۋ زەرتتەۋشىسى، فيلوسوف اريستوتەلدى نەلىكتەن جانۋارتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەيمىز؟
4. تەوفراست وسىمدىكتەردى زەرتتەگەندە قانداي جاقتارىنا ءمان بەردى؟
5. اريستوتەلدىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن مىسالمەن تالداپ دالەلدەڭدەر.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ك. ليننەي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى توپتاستىرىپ، ەڭ العاشقى جۇيەلەنىم عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. ك. ليننەيدىن جاراتىلىستانۋشى بولۋىنا ءوزى وقىپ جۇرگەن لۋند قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ستوبەۋستىڭ ۇيىندەگى مۇراجايى اسەر ەتتى. ليننەيدى مۇراجايداعى كەپتىرىلگەن وسىمدىكتەر، قۇستاردىڭ تۇلىبى، ۇلۋلاردىڭ باقالشاقتارى، مينەرالداردىڭ جيناقتامالارى قاتتى قىزىقتىرعان.
بوس ۋاقىتىندا ءوزى دە قالانى ارالاپ، وسىمدىكتەردى تەرىپ اكەلىپ، ءارقايسىسىن تالداپ، كەپتىرۋمەن اينالىسقان. ەرىنبەي جاساعان ەڭبەگى ورگانيزمدەردىڭ ەڭ العاشقى جۇيەسىن قۇرۋعا كەپ سەپتىگىن تيگىزدى. وسىمدىكتەردى جىكتەۋ ءۇشىن قۇرىلىسى جاعىنان ۇقساس دارالاردى، ءتۇردى نەگىزگە الدى.
وسىمدىكتەردىڭ 8000 - نان استام، جانۋارلاردىڭ 4200 - دەن استام تۇرلەرىن انىقتادى. ۇقساس تۇرلەردى تۋىسقا، ۇقساس تۋىستاردى وتريادقا، وتريادتاردى كلاسقا بىرىكتىردى، ك. ليننەيدىڭ جۇيەسىندەگى ەڭ ءىرى جۇيەلىك توپ — كلاسس، ەڭ تومەنگىسى — ءتۇر دەپ اتالدى. بارلىق وسىمدىكتەردى اتالىعى مەن انالىعىنىڭ سانىنا قاراي 24 كلاسقا ءبولدى. گۇل بولىمدەرىنە كۇلتە، توزانقاپ، اتالىق جىپشەسى، شىرنەلىك، انالىق جاتىنى، انالىق اۋزى، گۇلتابانى، گۇلساعاعى، گۇلسەرىگى اتاۋلارىن ەنگىزدى. وسىمدىكتىڭ ءتۇرىن لاتىن تىلىندە قوسارلى اتاۋ ءتىزىمىن (بينارلى نومەنكلاتۋرا) (تۋىسى مەن ءتۇرى) ۇسىندى.
ك. ليننەي جانۋارلار دۇنيەسىن قاناينالىم جانە تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسىنا قاراي 6 كلاسقا جىكتەدى: 1) سۇتقورەكتىلەر؛ 2) قۇستار؛ 3) امفيبيالار؛ 4) بالىقتار؛ 5) بۋناقدەنەلىلەر؛ 6) قۇرتتار.
كارل ليننەي (1707 — 1778) - ورگانيزمدەردى العاش رەت توپتاستىرىپ جۇيەگە كەلتىرگەن شۆەد عالىمى، جاراتىلىستانۋشى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى كلاسقا، وتريادقا، تۋىسقا، تۇرگە ءبولۋدى دە ءبىرىنشى بولىپ ۇسىنعان. بيولوگياعا 1000 - عا جۋىق تەرميندەردى ەنگىزگەن. جۇيەلەۋدە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى لاتىن تىلىندە ءتۇرى مەن تۋىسىن بىلدىرەتىن قوس اتپەن اتاۋدى ۇسىندى. «تابيعات جۇيەسى" اتتى ەڭبەگى وتە قۇندى بولعاندىقتان 12 رەت باسىلىپ شىققان
سۇتقورەكتىلەردى 17 وتريادقا ءبولدى. سۇتقورەكتىلەر كلاسىن ءسۇت بەزدەرىنە قاراپ جۇيەلەگەندىكتەن جۇمىرتقا سالۋشى سۇتقورەكتىلەر (ەحيدنا، ۋيرەكتۇمسىق)، ەسكەكاياقتىلار، كيتتارىزدىلەر وسى كلاسقا جاتقىزىلدى. ك. ليننەيدىڭ جۇيەسى "جاساندى جۇيە" بولدى، سەبەبى وسىمدىكتەردىڭ تۋىستىق جاعى ەسكەرىلمەدى. تەك ۇقساستىعى، اتالىعى مەن انالىعىنىڭ سانىنا عانا كوڭىل اۋدارعاندىقتان ءبىر - بىرىنە ۇقسامايتىن وسىمدىكتەر ءبىر توپقا جاتقىزىلدى. ءسابىز بەن زىعىردىڭ اتالىقتارىنىڭ سانى بەسەۋ بولعاندىقتان ءبىر تۇقىمداسقا بىرىكتىردى. شىن مانىندە، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى تۋىسقا جاتادى (ءسابىز — شاتىرگۇلدىلەرگە، زىعىر — زىعىر تۇقىمداسىنا).
قۇستاردى تۇمسىقتارىنىڭ ۇقساستىعىنا، پىشىنىنە قاراي جۇيەلەگەندىكتەن تاۋىق پەن تۇيەقۇس ءبىر وتريادقا توپتاستىرىلدى. ال نەگىزىندە تاۋىقتار — قىرلى توسسۇيەكتىلەر، تۇيەقۇستار — قىرسىز توسسۇيەكتىلەر توبىنا جاتادى.
جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان ك. ليننەي ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋىنا جاڭالىقتار قوسىپ، ەن العاشقى جۇيەنى قۇردى. ك. ليننەي وزىنە دەيىنگى عالىمداردىڭ وسىمدىكتەردى قالاي جۇيەلەگەندەرىنە تالداۋ جاسادى. ولاردىڭ وسىمدىك اتاۋلارىنىڭ باس ءارپىنىڭ رەتىنە، گۇل كۇلتەسىنىڭ پىشىنىنە، تۇقىم سانىنا، پايدا - زيانىنا قاراي جۇيەلەگەنىن بايقادى. سوندىقتان ول عالىمداردىڭ بۇرىنعى جۇيەسىنە ۇقسامايتىن ەرەكشە جۇيە جاسادى. تۋىس پەن ءتۇردىڭ قوس اتاۋى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمدا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. ءوزى جۇيەلەگەن سۇتقورەكتىلەردىڭ 17 وتريادىنىڭ ىشىنەن جىرتقىشتار مەن پريماتتار وتريادتارىنىڭ تولىق سيپاتتاماسىن جازدى. ادامدى ادام تەكتەس مايمىلدارمەن قاتار پريماتتار وتريادىنا ورنالاستىرۋى كورەگەندىگىن بىلدىرەدى. سوندىقتان ك. ليننەي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى جۇيەلەۋدىڭ العاش نەگىزىن سالعان عالىم بولىپ سانالادى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. ك. ليننەي جۇيەسىندە ەڭ جوعارى جۇيەلىك جانە ەڭ كىشى جۇيەلىك توپ دەپ نەنى الدى؟
2. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى قوس اتپەن اتاۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ تالداپ كورسەتىڭدەر.
3. ك. ليننەي جانۋارلار دۇنيەسىن قانداي بەلگىلەرىنە قاراپ توپتاستىردى، نەشە كلاسقا ءبولدى؟
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. ۇيگە §6
ك. ليننەي جۇيەسىنىڭ "جاساندى" ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىڭدەر.
كلاستار---جانۋارڭ ك. ليننەي جۇيەسى بوي. جىكتەلۋى ---جانۋارڭ قازىرگى جۇيە بوي. جىكتەلۋى
1. سۇتكورەكتىلەر
2. كۇستار
3، امفيبيالار
4. بالىقتار
5. جاندىكتەر
6. قۇرتتار
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ساۋ بولىڭدار. ساباق اياقتالدى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى ك. ليننەيدىڭ ەۆوليۋسيالىق ءىلىم نەگىزدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: لەكسيا.
ساباقتىڭ ءپانارالىق بايلانىسى: تاريح. ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، بايانداۋ،
كورنەكىلىك: وقۋلىق، پلاكاتتار، مۋلتيمەديالىق پوديۋم.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: 1. ەۆوليۋسيا قانداي ۇعىم؟ انىقتاماسىن بەرىڭدەر.
2. قايتا وركەندەۋ ءداۋىرى قاي عاسىردا دامىدى، وعان قانداي جاعدايلار سەبەپ بولدى؟
3. جاراتىلىستانۋ زەرتتەۋشىسى، فيلوسوف اريستوتەلدى نەلىكتەن جانۋارتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەيمىز؟
4. تەوفراست وسىمدىكتەردى زەرتتەگەندە قانداي جاقتارىنا ءمان بەردى؟
5. اريستوتەلدىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن مىسالمەن تالداپ دالەلدەڭدەر.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ك. ليننەي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى توپتاستىرىپ، ەڭ العاشقى جۇيەلەنىم عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. ك. ليننەيدىن جاراتىلىستانۋشى بولۋىنا ءوزى وقىپ جۇرگەن لۋند قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى ستوبەۋستىڭ ۇيىندەگى مۇراجايى اسەر ەتتى. ليننەيدى مۇراجايداعى كەپتىرىلگەن وسىمدىكتەر، قۇستاردىڭ تۇلىبى، ۇلۋلاردىڭ باقالشاقتارى، مينەرالداردىڭ جيناقتامالارى قاتتى قىزىقتىرعان.
بوس ۋاقىتىندا ءوزى دە قالانى ارالاپ، وسىمدىكتەردى تەرىپ اكەلىپ، ءارقايسىسىن تالداپ، كەپتىرۋمەن اينالىسقان. ەرىنبەي جاساعان ەڭبەگى ورگانيزمدەردىڭ ەڭ العاشقى جۇيەسىن قۇرۋعا كەپ سەپتىگىن تيگىزدى. وسىمدىكتەردى جىكتەۋ ءۇشىن قۇرىلىسى جاعىنان ۇقساس دارالاردى، ءتۇردى نەگىزگە الدى.
وسىمدىكتەردىڭ 8000 - نان استام، جانۋارلاردىڭ 4200 - دەن استام تۇرلەرىن انىقتادى. ۇقساس تۇرلەردى تۋىسقا، ۇقساس تۋىستاردى وتريادقا، وتريادتاردى كلاسقا بىرىكتىردى، ك. ليننەيدىڭ جۇيەسىندەگى ەڭ ءىرى جۇيەلىك توپ — كلاسس، ەڭ تومەنگىسى — ءتۇر دەپ اتالدى. بارلىق وسىمدىكتەردى اتالىعى مەن انالىعىنىڭ سانىنا قاراي 24 كلاسقا ءبولدى. گۇل بولىمدەرىنە كۇلتە، توزانقاپ، اتالىق جىپشەسى، شىرنەلىك، انالىق جاتىنى، انالىق اۋزى، گۇلتابانى، گۇلساعاعى، گۇلسەرىگى اتاۋلارىن ەنگىزدى. وسىمدىكتىڭ ءتۇرىن لاتىن تىلىندە قوسارلى اتاۋ ءتىزىمىن (بينارلى نومەنكلاتۋرا) (تۋىسى مەن ءتۇرى) ۇسىندى.
ك. ليننەي جانۋارلار دۇنيەسىن قاناينالىم جانە تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسىنا قاراي 6 كلاسقا جىكتەدى: 1) سۇتقورەكتىلەر؛ 2) قۇستار؛ 3) امفيبيالار؛ 4) بالىقتار؛ 5) بۋناقدەنەلىلەر؛ 6) قۇرتتار.
كارل ليننەي (1707 — 1778) - ورگانيزمدەردى العاش رەت توپتاستىرىپ جۇيەگە كەلتىرگەن شۆەد عالىمى، جاراتىلىستانۋشى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى كلاسقا، وتريادقا، تۋىسقا، تۇرگە ءبولۋدى دە ءبىرىنشى بولىپ ۇسىنعان. بيولوگياعا 1000 - عا جۋىق تەرميندەردى ەنگىزگەن. جۇيەلەۋدە وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى لاتىن تىلىندە ءتۇرى مەن تۋىسىن بىلدىرەتىن قوس اتپەن اتاۋدى ۇسىندى. «تابيعات جۇيەسى" اتتى ەڭبەگى وتە قۇندى بولعاندىقتان 12 رەت باسىلىپ شىققان
سۇتقورەكتىلەردى 17 وتريادقا ءبولدى. سۇتقورەكتىلەر كلاسىن ءسۇت بەزدەرىنە قاراپ جۇيەلەگەندىكتەن جۇمىرتقا سالۋشى سۇتقورەكتىلەر (ەحيدنا، ۋيرەكتۇمسىق)، ەسكەكاياقتىلار، كيتتارىزدىلەر وسى كلاسقا جاتقىزىلدى. ك. ليننەيدىڭ جۇيەسى "جاساندى جۇيە" بولدى، سەبەبى وسىمدىكتەردىڭ تۋىستىق جاعى ەسكەرىلمەدى. تەك ۇقساستىعى، اتالىعى مەن انالىعىنىڭ سانىنا عانا كوڭىل اۋدارعاندىقتان ءبىر - بىرىنە ۇقسامايتىن وسىمدىكتەر ءبىر توپقا جاتقىزىلدى. ءسابىز بەن زىعىردىڭ اتالىقتارىنىڭ سانى بەسەۋ بولعاندىقتان ءبىر تۇقىمداسقا بىرىكتىردى. شىن مانىندە، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى تۋىسقا جاتادى (ءسابىز — شاتىرگۇلدىلەرگە، زىعىر — زىعىر تۇقىمداسىنا).
قۇستاردى تۇمسىقتارىنىڭ ۇقساستىعىنا، پىشىنىنە قاراي جۇيەلەگەندىكتەن تاۋىق پەن تۇيەقۇس ءبىر وتريادقا توپتاستىرىلدى. ال نەگىزىندە تاۋىقتار — قىرلى توسسۇيەكتىلەر، تۇيەقۇستار — قىرسىز توسسۇيەكتىلەر توبىنا جاتادى.
جىبەرگەن كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان ك. ليننەي ورگانيكالىق دۇنيەنىڭ دامۋىنا جاڭالىقتار قوسىپ، ەن العاشقى جۇيەنى قۇردى. ك. ليننەي وزىنە دەيىنگى عالىمداردىڭ وسىمدىكتەردى قالاي جۇيەلەگەندەرىنە تالداۋ جاسادى. ولاردىڭ وسىمدىك اتاۋلارىنىڭ باس ءارپىنىڭ رەتىنە، گۇل كۇلتەسىنىڭ پىشىنىنە، تۇقىم سانىنا، پايدا - زيانىنا قاراي جۇيەلەگەنىن بايقادى. سوندىقتان ول عالىمداردىڭ بۇرىنعى جۇيەسىنە ۇقسامايتىن ەرەكشە جۇيە جاسادى. تۋىس پەن ءتۇردىڭ قوس اتاۋى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمدا كەڭىنەن قولدانىلۋدا. ءوزى جۇيەلەگەن سۇتقورەكتىلەردىڭ 17 وتريادىنىڭ ىشىنەن جىرتقىشتار مەن پريماتتار وتريادتارىنىڭ تولىق سيپاتتاماسىن جازدى. ادامدى ادام تەكتەس مايمىلدارمەن قاتار پريماتتار وتريادىنا ورنالاستىرۋى كورەگەندىگىن بىلدىرەدى. سوندىقتان ك. ليننەي وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى جۇيەلەۋدىڭ العاش نەگىزىن سالعان عالىم بولىپ سانالادى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
1. ك. ليننەي جۇيەسىندە ەڭ جوعارى جۇيەلىك جانە ەڭ كىشى جۇيەلىك توپ دەپ نەنى الدى؟
2. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى قوس اتپەن اتاۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟ تالداپ كورسەتىڭدەر.
3. ك. ليننەي جانۋارلار دۇنيەسىن قانداي بەلگىلەرىنە قاراپ توپتاستىردى، نەشە كلاسقا ءبولدى؟
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. ۇيگە §6
ك. ليننەي جۇيەسىنىڭ "جاساندى" ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىڭدەر.
كلاستار---جانۋارڭ ك. ليننەي جۇيەسى بوي. جىكتەلۋى ---جانۋارڭ قازىرگى جۇيە بوي. جىكتەلۋى
1. سۇتكورەكتىلەر
2. كۇستار
3، امفيبيالار
4. بالىقتار
5. جاندىكتەر
6. قۇرتتار
VI. وقۋشىلاردى باعالاۋ
ساۋ بولىڭدار. ساباق اياقتالدى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 1867 - 1868 جىلدارداعى قازاقستانداعى رەفورمالار
