اباي مەكتەبىنىڭ اقىندارى
ءبىز بۇل بولىمدە ابايدىڭ ءوز تاربيەسىندە بولعان جانە ابايدىڭ اقىلى مەن سىنى بويىنشا تاقىرىپتار تاڭداپ، ارناۋلى شىعارمالار جازعان، ونىڭ شاكىرت اقىندارى تۋرالى ءبىراز تەكسەرۋ جاسايمىز. جالپى العاندا، ابايدىڭ قازاق مادەنيەتىنە XIX عاسىردا جانە XX عاسىردا وتكەن اسەرى اسا مول. ابايدىڭ ءوزىن كورمەي ءسوزىن وقۋ ارقىلى، ەسىتىپ ۇعىنۋ ارقىلى، سول ابايدىڭ ولەڭدەرىنىڭ ۇلگىسىندە الەۋمەتتىك ماسەلەگە، ادامگەرشىلىك جايعا، اعارتۋشىلىق تۋراسىندا ارناپ كوپ-كوپ ولەڭدەر جازعان تالاي اقىندار بار. اسىرەسە، بۇلاردىڭ سانى اباي شىعارمالارى قازاق ساحاراسىنا جايىلا باستاعان سايىن، مولايا تۇسكەن.
XX عاسىردىڭ باسىندا، اباي دۇنيەدەن وتەتىن جىلداردىڭ وزىندە ونىڭ ولەڭدەرىن ۇلگى ەتىپ، ءار ءتۇرلى شىعارمالار جازاتىن اقىندار اباي تىرشىلىك ەتكەن ەلدىڭ كورشىلەس اتىراپتارىندا دا كورىنە باستاعان ەدى.
ال، 1909 جىلى اقىننىڭ كىتابى باسپادان شىققان سوڭ، ابايعا ەلىكتەپ ولەڭ جازۋشىلار قازاقستاننىڭ قاي ولكەسىندە بولسا دا كەزدەسەتىن بولادى. بۇل جاعىنان قاراساق، XX عاسىردا ابايدىڭ اسەرى كوپكە جايىلىپ، كەڭ ءورىس تابا بەرەدى. ءبىراق اقىن مۇراسىنىڭ كەيىنگى قازاق ادەبيەتىنە بۇلايشا قاتىناسىن ونىڭ جالپاق قازاق ادەبيەت تاريحىنا كورسەتكەن ۇلگى، اسەرى دەپ تۇسىنەمىز.
ول جايدى كەڭ تۇردە، كوپ مىسالدارمەن دالەلدەپ، بەرگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان انىقتاپ ايىرىپ، تالداپ تانۋ، تانىتۋ ايرىقشا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتى بولماق. جانە ول زەرتتەۋلەر XX عاسىر باسىنداعى ناقتىلى داۋىرلەردەگى ارناۋلى اقىنداردىڭ دالدەپ كورسەتىلگەن شىعارمالارىن تەكسەرۋگە ارنالۋ كەرەك.
بۇل، تۇردەگى تاريحتىق زەرتتەۋ، تەكسەرۋلەر كوبىنشە XX عاسىر ادەبيەت تاريحىنىڭ مىندەتىنە قاراي اۋىسادى. سول سەبەپتى ءازىر ءبىز ابايدىڭ وزىنەن سوڭعى قازاق جازبا ادەبيەتىنە ەتكەن اسەرى دەگەن تاقىرىپتى قوزعامايمىز. ونىڭ ورنىنا وسى بولىمدە اتالعان مىندەت، ماقسات بويىنشا، ابايدىڭ ءوز اينالاسىندا ۇنەمى بىرگە بولىپ، ۇلى اقىننىڭ انىق جاقىن شاكىرتى بولعان اقىنداردىڭ شىعارمالارىن تەكسەرەمىز. بۇلاردىڭ ەڭبەكتەرىن شولۋدا الدىن الا ەستە تۇراتىن ءبىر جايدى ەسكەرتە كەتۋ كەرەك. ول وسى شاكىرت اقىنداردىڭ ەڭبەك ۇلگىلەرىنەن جانە دە ايقىنداي كورىنە تۇسەتىن ابايدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى بولادى.
وزگە اقىندار «شاكىرت» دەپ اتالعان سوڭ، اباي، ارينە، ولاردىڭ باسشىسى ۇستاز اقىن بولماققا كەرەك. ءاربىر ادەبيەتتىك مەكتەپ وسىنداي اعا اقىن مەن ءىنى اقىنداردىڭ ەكى بۋىنىنان قۇرالاتىن بولسا، ەڭ الدىمەن، سول ادەبيەتتىك مەكتەپتە باسشى اقىننىڭ باعىتى، ءستيلى، وزگەشە يدەيالارى، ءوز حالقىنىڭ ادەبيەت تاريحىنا كىرگىزگەن انىق تاريحتىڭ كوركەمدىك جاڭالىقتارى — قىسقاسىنان ايتقاندا، بارلىق قاسيەتتەرى ءار الۋان تۇردە بوي كورسەتەتىن بولادى.
اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءدال وسى جونىندەگى تابىس ناتيجەلەرىن ايتقاندا، ولاردىڭ بىردە-بىرى اباي جەتكەن دارەجەگە جەتكەن جوق. ەڭ الدىمەن ابايعا تالانتى تەڭدەس بولعان جوق جانە اسىرەسە ابايدىڭ اعارتۋشىلىق، الەۋمەتتىك، يدەيالىق، كوركەمدىك كەڭ ماسشتابى ولاردا بولعان جوق دەيمىز.
ءقازىر ءبىز ءبولىپ الىپ تەكسەرەتىن قازاق اقىندارى وسى سوڭعى ايتىلعان جايلاردىڭ كەيبىر جاقتارىنان عانا ءوز شامالارىنشا باعالى وزگەشەلىكتەرىن تانىتا الادى. سونىسىمەن ابايدىڭ بار جاعى بولماسا دا، ءبىر جاعىن، ءبىر قىرىن ايقىنداپ دامىتا ءتۇستى، وسىنىڭ وزىمەن اباي شاكىرتى دەگىزەرلىك مۇمكىنشىلىك بەردى دەيمىز.
...ءبىز اباي مەكتەبىنىڭ اقىندارىن ايتقاندا، سول اباي شاكىرتى دەگەن اتاققا لايىعى بار تاعى ءبىر توپ اقىندار جايىن ازىرشە جازعامىز جوق. بۇل قاتاردا الدىمەن اتالاتىن ءارىپ اقىن جانە اسەت سياقتى ءانشى-اقىندار قاتارىنان شىققان، حالىق اقىندارىنان قۇرالعان ءبىر توپ ادەبيەت، كوركەمونەر قايراتكەرلەرى بار ەكەنى داۋسىز...
...قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كولەمىندە، تەگىندە، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى مەن اباي اسەرىن كەڭ كولەمدە زەرتتەۋ جۇمىسى ەندى باستالادى. سوندا تەك ابايعا جەرلەرى، ەلدەرى جاقىن بولعان اقىندار عانا ەمەس، XءىX عاسىر اياعىندا جانە XX عاسىر باسىندا ادەبيەت مايدانىنا شىققان وقىمىستى، جازۋشى اقىنداردىڭ دا ءبىرتالايىنىڭ شىعارمالارى «اباي شاكىرتتەرى» دەپ تەكسەرىلمەسە دە، اباي اقىندىعىنىڭ اسەرىن، ىقپالىن كورگەن اقىندار شىعارمالارى دەپ بەلگىلى جاقتارىنان ارنالىپ تەكسەرىلۋگە ءتيىس.
سول شاقتا تەكسەرۋ، زەرتتەۋ ناتيجەلەرىندە، عىلىمدىق ءدال، مول دەرەكتەر تالدانىپ بولعان كەزدە، بالكي، اباي شاكىرتتەرى، اباي مەكتەبى دەيتىن كولەمنىڭ ءوزى دە كەڭەيىپ، مولايىپ، اباي شاكىرتتەرىنىڭ قاتارى دا كوبەيە تۇسەر.
ازىرشە ادەبيەت زەرتتەۋ عىلىمىمىز سوندايلىق ناقتىلى، كەڭ زەرتتەۋلەرگە مولىعا الماي تۇرعان كەزدە، ءبىز بۇل توپ كولەمىندە «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەگەن توپتى ازعانا سان، ناقتىلى كىشى كولەمدە الىپ وتىرمىز. تەگىندە، ادەبيەتتىك مەكتەپ ماعىناسى تاريحتىڭ باسى اشىق، داۋسىز، دەرەكتى كولەمدە الۋ دا بار. وندا «شاكىرت» دەپ بەلگىلى اقىننىڭ قاسىندا، قاتارىندا ءجۇرىپ كۇندەلىك بايلانىس ارقىلى تاقىرىپ، ۇلگى، ۇستازدىڭ سىن-ونەگە الىپ جۇرگەن اقىندار توبىن داۋسىز «مەكتەپ» دەپ ايتۋعا بولعانداي. اباي شاكىرتتەرىنىڭ ابايمەن جالعاستىق، اقىندىق ارالاسى ۇنەمى ۇزدىكسىز بولعان اقىلباي، ماعاۋيا، كوكبايلاردى عانا بۇل تەكسەرۋگە ايرىقشا ءبولىپ، اتاپ كىرگىزىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى سول جاڭاعى ايتىلعان جاعدايدان تۋادى. ءبىراق بۇلاردى ازىرشە «اباي شاكىرتتەرى» دەپ ءبولىپ اتاۋمەن قاتار، اباي شاكىرتتەرىنىڭ جالپى قاتارى مەن توبى تەك بۇلارمەن عانا مۇلدە تۇگەلدەنىپ توقتايدى دەپ ايتپايمىز. وسى جايدى ايرىقشا مىقتاپ ەسكەرتۋمەن قاتار، ازىرشە «اباي مەكتەبى» جايىنداعى ءسوزدى تامام ەتەمىز.
(لمما ءارحيۆى، № 194 پاپكى، 149. 318-319 ب).
...سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق ابايدىڭ جەكە ءوز باسىنا، ادەبي مۇرالارىنا، سول ارقىلى سول ۋاقتا كوزى ءتىرى شاكىرتتەرىنە، جولىن ۇستانۋشى بەلگىلى دارىن يەلەرىنە قارا كۇيە جاعۋ، شىعارمالارىن بۇرمالاپ شابۋىلداۋ، ءتىمتىنۋ باستالدى. اباي ەسىمى ءار ءتۇرلى انىقتاما كىتاپشالارعا ەنگىزىلىپ، ورتالىق باسپا ءسوز بەتتەرىندە اتالا باستاعانمەن، (ماسەلەن، «ۆسەميرنايا ليتەراتۋرا، سەر.ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا»، سپب، 1919، 47-6.) سان قيلى جەلەۋلەر، قاساقانا بۇرا تارتۋشىلىقتار، ءتۇرلى ايدار تاعۋلار بەل الا تۇسەدى. بىرەۋلەر ادەيىلەپ سانالى تۇردە كىرىسسە بۇل ىسكە، ەندى بىرەۋلەر جازا باسىپ، كەزەڭ، ۋاقىت قۇربانىنا اينالعان. ءتىپتى ءسابيت مۇقانوۆ سەكىلدى وڭ-سولىن تانىعان قالامگەرلەردىڭ ءوزى ۇزاق جىلدار بۇرىس جولمەن جۇرگەنىن تومەندەگى ءۇزىندى جازبالاردان انىق باجايلايمىز: «ۇلتشىلدارمەن يدەولوگيا مايدانىندا كۇرەسكەندە، مەنىڭ بىرنەشە قاتە سىلتەگەن قۇلاشتارىم دا بولدى... 1923 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 69-سانىندا باسىلعان «شەشەندەر قارا تاقتاعا جازىلىپ قالىپ جۇرمەڭدەر» دەگەن ماقالادا مەن: «كەنەسارىعا، شوقانعا، ىبىرايعا، ابايعا، احمەت بايتۇرسىنوۆقا قارسى بولىپ، ولاردى حالىققا جات ادامدار دەپ جازدىم. بۇل پىكىر جالعىز بايتۇرسىنوۆ (!) تۋراسىندا عانا بولماسا، وزگە تورتەۋى تۋرالى دۇرىس ەمەس ەدى.
كەنەسارى، شوقان، ىبىراي، اباي تۋرالى قاتە پىكىر ايتۋعا وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك بىرنەشە سەبەپتەر بولدى...» (س. مۇقانوۆ. قازاقتىڭ XVIII-XIX عاسىرداعى ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان وچەركتەر. ءى-بولىم. قازاق سسر وقۋ حالىق كوميسسارياتى پەداگوگيكا ينستيتۋتتارى مەن تەحنيكۋمدارىنا ادەبيەت تاريحى جونىندە كومەكشى قۇرال ەسەبىندە ۇسىنادى. — الماتى، 1942، 10-11-6.)
ءستالينيزمنىڭ قاندى شەڭگەلىن قازاقستاندا قاجەت دەپ بىلگەن «قۋ جاق» (گولوششەكيندى ا. بايتۇرسىنوۆ وسىلاي اتاعان — ب. س.) ايتۋلى حالىق پەرزەنتتەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە الا باستايدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ... گولوششەكيننىڭ «ايماقتىق كوسەمشىلدىگىنەن»، بوناپارتيزمىنەن، حالىقتى جاپپاي قايعى-قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن سولاقاي ساياساتكەرلىگىنەن بويى تىتىرەنگەن، سونى الدىن الا سەزىنگەن شاكارىم قارت تاۋعا، وڭاشاعا كەتۋدى ءجون دەپ تابادى. ابايدىڭ شىققان تەگىن سان-ساققا جورىتىپ، ۇلى تۋىندىلارىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ كەلگەن جارىمەستىلەر شاكارىمدى، قۇنانباي اۋلەتىنىڭ وزگە كوزى ءتىرى ءۇرىم-بۇتاقتارىن جايباراقات قالدىرسىن با؟! شىڭعىستاۋ وڭىرىندە ءجيى-جيى لاۋ ەتە قالاتىن الىپ-قاشپا قاۋەسەت سوزدەر، قاڭقۋ وسەكتەر، تىنىمسىز تىمتىنۋلەر جانى تىنىشتىقتى، وڭاشا بولۋدى قالاعان دانا قارتتى ابدەن تيتىقتاتىپ بىتەدى. 1930-31 جىلدارى قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن، قانشاما قيقىمەتپەن ءبىزدىڭ كۇنگە ءىلدالاپ جەتكەن شاكارىم ولەڭدەرى سول ءبىر سۇرقاي ۋاقىتتىڭ ءدوپ سارالانعان ايقىنداۋىشىنداي دەرسىڭ...
شاكارىمنىڭ ماۋەن دەگەن بايبىشەسىنەن سۇيگەن ءسۇپيان دەگەن بالاسى ەرتەرەكتە، جيىرما بەسىنشى جىلدارى قايتىس بولىپ كەتكەن ەدى. ەكىنشى ومىرلىك قوساعى ايعانشادان تاراعان بەس ۇل، ءۇش قىزدىڭ جاسى ۇلكەنى قاپىردى (عافۋر) ەش جازىقسىز، ەشبىر تەكسەرۋسىز تۇرمەگە جاۋىپ تاستاۋى اسا اۋىر قاسىرەتكە اكەلىپ ۇرىندىرادى. ءور مىنەز، قايىسپاس قايسار قاپىر جالعان جالاعا شىداماي، تۇرمەدە جاتىپ تاماعىن كەزدىكپەن ورىن جىبەرىپ، شاپشي اققان قانعا قاراپ جاتىپ بەيشارا حالدە دۇنيەدەن وتكەن. اراعا بىرنەشە كۇن سالىپ، قاپىرمەن بىرگە قوساقتالا تۇرمەگە جابىلعان ۇلكەن ۇلى بايازيت تە تاپ وسىلاي ءوزىن-وزى باۋىزداپ ولەدى.
قاپىردان قالعان كوپ جەتىم،
ءبىر كورۋ ەدى نيەتىم...
كورە الماي كەتتى دەگەيسىڭ، -
دەپ شاكارىم قارت ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى جازعانىنداي، كوپ جەتىمدەر دە جەرگىلىكتى جان العىشتار نازارىنان تىس قالماعانىن بۇگىندە جاسى جەتپىستەن اسىپ ورتامىزدا وتىرعان كاميلا قاپىر قىزى ەستەلىكتەرىنەن تۇسىنۋگە بولادى. «1931 جىلى اتام (اكەمنىڭ اكەسى) شاكارىم جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولىپ جاپان تۇزدە اتىلعاننان كەيىن، «باي-قۇلاقتىڭ ۇرپاعى رەتىندە» شەشەمىز ماكەي ەكەۋمىزدى قاراۋىل سەلوسىنا الىپ كەلىپ، ءبىر يەسىز، قاراڭعى ۇيگە قامادى. مەن ول كەزدە 12-13 جاستارداعى ءجاسوسپىرىم قىز بالا ەدىم. ءالى اقىل توقتاتىپ، توڭىرەكتە بولىپ جاتقان قاندى وقيعالارعا كوز جىبەرىپ، كوڭىل جەتكىزەتىن شاق ەمەس. مەنىڭ بار ەسىمدە قالعانى — ازىناعان سۋىڭ كۇزدەگى وت جاعىلماعان تاستاي قاراڭعى ءۇي. ەكىنشى ءبىر وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسىمنەن شىقپاي كەلە جاتقان كورىنىس — الگى ۇيدەگى ەگەۋقۇيرىق تىشقانداردىڭ اسا كوپتىگى. وزدەرى سونشالىقتى اش بولسا كەرەك، الدە ادام دەمى مەن ءيىسىن سەزگەندىكتەن بە، ءسال قوزعالماي تىم-تىرىس وتىرىپ قالساق بولدى، جان-جاقتان جىلتىڭداپ، تىقىرلاتىپ شىعا كەلەدى. سويتسەم شەشەمنىڭ جولعا دەپ الا شىققان، قورجىنعا سالعان ازىن-اۋلاق ەتى بار ەكەن، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ جەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەنى سول ەكەن عوي. سول ءتۇنى شەشەمىز ەكەۋمىز قاراڭعى قاپاس ءتۇندى كىرپىك ايقاستىرماي وتكىزدىك، ەگەۋقۇيرىق تىشقانداردىڭ شابۋىلىنان امان-ەسەن شىققانمەن، ەرتەڭىندە ەكىنشى ءبىر جان قينايتىن ازاپتى تەرگەۋ، تەكسەرۋگە تۇستىك. سوندا مەنىڭ كوزىمە جاقىننان كوگىلدىرلەنە كورىنىپ تۇرعان شىڭعىستاۋدان ارتىق قورقىنىشتى جەر جوقتاي كورىندى. مەن سوندا كوز جاسىم مولتىلدەپ تۇرىپ ىشىمنەن «ەگەر جەر باسىپ جۇرسەم، بۇل شىڭعىستاۋدىڭ توپىراعىن قايتا باسۋعا ءتاڭىرىم جازا كورمە» دەگەنىم ەسىمدە. مەن بۇل سەرتىمدى ەلۋ جەتى جىل بويى ورىنداپ كەلدىم. كەيدە الىستا ءجۇرىپ تۋعان ەلدى، تۋعان جەردى ساعىنعاندا، شىڭعىستاۋ ەسىمە تۇسەدى دە، قايتىپ بارۋعا ءداتىم شىدامايتىن. كەيدە اباي اۋدانىنا بارا قالعاننىڭ وزىندە جيدەبايعا عانا بارىپ، اتام اباي مەن شاكارىمنىڭ زيراتىنا تاعزىم ەتىپ، قول سوزىم جەردە تۇرعان قاراۋىلعا سوقپاي، تالدىقورعانعا قايتىپ كەتىپ ءجۇردىم. بۇل دۇنيەدە شىڭعىستاۋدان ارتىق جەر توزاعى بار دەگەنگە كوڭىلىم سەنىپ كورگەن ەمەس. بالا كەزدەن قاندى وقيعالار جاس جۇرەكتەن كەتپەيدى ەكەن. قارالى جىلداردىڭ كولەڭكەلى ەلەسى ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرىپ، ويانساڭ ويىڭنان شىقپاي ەڭسەنى باسىپ، بويىمدى كوتەرتپەيتىن...
ەندى، مىنە، اراعا ەلۋ جەتى جىل سالىپ، سول ءوزىم كورمەستەي بولىپ كەتكەن شىڭعىستاۋ توپىراعىن قايتا باستىم. قۋانىپ، شاتتانىپ، كوزىمنەن ىستىق جاسىم سورعالاپ، «كەش مەنى، اتامەكەن شىڭعىستاۋىم! — دەپ، ءبىر ۋىس توپىراعىن كەۋدەمە باستىم!»
1931 جىلعى 2 وكتيابر كۇنى تاياز اقىل، تاسىر ويلى، جەرگىلىكتى گپۋ باستىعى ابزال قاراسارتوۆ جانە ونىڭ جانىنا ەرتكەن جان العىشتارى قولىنان قازاقتىڭ اق جۇرەك اقساقالى، XX عاسىر كوگىندە حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىر ۇلى پەرزەنتى، اتاقتى اقىنى بىرنەشە وق ءتيىپ، 73 جاسىندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسادى. اسىرا سىلتەۋدىڭ اسقىنداعاندارى شاكارىم دەنەسىن جاپانداعى قۇر قۇدىققا كومۋسىز تاستاپ، قالىڭ ەلگە، اسىرەسە قۇنانباي اۋلەتىنىڭ ءۇرىم بۇتاق، ءزاۋ-زاتتارىنا قىرعيداي تيەدى. ءبىز بۇل ارادا شاكارىم ولىمىنە، دالىرەك ايتساق، قاساقانا ولتىرىلۋىنە بايلانىستى دەرەكناما ماتەريالداردى كوپتەپ تىزە بەرگىمىز كەلمەيدى. بولماسا، 1962 جىلى سەمەي وبلىسى اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتى جانىنان قۇرىلىپ، ءتورت اي بويىنا تىڭعىلىقتاپ جۇمىس ىستەگەن كوميسسياعا شاكارىم ءومىرى مەن ولىمىنە بايلانىستى كۋالىك مول ماعلۇمات بەرگەن 300 شىڭعىستاۋلىق ازاماتتىڭ ايعاقتارىن كوتەرگەن بولار ەك. نەمەسە 1931 جىلى اۋداندىق گپۋ باستىعىنىڭ، ياعني قاراسارتوۆتىڭ ورىنباسارى بولعان زەينوللا وسپانوۆتىڭ، كومەكشىسى ايتمىرزا تۇڭلىكبايەۆتىڭ، گپۋ قىزمەتكەرى ءماۋىتقان بايمىشيەۆتىڭ، 1928 جىلدان كپسس مۇشەسى بالتاقاي تولعانبايەۆتىڭ، نيازبەك الداجاروۆتىڭ، بۇگىندە كوزى ءتىرى كونە كوزدەردىڭ، سۇمدىق وقيعانى تاراتىپ بىلگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بۇلتارتپاس دالەل سوزدەرىن كولدەنەڭ تارتار ما ەدىك. دەسەك تە، احات شاكارىم ۇلىنىڭ مىنا تومەندەگى جازعاندارى قاندى قول قىلمىستى بۇلتارتپاي اشىپ بەرەدى: «1961 جىلى 26 يۋلدە باقاناسقا باردىم. 27 يۋلدە اكەمنىڭ سۇيەگىن تاستاعان قۇدىقتى جالعىز قازدىم. ول كۇنى مەتردەن از-اق ارتىڭ قازا الدىم. جانىما ادام الماي جالعىز قازعان سەبەبىم، بىرەۋ بولسا، ول اسىعىپ، سۇيەكتىڭ ءبىر جەرىن سىندىرىپ الار دەگەن وي كەلدى. 28 يۋلدە جانە قازىپ، سۇيەگىن تۇگەل الدىم. تەك وق بۇلدىرگەن ەكى سۇيەگى بولدى. ءبىرى — وق جاقتاعى توقپان جىلىكتىڭ باسىن ۇزگەن. ەكىنشى اتقان وق ءتوس سۇيەكتىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، وڭ جاق ومىرتقانىڭ قاناتىن سىندىرعان. كەيبىر سۇيەكتەرىن ولشەپ الدىم...».
«اكەي وتە ۇزىن بويلى ادام بولاتىن. سۇيەگىن اۋدانعا الىپ كەلدىك. 8 اۆگۋستا (1961 جىلعى — ب.س.) اباي زيراتىنىڭ قاسىنا جەرلەندى. جۇزدەن ارتىق ادام قاتىستى. اباي سوۆحوزى مەن اۋدان باسىنداعىلار تۇگەل جينالدى. باسقا سوۆحوزداردان دا كەلگەندەر بولدى. اۋدان باسشىلارى ماشينا جانە باسقا قاجەت نارسەلەردى بەرگىزدى. سۇيەك كەلگەندە، جىلاماعان جان بولمادى. كوز جاسىمەن بىرگە قۋانىشتارى دا بايقالدى...» (احات شاكارىم ۇلى ەستەلىگىنەن).
وسىلايشا، ناق وتىز جىل وتكەن سوڭ، ۇلى تۇلعا قايتا جەرلەندى...
شاكارىمنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ءبىر تىلسىم قارا كۇش رەسپۋبليكا زيالىلارىنىڭ وي الەمىن قۇرساۋلاپ، بوگەسىن بولا بەرگەن-دى. مۇنداي اسا قاتەرلى سوقىر كۇش بەل الىپ كەلە جاتقانىن اقىننىڭ ءوزى دە ايقىن سەزىنگەنىن مىنا ەكى وسيەت سىندى ولەڭنەن جازباي تانۋعا بولادى:
مىڭ توعىز ءجۇز وتىزىنشى،
فيەۆرالدىڭ ءبىر جەتىسى،
جۇرەككە سالعاي وت سونبەي.
التىنشى يۋل، تىم اۋىر كۇن،
بولىپ ماعان قاراڭعى ءتۇن،
بۇلاردى ۇمىتپايمىن ولمەي.
بىرىندە كەپ عافۋردى الدى،
بالاسى دا قوساقتالدى،
سەن قالما دەپ كوگەندەلمەي.
مۇلىك-مالىي تۇگەل الىپ،
ەكەۋىن تۇرمەگە سالىپ،
ءبىراز عانا ايال بەرمەي.
جەتىسىندە ءوزىمدى الدى،
سىپىرىپ ءۇي، جاساۋ، مالدى،
كەتەر مە ويدان ءولىم كەلمەي.
ونىندا مەنى شىعاردى،
ءۇي تۇتقىن قىپ قاعاز الدى،
جاتاسىڭ دەپ، ءىس جوندەلمەي.
عافۋردى الىپ سەمەي باردى،
ەكەۋىن تۇرمەگە سالدى،
«پود سۋدوم» دەپ ءبىر تەكسەرمەي.
اباقتىدا بەس اي ءوتىپ،
ءيۋلدىڭ التىسى جەتىپ،
عافۋر ءولدى اتاقتى ەردەي.
— جازاسىزعا جانىم قۇربان،
— دەپ، وسى ويمەن باۋىزدالعان،
كەتەم دەپ، قورلىققا كونبەي.
...ادىلەتسىز بالامدى الدى.
ءبىر ۇل مەن ءتورت قىزى قالدى،
ەنەسى ولگەن جەتىم تولدەي.
اتا-انا مەن باۋىرلارى،
بالالار مەن قوساق جارى،
اعىزدى كوز جاسىن كولدەي...
بۇلاقتان ارمان بەلگى بار،
رەنجىمەي، سونان كور قازىڭدار،
تەرەڭدەپ بارىپ، لاقاپتاي.
كەبىسىم، ءماسىم، شاپان، شالبار،
تاقيا، تىماڭ، جەلەت، تون بار،
ءبولىسىپ السىن تالاسپاي.
بەشپەنتىم، ەتىك، ساعات قالسىن،
قابىش پەن احات، زيات السىن،
اتادان ميراس العانداي.
ساندىقتى، ابدەن جايعاپ ال دا،
تامىما بەكىت، قۇلىپ سال دا،
بولماسىن اشىق ءقالى انداي.
بۋماجنيك اشساڭ كىلتىم بار،
ۇستىندە پەشتىڭ قۇلپىم بار،
ەسىككە سىرتتان سالعانداي.
ەت تە بار، ماي مەن باۋىرساق بار،
اسىقپاي ءىشىپ، جەپ الىڭدار،
شاي دا بار سەندەر قانعانداي.
اپارماي ەلگە، كومىپ مۇندا،
مىنەرلىك اتىم تۋر وسىندا،
ءبىرىڭ شىڭ ەلگە بارعانداي...
ۇلى تۇلعانىڭ قايعىلى قازاسىنا، وعان تىكەلەي جاۋاپتى جان العىشتار جونىندە ءار ۋاقىت بەدەرىندە، ءار قيلى ورتادا، سان ءتۇرلى تالداۋ پايىمىمەن ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، احات قۇدايبەردى ۇلى، قايىم مۇقامەتحانوۆ، مۇحتار ماعاۋين، حافەز ماتايەۆ، رىمعالي نۇرعالييەۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، جايىق بەكتۇروۆ، شاكەر ابەنوۆ، كامەن ورازالين، وتەباي كاناحين، ءابىلماجىن جۇمابايەۆ، سۇلتان ورازالينوۆ، روللان سەيسەنبايەۆ، ءمۇسىلىم بازاربايەۆ، تۇرسىن جۇرتبايەۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، نيازبەك الداجاروۆ، مارات تۇڭلىكبايەۆ، تولەگەن جانعالييەۆ سەكىلدى بەلگىلى حالىق پەرزەنتتەرى، قايراتكەر عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار، سىنشىلار، ادەبيەتتانۋشىلار، اباي ەلىنىڭ بەلدى ازاماتتارى پىكىر بىلدىرگەنى بار. مۇنداي ءتىزىمدى ۇزىنا سوزىپ، ءالى دە تولىقتىرا تۇسۋگە بولار ەدى. دەگەنمەن، بىزدىڭشە، جالپى دولبارلاۋدان گورى ىسكەر تۇجىرىمدارعا، ناقتىلى ەسىمدەرگە توقتالىپ، جاۋىزدىق، ماڭگۇرتتىك، وي-سانا شايىلۋشىلىق تابيعاتىن تىكەلەي قان ارقالاعان ادامدار تۇسىنىگىنە بوي ۇرۋ ارقىلى اشۋ كەرەكتەي. تومەندەگى ەكەۋ ارا سۇراق-جاۋاپ تا وسى ورايدا تاپتىرماس مىسال بولا الادى دەمەكشىمىز.
1978 جىلدىڭ 20 اپرەلى. حالىق اتىنان — سوت، تەرگەۋشى، ايىپتاۋشى بولىپ، حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتى، اكادەميك-جازۋشى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ەۆنەي ارىستان ۇلى بۋكەتوۆ جاۋاپ الادى. ايىپكەر، قىلمىسكەر، تاريح الدىندا جازاعا تارتىلۋشى رەتىندە وتىزىنشى جىلدارداعى گپۋ قىزمەتكەرى، 70 جاستاعى ابزال قاراسارتوۆ جاۋاپ بەرىپ وتىرعان.
سۇراق-جاۋاپ اۋىزەكى سويلەۋ نەگىزىندە (ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىپ الۋ ارقىلى) قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەندىكتەن، كەي سويلەم جولدارىن زەيىن سالا قاراۋعا تۋرا كەلەدى. تىنىس بەلگىلەرى ارقىلى دا وي-دەرەكتى ايقىنداي تۇسكەندەي بولدىق. جاۋاپ بەرۋشى ابزال قاراسارتوۆ دەنىندە جايمالاي، بۇلدىرلاتىپ، تايعاناقتاي سويلەيدى. ال ەۆنەي ارىستانۇلىنا سابىرلىلىق، بايىپتىلىق، اياعىنا دەيىن تىڭداي بىلۋشىلىك، قاجەت جەرىندە ءبولىپ جىبەرىپ، نەگىزگى ارناعا باعىتتاپ وتىرۋشىلىق ءتان. ومىردەن كورگەنى مول، ءتولتۋما وي ءبىتىمدى قالامگەر-عالىم، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ، تاريحىمىزدىڭ ايتۋلى بىلگىرى ە. بۋكەتوۆ ۇرىمتال ساتتەردە شەگىنىس جاساپ، قۋاقىلانا دا قالادى، قاراسارتوۆقا ءىش تارتقانسىپ، جاقتاس تا بولا قالادى. شاكارىمدى كىنالاپ سويلەگەندەي دە سىڭاي تانىتا سالادى. ارتىنشا قاتۋلانىپ، ماقسات-مۇراتى ايقىن، دالەلى ۇتىمدى ساۋال دا جاۋدىرىپ جىبەرەدى. سۇراق-جاۋاپتىڭ ىشكى قۇيىلىس جەلىسى، شارىقتاۋ شەگى مەن قۇلديلاۋ ءساتى، ويلى-قىرلى تۇستارى دا جاپپاي جۇرتشىلىققا ۇعىنىقتىلىق دارىتىپ وتىرسا كەرەك. سونىمەن قوسا زەردەلى وقىرمان وتىزىنشى جىلدارداعى گپۋ قىزمەتكەرلەرى، ونىڭ ىشىندە ابزال قاراسارتوۆ (23 جاسىندا) دۇنيەتانىمى، ويلاۋ الەمى، بىلىك-قارىمى ارقىلى سول سۇرقاي كەزەڭدەگى تاريحي سانا، ويلاۋ مادەنيەتى، حالىقتىق پاتريوتيزم، مادەني-ادەبي بىلىك دەگەن تۇسىنىك سۇلباسىنان لۇعات العانداي بولادى. سۇراق-جاۋاپ بارىسىندا تەكسكە قوسىمشا تۇسىنىكتەمەلەر، ناقتىلاۋلار، سىلتەمەلەر، دالەلدەمەلەر ەنگىزبەدىك. اتالمىش تاريحي سۇراق الۋ، جاۋاپ بەرۋ تولىقتاي تەكستىمەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بەتىندە جارىق كورگەندىكتەن، (№ 7-8-9، 1989 جىل)، قايتالاپ جاتۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق. ەۆنەي ارىستان ۇلىنىڭ مۇنان تۇپ-تۋرا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، (ماي، 1979 جىل) بىرنەشە جەكەلەي ادامدار كەسىرىنەن توقىراۋ ىلاڭىنا شىرمالىپ، تۇرتپەككە ءتۇسۋى دە ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە. دەي تۇرساڭ تا ايگىلى عالىمنىڭ قاراسارتوۆپەن قالاي كەزدەسكەنىنە كۋا ادامدارعا بىرەر اۋىز ءسوز بەرگەنىمىز وڭدى شىعار دەيمىز.
ءزۇبايرا وڭداسىنوۆا، عالىم-جازۋشىنىڭ ومىرلىك قوساعى: ەۆنەي قاراسارتوۆ تۋرالى، ونىڭ ءتىرى ەكەندىگىن، قاراعاندى وبلىسى، ەگىندىبۇلاق اۋدانىندا تۇراتىندىعىن ءبىر قوناقتا وتىرعاندا ەستىگەندى. لەزدە دەن قويىپ، كوبىرەك ماعلۇمات بىلۋگە ىنتىققان سىناي تانىتقان-دى. 1978 جىلى كوكتەمدە، ەۆنەي ۇيگە قاراسارتوۆ كەلمەكشى، سۇراماعىم كوپ دەگەندى ايتتى. ءوزى ماشيناسىن جىبەرىپ الدىردى. قاراسارتوۆتىڭ قاسىندا سول كەزدە قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقيتىن ءبىر بالا بار ەكەن. شال ەۆنەيگە قاراعاندا الدەقايدا تاپال بويلى، ەڭكىش تارتقان، ءوزى ارەڭ-ارەڭ جۇرەتىن. قۇلاعى ەستىمەيتىنىن، كوزى بۇلدىراپ كورەتىنىن ايتا بەرۋشى ەدى. العاشقى كۇنى شاي-پاي، تاماق ءىشىپ، اۋىزەكى سويلەسۋمەن بولدى. ەكىنشى كۇنى تاعى الدىرىپ، تابانداپ بىرنەشە ساعات وتىرىپ، ءالسىن-السىن دەمالدىرىپ، قاراسارتوۆپەن اڭگىمەسىن ماگنيتوفونعا ءتۇسىرىپ الدى. قايتارىندا شالدى ماشيناسىمەن جەتكىزىپ سالدى.
قامزاباي بۋكەتوۆ: اعامنىڭ قاراسارتوۆپەن سۇراق-جاۋاپ الىسقانىن ءبىرقىدىرۋ ادامدار بىلەدى. ەگىندىبۇلاق اۋدانىنىڭ «قىرعىزستان» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى داۋرەن قاراسارتوۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ەدىم، سويتسەم، ول ەۆنەي اعامەن حابارلاسىپ تۇرىپ، ابزال قاراسارتوۆپەن ۇيدە، ارتىنان، ءۇشىنشى كۇنى اۋرۋحانادا اڭگىمەلەسكەندە، ماگنيتوفونعا جازىپ العاندا، باسى-قاسىندا بولىپتى. شالدىڭ ءوزى ءبىر ايداي ۋاقىتتان سوڭ اۋرۋحانادا جاتىپ قايتىس بولعان كورىنەدى.
جالپى ەۆنەي شاكارىم شىعارماشىلىعىنا ەرتە باستان قىزىعىپ، ماتەريالدار جيناپ ءجۇرىپتى. سول ءبىر پاپكا ماتەريالدار سىرى عالىم-جازۋشىنىڭ تابيعاتى تەرەڭ بولمىسىن جارقىراتا تانىتسا كەرەك.
«قاراسارتوۆ: ...سوسىن، ەرتەڭىندە باقاناس، بايقوشقار حالقىن جيناپ، شاكارىمنىڭ ولىگىن ورتاعا ساكى تاقتاي ورناتىپ، سونىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالىپ، سونسوڭ ايتتىم مەن: «حالىق كەشەگى قۇدايعا قولىن سوزعان، مەككە-مادينەگە بارعان قاجى، حالىقتىڭ ءقادىر تۇتقان اقساقالى، اقىنى، ءبىر كەزدە نايماندى كىنالاپ، «ەڭلىك-كەبەك» جازعان شاكارىم. بۇل كۇندە وسىنداي حالگە كەلدى.
اجال جەتتى، اتىستا قايتىس بولدى».
بۋكەتوۆ: ۇكىمەتىنە قارسى بولعانىن ايتتىڭىز عوي؟
قاراسارتوۆ: ءيا، ۇكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەرىپ، وسىنداي، قانشاما حالىقتىڭ وبالىنا قالىپ، سۇيتكەن شاكارىم، مىنە، دەپ حالىققا كورسەتتىم. كورسەتپەسەڭىز نانبايدى، شاكارىم ولەر الدىنان ءوزى ولەدى دەپ.
بۋكەتوۆ: وعان وق ءتيدى دەپ ويلامايدى عوي؟
قاراسارتوۆ: ءيا، وعان وق تيەدى دەپ تە ويلامايدى. ۆوت، ول وسىنداي كىسى بولعان! سونسوڭ، سول جەرگە قويعىزدىم. قايدا قويعانىن سونىڭ شالابايلار، بايماشوۆ دەگەن ميليسيالار بىلەدى.
بۋكەتوۆ: ونى مەن ەستىدىم. ءسىز ونى قۇدىققا تاستاپ كەتىپتى... سول قۇدىقتىڭ ىشىنەن شىعارىپ الىپتى جۇرت، بالالارىمەن. سوسىن جوندەپ قويىپتى دەگەن قاۋەسەت وسى ەلدىڭ ءبىر جەرىنەن، ماڭايىنان ەستىدىم؟
قاراسارتوۆ: ونىسى بەكەر! ولاردىڭ قايدا قويعانىندا بىلمەيمىن. مەن ءوزىم اپارىپ قويعام جوق! پالەن جەردە دەپ ايتۋعا...
بۋكەتوۆ: سول جەردە، الگى جۇرتقا ايتتىڭىز دا كەتىپ قالدىڭىز عوي؟
قاراسارتوۆ: جوق! ءوزىم باردا جەرلەتتىم!
بۋكەتوۆ: جەرلەتتىڭىز بە؟
قاراسارتوۆ: جەرلەگەن جەرىنە بارعانىم جوق!
بۋكەتوۆ: ەندى، قايدا قويعانىن بىلگەن سوڭ ايتىپ وتىرعانىم عوي؟
قاراسارتوۆ: بىلمەيمىن دەگەنىم، مەن ونىڭ باسىنا بارعانىم جوق. ال ونى حالىقتىڭ اقساقالدارى ەرتىپ، شالابايەۆ باسقارىپ، وزدەرىنىڭ كوزىنشە قويىپ كەلدى.
بۋكەتوۆ: سىزدەر سول ارادا دەمالدىڭىزدار ما؟ اۋدانعا كەتىپ قالدىڭىزدار ما؟؛
قاراسارتوۆ: ولار ەرتەڭىنە قويدى. جوق، مەن اعا شىعىپ كەتتىم. باقاناس وزەنىنىڭ جانىندا كەرەمەت ءبىر جەر بار. اڭعا شىعۋ دەيسىڭ بە؟! مەنىڭ دە ءبىر قىزمەتىم بار عوي، حالىققا بايلانىستى.
مەن سول قىزمەتىمدى جاسامايمىن 6ا؟ اڭعا الىپ كەتەدى، بارىپ سويلەسەمىز...
بۋكەتوۆ: سوندا قويعان جەرى باقاناستىڭ باسى ما؟ قاي جەر دەدىڭىز؟
قاراسارتوۆ: باقاناس...
بۋكەتوۆ: جوق ونى ءسىزدى تاستادى، ءسىزدى تاستاپ كەتىپتى دەپ...
قاراسارتوۆ: ءبىز باقاناستان الىپ كەتكەنبىز، قۇمعا تاستامايدى عوي، ونىسى بەكەر. حالىق بار عوي!..
ءيا، سول حالىق بىلەدى: قالىڭ ەلدىڭ شاكارىم كوز جۇمعانىن ەستي تۋرا، كۇڭىرەنىسىپ جوقتاي، اق-ارۋلاپ جەرلەي الماعانىن. شاكارىمنىڭ، كەنجە قىزى، ون جەتى جاستاعى سۇيىكتى پەرزەنتى باتىلدىعى بارىپ، جالعىز ءوزى عانا اكەسىنە ارناپ ۇزاق جوقتاۋ ايتقانىن. تالاي ەسىل ەرلەر باۋداي قىرقىلىپ، باس كوتەرەرلەر دە قالماعانىن. قولدان جاسالعان اشارشىلىق ەكى ءجۇز شاقىرىمداي جەر قاشىقتىعى بار سەمەي قالاسى مەن شىڭعىستاۋ اراسىنا، جول بويىنا اشتان ولگەن ادامداردى، جاس-كارىلەردى سانسىز شاشىپ تاستاعانىن. شىڭعىس وڭىرىندەگى اشارشىلىق زارداپتارىن، ىرگەدەن تۇرگەن زوبالاڭدى سول كەزدە رايكوم ۋاكىلى بولىپ بارعان كورنەكتى عالىم سارسەن امانجولوۆتىڭ قويىن داپتەر جازبالارى دا ايقىنداي تۇسەدى («ءبىلىم جانە ەڭبەك»، №7،1988 جىل، 26-29-6.)
ءيا، سول حالىق بىلەتىندىگىن، ۇلى قاسىرەت، ۇلتتىڭ تراگەديا حالىق جادىندا ماڭگىگە ساقتالاتىندىعىن تومەندەگى ەستەلىك جازبالار دا بۇلتارتپاي ايعاقتاي تۇسەدى.
فاتيح ناسيبوللا ۇلى: بۋكەتوۆ پەن قاراسارتوۆتىڭ ەكەۋ ارا اڭگىمەلەسۋى وتە ورىندى جاريا بولعان دەپ بىلەمىن. كوشەلى مادەنيەتى بار ەلدەر وزدەرىنىڭ، ۇلى پەرزەنتتەرىنە قاتىستى كىشكەنە، بولماشى دەرەكتىڭ، ءوزىن قاعىس قالدىرماي، كوپشىلىك نازارىنا شىعارىپ وتىرادى ەمەس پە؟! ەندەشە، ادەبيەتىمىزدەگى قايعىلى ءبىر پاراقتى نەگە باتىلدىقپەن اشىپ ۇڭىلمەسكە؟!
قاراسارتوۆ جونىندەگى ماسەلەنى ەڭ العاش بولىپ اشىق قويعان — بەلگىلى جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى، قايراتكەر-عالىم مۇحتار ماعاۋين بولاتىن. 1987 جىلعى ماي ايىندا، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ۇلكەن ءبىر ماجىلىسىندە، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى قاتىناسىپ وتىرعاندا، م. ماعاۋين ءسوز سويلەپ، شاكارىم مۇرالارىن جارىققا شىعارۋدى شەشىمدىلىكپەن، بىلگىرلىكپەن تالداپ ايتىپ، قاراسارتوۆتىڭ شاكارىمدى ولتىرگەن سوڭ، جارتى عاسىر بويىنا قالايشا قاستاندىق جاساپ كەلگەندىگىن ناقتى دالەلدەۋلەرمەن تاراتا بايان ەتكەن-دى.
1979 جىلى قاراسارتوۆ قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى ءقابىرى باسىندا «ءىسىڭدى جالعاستىرامىز!» دەپ انت بەرىسكەنىن دە، وسى كۇنگە شەيىن قالايشا ارەكەتتەنىپ جاتقانىن ءسوز ەتكەندە، قالىڭ تىڭداۋشى جۇرت قايران قالىسقان. Meنiڭشe، وسى ءبىر شەشىمدى وي بولىسۋدەن سوڭ، شاكارىم مۇراسىن قايتا قاراپ، حالىققا ۇسىنۋ ءىسى جاندانىپ جۇرە بەرگەندەي كورىنەدى...
مەن شاكارىم اتانىڭ ەڭ سۇيىكتى كەنجە قىزى گۇللاردان تۋعان توعىز بالانىڭ ءبىرىمىن. ءقازىر توعىزدان باتەن ەكەۋمىز عانا قالدىق. كوبىسى قيىنشىلىقتا، جوقشىلىق كەزەڭدە دۇنيە سالدى. اكەمىز ءناسيبوللا ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن قايتىس بولعان. ال اتام مۇحامەدجان «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلاتىن ايگىلى ءانشى مايباساردىڭ مۇحامەدجانى. كورىپ وتىرسىزدار، اكە جاعىنان دا، شەشە جاعىنان دا ۇلى رۋحتارعا تابىنىس ەتەمىز.
انام گۇللار (1912-1970) شاكارىم اتانىڭ شىعارمالارىن جۇيرىك بىلەتىن. ۇلكەن كوك ساندىعىندا جازۋ قاعازدارى، داپتەرلەر، اكەمنىڭ قارا سوزدەرى جازىلعان ىلكى مۇرالار بولۋشى ەدى. وندا-مۇندا ءجۇرىپ، كۇي بولماي كەتكەن شاقتاردا سول قاسيەتتى مۇرالاردىڭ كوبىسىنەن ايرىلىپ قالىپپىن. ءبىراق تا انامنىڭ اكەسىن جوقتاعانى، قاراسارتوۆتار ادەيىلەپ تۇرىپ اق-ارۋلاپ جەرلەتپەي، قۇر قۇدىققا تاستاپ كەتكىزگەنى (مۇنى بۋكەتوۆ وتە ۇتىمدىلىق دەپ دالەلدەپ بەرگەن عوي)، قالىڭ ەلدىڭ باس كوتەرە الماي جۋاسىپ قالعان حال -كۇيى ەش ۋاقىتتا سانادان وشپەس. شاكارىم اتا تولىق اقتالعان سوڭ، اپامنىڭ الاتاۋ باۋرايىنداعى زيراتىنا قۇر قۇدىقتان ءبىر ۋىس توپىراق اكەلىپ سالدىم. ەندى ءقادىرلى اناشىمنىڭ شاكارىم اتانى جوقتاعان ولەڭىن جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، شاعىن عانا جازبامدى تۇيىقتاسام دەيمىن.
سارىارقانىڭ جونىندا،
اقيقات اردىڭ سوڭىندا،
وتىرعان اكەم تامىندا،
سەرىگى — قالام قولىندا.
وياتىپ الىس-ماڭايىن،
ۇقتىردى، جازدى تالايىن.
تولەۋسىز بەرگەن سىيى كوپ،
الساڭدار ءتىلدى، اعايىن.
جاسىنان ۇستاپ ادالدىق،
ەتپەگەن زورلىق، جاماندىق،
مومىندار كەلىپ دوس بولعان،
بويىندا تولى ادامدىق.
جەتى جاستا جەتىم قاپ،
قولتىعىنا اباي اپ،
ۇيرەتكەن وقىپ، وسيەت،
اشىپ كوزىن جولعا ساپ.
جەتىلىپ ءمىنسىز تۇلەدى،
الدىندا بولدى تىلەپ،
ومىرىندە ولگەنشە،
ەلى ءۇشىن باقىت تىلەدى.
كۇن شالعان جەردى شارلادى،
كەرەگىن تاپتى، بارلادى،
ايانباي تاپقان ەڭبەگىن،
بارشاعا بىردەي ارنادى
جازدى، ايتتى اقىلدى،
جاقتادى ءادىل، ماقۇلدى،
الالاماي ادامدى،
تەڭ كوردى الىس-جاقىندى.
اعاسىنان ايىرىلدى،
ابايدى جوقتاپ قايعىردى،
المادىڭ ونىڭ ءتىلىن دەپ،
ەلىنە كەيىپ، زار قىلدى.
ءوزىن دە كۇندەپ قارالاپ،
وسەك ايتىپ جالالاپ،
ابايدى ۇرعان ارسىزدار،
اكەمدى كەتتى جارالاپ.
ەلسىزگە قاشتى اڭداي بوپ،
اداسقان توپتان رازداي بوپ،
جاپانعا بارىپ، جاتتى اكەم
پاناسىز بەينە جانداي بوپ..
قوراڭا جالعىز بارىپسىڭ،
اڭ اۋلاپ، تاۋدى قاعىپسىڭ،
وققا ۇشىپ ادام قولىنان،
جاپاندا، اكەم، قالىپسىڭ.
سارعايا كۇتتىم، كەلەر دەپ،
ناسيحات ايتىپ بەرەر دەپ.
قوشتاسىپ، كەشۋ الىسىپ،
ويلاۋشى ەم ۇيدە ولەر دەپ.
ايرىلدىم اكەم — تىرەگىم،
دالادا قالدى-اۋ سۇيەگىڭ،
باقىتسىز سورلى بولدىم عوي،
ءدال كەلمەي ەتكەن تىلەگىم.
قولىمنان اكەم كومبەدىم،
كوزىمشە نەگە ولمەدىڭ،
ەسىتپەي اقتىق ءسوزىڭدى،
ولەردە ءجۇزىڭ كورمەدىم.
بارىمدى جايىپ بەرە الماي،
قورلىققا سالعان كونە الماي،
ۋ ءىشتىم اكەم ولگەلى،
ءبىراق تا قالدىم ولە الماي.
قامىقتى جانىم قيا الماي،
باسىنا ەلىن جيا الماي،
ارماندا قالدى اكەكەم،
توپىراق قولدان بۇيىرماي.
قابىرگە جايلاپ سالىنباي،
بەتىڭ جوندەپ جابىلماي،
سۇيەگىڭ قالدى قۇدىقتا،
ءالى دە جاتىر الىنباي.
ويىمنان شىقپاس ارمانىم،
جەرلەنبەي قولدان قالعانىڭ،
كەش، اكە، ءالسىز نازىكپىن،
سوندىقتان بارماي قالعانىم.
ون جەتى تولار جاسىمدا،
ايىقپاي كوزدەن جاسىم دا،
دوس تۇگىل، دۇشپان كەرمەسىن،
قازانى تارتقان باسىمدا.
سوكپەڭىز مەنى جىلاعان،
بار تىرەگى قۇلاعان،
بار ەكەن، تاعدىر، اياۋسىز،
ساقتاعان ماعان سىباعاڭ.
مەرەكە زياتوۆ: ...شاكارىم اتامىزدىڭ ەڭ كەنجە ۇلى زياتتى قاراسارتوۆ قايتا-قايتا اۋزىنا الىپ وتىرادى. وكىنىشپەن، قىتايعا جىبەرىپ العانىنا قانداي دا ءبىر قاپامەن اڭگىمە ەتەدى. زياتتان ەكەۋ ەدىك. اعام جاستاي شەتىنەپتى. مەن 1937 جىلى دۇنيەگە كەلىپپىن. ال اكەم سول 1937 جىلى قىتايدان جيىرما شاقتى قايراتكەرلەرمەن بىرگە الدىرىلىپ، اتىپ ولتىرىلگەن. اتامىزدىڭ زيات اكەتكەن قولجازبالارى وسى كۇنگە دەيىن قىتايدا باسىلىم كورىپ جاتىر دەپ ەستيمىن.
شەشەم ءمۇنيرا مارقۇم ءمۇعالىم بولاتىن. 1945 جىلى نە بارى وتىز جاسىندا سۇزەكتەن دۇنيە سالدى. شەشەمنىڭ اكەسى «قارا ەرتىس» رومانىندا كوپ ايتىلادى. شەشەمنىڭ، وزگە دە تۋعان-تۋىستاردىڭ، بىلەتىن كونە كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، اكەم شاكارىم بالالارى ىشىندەگى اسا تالانتتىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ەكەن. وسىعان بايلانىستى ما، شاكارىم اتامىز قالىن، زۇلماتتىق تاقاپ قالعانىن قاتتى سەزىنىپ، زياتتى جۇڭگو اسىرىپ جىبەرۋگە مويىن ۇسىنعان. جۇڭگو ەلىندە زيات قايراتكەرلىگىمەن، ايتۋلى اقىندىعىمەن كوزگە تۇسكەن. قازاق تىلىندە العاش گازەت شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. تاڭجارىق اقىنمەن بىرگە تۇرمەدە دە جاتقان. وسىنداي ەندى بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان ءىرى تۇلعانى قاراسارتوۆتىڭ جالا جازبالارى بويىنشا، كەيىندە ءبىزدىڭ ەلگە الدىرىپ، «حالىڭ جاۋىنىن، بالاسى»، «ءوزى دە حالىق جاۋى» رەتىندە ولتىرتكەن. مۇنى ەشقاشان كەشىرىم ەتۋگە بولماس!
وسىنشالىقتى ۇلى اتادان نە ميراس بولىپ قالدى دەمەكپىسىز؟ شاكارىم اتانىڭ قارا شاڭىراعى ءبىزدىڭ ۇيدە تىگىلگەن-اۋ دەپ بىلەمىن! شىمكەنت تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتى، مەنىڭ بالام نۇرلان زياتوۆ (1966 ج. ت.) وسى شاڭىراقتى ىلگەرىدە قاستەرلەپ ۇستار. ۇلى اقىننىڭ ۇرپاقتارى ولەڭ جازۋى مىندەتتى ەمەس شىعار. سوندا دا بولسا بويىما ەپتەپ اقىندىق قاسيەت دارىعانىن بىلەمىن.
تاڭىربەرگەن قارقىمبايەۆ: مەن جەتپىس بەس جاستاعى، قىڭقىل-سىڭقىلمەن ۇيدەن كوپ الىسقا ۇزاپ شىعا المايتىن قارت اداممىن. تۋىپ-وسكەن جەرىم — اباي اۋىلى. 1939-1950 جىلدار ارالىعىندا اۋداندىق نكۆد-دا ءتۇرلى قىزمەت اتقارعانمىن. دەمەك، جادىما ەسكى، سۇرەڭسىز ۋاقىتتى قايتا ورالتىپ، كورگەنىم مەن كوڭىلدەگىمدى ءبىرشاما بايان ەتە الامىن دەگەن ءسوز. جازعان سوزدەرىمدى وڭدەپ، تۇزەپ، قاتاسىنان ارىلتىپ باسۋدى، باسپا قىزمەتكەرلەرى، سىزدەرگە مىندەتتەيمىن.
شاكارىم ءولىمى، «بانديت-پارتيزانداردىڭ» جۇزدەپ «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شابۋىلداۋىن» ءسوز ەتكەندە، قاراسارتوۆ ايتىپ وتىرعان جيىرما-وتىزىنشى جىلدارداعى اسا قاتەرلى باعالاۋلارعا باس ۇرماي، قايتا قۇرۋ اشىپ بەرگەن «اقتاڭداقتارعا»، گولوششەكيننىڭ قازاقستانعا اكەلگەن زوبالاڭ زارداپتارىنا دەن قويۋىمىز قاجەت. تاريحقا تەك وسىلاي قاراعاندا عانا ادىلەتتى پايىمداۋ تۋىنداماق.
جيىرماعا تولماعان بالاڭ جىگىت شاعىم. وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ باستاپقى ايلارى شاماسى. ەلدى قالىق اشارشىلىق جايلاعان. جۇمىس ىستەيمىن. ون ءتورت ات-اربامەن سەمەيگە توڭازىتىلعان ەت تاسۋشىلار قاتارىندامىن. ەت بولعاندا، اۋقاتتى، جارتىلاي ءالدى، قالتاڭ-قۇلتاڭ تىرلىكتەگى اۋلەتتەردىڭ قولىنان كۇشپەن تارتىلىپ الىنعان ءىرىلى-ۇساقتى مالداردىڭ تاۋ-تاۋ ەتى. جەر-جەردە سويىلادى، ءسويتىپ، توڭازىتىلعان ەتتى سەمەيگە جەتكىزىپ، ودان ءارى رەسەيگە، ت.ب. جاقتارعا جونەلتۋدەمىز (مامان عالىمدار اشارشىلىق كەزەڭدە رەسپۋبليكادان تىسقارى ايماقتارعا قانشا كولەمدە ازىق-تۇلىك جونەلتىلگەنىن ورتالىق ارحيۆتەردەن ناقتىلى قاراۋىنا بولادى). ءالى ەسىمدە، ءۇي-ىشى، تۋعان-تۋىستارىمەن بىرلەسە مال باعىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن قايىربەك دەگەن قاراپايىم، ەشكىممەن ءىسى جوق ادامنىڭ ءۇش ءجۇز قويى مەن بىر-ەكىلى ءىرى مالىن گپۋ قىزمەتكەرلەرى تۇپ-تۇگەلدەي سىپىرىپ الىپ، بۇتكىلدەي ءبىر اۋلەتتى اشارشىلىق زوبالاڭىنا كيلىكتىرگەنى باردى. ول كەزدە قايىربەكتى باي قۇلاق، ال مالىن سىپىرىپ العان سوڭ «بانديت» دەيتىن. مەنىڭشە، قازاقتىڭ ەڭ كەدەي دەگەندەرىنىڭ ءوزى جيىرما-وتىز شاقتى ءىرىلى-ۇساقتى مالدارى بار اۋلەتتەر بولۋشى ەدى. ولار دا «بايلار» قاتارىنا كوزسىزدىكپەن تەلىنە سالىنعانى قانداي ادىلەتسىزدىك!
وسىلايشا، قولدان جاسالعان اشارشىلىق كەزەڭدە شىڭعىستاۋ ءوڭىرى جۇرتشىلىعى ايرىقشا قىرعىنعا، بوسقىنعا، ايداۋعا، توناۋعا ۇشىراپتى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى بەس بولىس توبىقتىنىڭ وتىز ەكى مىڭ حالقىنان قىرقىنشى جىلدارعا نە بارى ءۇش جارىم مىڭى عانا ىلىنىپ-سالىنۋمەن ارەڭ دەگەندە امان ىلىگىپتى. ەندەشە، بۇل زوبالاڭ قاراپايىم حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن، بىرلەسىپ باس كوتەرۋلەرىن، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ەمەس، ارنايى جاسالىپ وتىرعان اشارشىلىققا، تىمتىنە توناۋعا قارسى جاپپاي نارازىلىعىن تۋعىزباي قايتەسىڭ؟! قاراسارتوۆتىڭ: «شىڭعىستاۋدا بانديتتەر ءورىپ ءجۇر»، «اۋدانعا ءۇش ءجۇز، ءتورت جۇزدەپ شاپتى»،-دەيتىن، «شاكارىم باس بولىپ ويران سالۋعا اتتاندى»،— دەيتىن، «بانديت-پارتيزانداردىڭ» تۋىنداۋ سەبەپتەرى وسىنداي. 1931 جىلى 500 ادام تىزە قوسىپ كوتەرىلگەن قارسىلىق قالاي ويراندالعانى كوز الدىمنان كەتپەس. بىرنەشە ىرگەلەس اۋىلدا گولوششەكيندىك جەرگىلىكتى جان العىشتاردى، قاراسارتوۆشا ايتساق، «كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان كوممۋنيستەردى» تۇتقىنداعان قارسىلىق كورسەتۋشىلەر، قولىندا بار قارۋلارى ونى-مۇنى عانا باس كوتەرۋشىلەر اۋدان ورتالىعىنا جاقىنداي بەرە جيىرما-وتىز شاقتى گپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساقاداي ساي قارۋلاردان وق بوراتۋلارىنان باۋداي قىرقىلىپ ءتۇسىپ، استىنا مىنگەن ات-تۇيەلەرىنىڭ، باسىن كەرى بۇرا قاشقان ەدى. سول قۋعىندا گپۋ جان العىشتارى جول بويىنا اتىپ ءولتىرىپ قالدىرا بەرگەن جازىقسىز جانداردىڭ سانى شەكسىز. ىلگەرى باسقان سايىن كەزدەستىرۋگە بولاتىن اشارشىلىقتىڭ كومۋسىز قالعان قۇرباندارى ونان سايىن كوپ. اسىرەسە، سەمەي قالاسىمەن ارالىقتاعى ەكى ءجۇز شاقىرىم جول بويى ءولى ء-تىرىلى ادامدارعا تولى ەدى. قاراسارتوۆ وتريادىنىڭ بەلدى مۇشەسى، شاكارىمدى قانقۇيلىقپەن اتقانداردىڭ ءبىرى، ۇمىتپاسام، اۋداندىق جەم-شوپ دايىنداۋ ستانسياسىنىڭ مەحانيگى بولىپ جۇمىس ىستەگەن راحمەتوللا حاليتوۆ دەگەن جانالعىش-بەلسەندى بولاتىن. ول شىڭعىس ولكەسىنە جيىرما بەس مىڭدىقتاردىڭ قاتارىندا كەلگەن ەدى جانە شاكارىمدى مۇلدەم بىلمەيتىن. ۇلى اقىن قازاسى ول ءۇشىن قاتارداعى ءبىر ولىمدەي، قاجەت دەسەڭىز، كەڭەس وكىمەتى قاس جاۋلارىنىڭ ءبىرىنىڭ كوزىن قۇرتقانداي اسەر ەتكەنى كامىل.
قاراسارتوۆ جورتا بىلمەگەنسيدى، ر.حاليتوۆتى «سون سوڭ حالىقوۆ دەگەن تاتار بار» دەيدى. ءابدىرايىم ءشارىپجانوۆتى بىرنەشە جەردە شارابايەۆ دەپ وتىرۋدان تانبايدى. قاراسارتوۆتىڭ قاندى قول سەرىگى، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا گپۋ قىزمەتكەرى بولىپ تالاي جازىقسىز جانداردى ەش سوتسىز اتىپ تاستاپ وتىرعان ءابدىرايىم ءشارىپجانوۆتى مەن بىرنەشە كورگەن اداممىن. بويشاڭ، مۇرتتى، دەنەلى، سەرى سىماق اڭشى بولاتىن. شاكارىم ءولىمى، بىرنەشە ونداعان ادامنىڭ جازىقسىز جاپا شەگۋىنە قاتىسى ءۇشىن، 1931 جىلى سوتتالىپ، قازاقستاننىڭ 15 جىلدىعىنا وراي، 1935 جىلى تۇرمەدەن بوساتىلىپ، كۇلمەن، قۇندىزدى اۋىلدارىندا اۋىل سوۆەت قىزمەتىن اتقارعانىن بىلەمىن. ءابدىرايىم ءشارىپجانوۆ 1974 جىلعا دەيىن (تۋعان بالاسى ماناپ ءشارىپجانوۆ سەمەي وبلىسى شار اۋدانىنا قاراستى كەزەڭسۋ دەگەن جەردە قۇرىلىسشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن) شار وڭىرىندە ءجۇرىپ، 70-80 جاسقا كەلگەن شاعىندا، اڭعا شىعىپ، قانسوناردا ايدالادا جۇرگەن كەزىندە قاراعان تۇبىندە جاتىپ ءولىپ قالعان. ءيتى اۋىلعا كەلگەن سوڭ، ولىكتى ءبىر-aق ىزدەپ تاپقان... مەنىڭ تۇسىنبەي جۇرگەن ءبىر جايىم بار. راس، ولجاباي شالابايەۆ، رامازان مەن ءراپىش ابىشيەۆتەر ەسىمدەرىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اباي اۋىلى ازاماتتارى ءقادىر تۇتادى. ولجاباي اتىندا سەلو، مەكتەپ، كوشە بار. «سەمەي تاڭى»، «سوۆحوز تۋى»، ودان قالا بەردى رەسپۋبليكالىق گازەت، جۋرنال بەتتەرىندە تالاي ماقالالار باسىلىپ ءجۇر. ءبىراق تا ولاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن بولشيەۆيك شالابايەۆتىڭ شىن ەرلىگىن اشىپ بەرە الماعانداي، ەسكى كوزقاراس بويىنشا عانا باعا بەرەتىندەي بولادى دا تۇرادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن جانە دە شاكارىمنىڭ ولجاباي ولىمىنە ەش قاتىستىعى جوقتىعىن كوپشىلىك ۇعىنۋ ماقساتىندا مىنا ءبىر ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرىپ وتەلىكشى: «...ال، سول جىلدارداعى شىڭعىستاۋ اۋدانىندا قىزمەت ەتكەن كوممۋنيست، بۇگىندە مارقۇم ابزال قاراسارتوۆتىڭ جازبالارىندا (؟) ەلدەگى سوسياليست قۇرىلىسقا كورىنەۋ جاۋلىق ەتكەن باندىلاردىڭ توبىندا 1931 جىلدىڭ جاز ايلارىندا ءبىرتالاي باسكەسەرلەر (؟) بولىپتى. بولشيەۆيك ولجاباي شالابايەۆ پەن ۆلكسم مۇشەلەرى، ەرلى-زايىپتى رامازان مەن ءراپىش ابىشيەۆتەردى ءولتىرىپ، ماقساتتارىنا جەتكەن جاۋ، ەندىگى جەردە اۋدان ورتالىعىن باسىپ الۋدى ويلاعان، قالىڭ قولمەن شابۋىل جاساعان.
مىنە، اۋداندىق ركي-دىڭ پرەدسەداتەلى ولجاباي شالابايەۆ وسىنداي جاعدايدا قىزمەت ەتكەن. 1931 جىلى 3 سەنتيابر كۇنى تاڭ الدىندا ولجابايدىڭ قاراۋىل سەلوسى ماڭىنداعى كيىز ءۇيىن قورشاپ الىپ، ءوزىن قولعا ءتۇسىردى. الايدا قولىندا مەملەكەت سەنىپ تاپسىرعان قارۋى بولسا دا ولجاباي ونى پايدالانبايدى. ءتىپتى قاپەلىمدە «ءوزىن ولتىرەدى» دەپ تە ويلاماسا كەرەك. ءبىراق سايلانىپ كەلگەن قالىڭ جاۋ قاپىلىستا قولدارىنا ءتۇسىرىپ، جەرگىلىكتى جەردەگى سوۆەت وكىمەتى وكىلىن نەلەر ءبىر ازاپقا سالادى. اقىر سوڭىندا باندىلار توبىن باسقارۋشىلاردىڭ ءبىرى، حالىق وكىمەتىنىڭ قاس جاۋى قاسىمبەك سولتابايەۆ دەگەن ولجاباي شالابايەۆتىڭ باسىن ءوزىنىڭ ايبالتاسىمەن شاۋىپ تۇسىرەدى» (قاراڭىز: «بولشيەۆيك ولجاباي شالابايەۆ». م. يماشيەۆ، «سەمەي تاڭى»، 4. X I . 1983 ج.).
بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، بۇل — قاتە تاريحي پايىمداۋ، بۇل — قاراسارتوۆ «جازبالارىنا»، «قوسپاسى مول تۇسىنىكتەمەلەرىنە»، سۇيەنە وتىرىپ حاتقا تۇسكەن ماقالا. مەنىڭ تۇيىندەي ايتپاعىم، ءبىزدىڭ ۇرپاق — ويدان دا، ىس-ارەكەتتەن دە اسا ورەسكەل قاتەلەسۋلەرگە بوي الدىرىپ العان ۇرپاق. ەندىگى بۋىن، جاس ءتول وسىنى قايتالاماي، كىم ەكەندىگىن ءبىلىپ-تانىپ وسسە ەكەن.
حافيز تولەۋقاسىموۆ: شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى مۇراسىنا قاتىستى قۇرىلعان ارناۋلى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا مەن دە بار ەدىم. سول جىلى «قىزىل تۋ» سوۆحوزىندا تۇرعان سيراقباي دوسماعامبەتوۆ دەگەن قارت ۇلى اقىن تۋرالى بىلاي دەپ اڭگىمەلەگەن بولاتىن:
«1931 جىلى باقاناسقا اڭ اۋلاي كەلگەن شاكارىم ءبىزدىڭ ۇيدە اكەمە امانداسىپ، قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا، ۇيگە سۋىت ءجۇرىستى 3-4 ادام cay ەتىپ كىرىپ كەلەدى. اكەمنىڭ مىنىسكە تاپتىرمايتىن جاراۋ اتى بار ەدى. سول اتتى سۇراپ: «بىزگە ءمىنىستى جۇيرىك ات كەرەك»، -دەگەندە، قاجى وتىرىپ:
— ءاي، جىگىتتەر! لەنين جولى — ءادىل جول، وڭ جول! ونى بارلىق حالىق قولدايدى. بولشيەۆيكتەر پاتشانى دا جۇلىپ تاستاعان. ەكى-ۇش ءجۇز اداممەن اۋدانعا شاۋىپ، ونىڭ كىرپىشىن قۇلاتقانمەن، سوۆەت وكىمەتى قۇلامايدى، جوندەرىڭە جۇرىڭدەر، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالماڭدار! — دەپ اشىنا كەڭەس بەردى. اقىرى، مىنىسكە ات تا بەرگىزبەي قويعانى. حالىقتىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنا زور سەنىممەن قاراعان اڭ ادال ادامنىڭ كەڭەسكە قارسى بولدى، «بانديتتەر» جينادى دەگەنى ەش اقىلعا سىيمايتىن باز بىرەۋلەردىڭ ساندىراعى»،— دەگەنى بار ەدى.
قازاق سسر حالىق جازۋشىسى حاميت ەرعالييەۆ: ەگەر اياۋلى دوس ەۆنەي بۋكەتوۆتىڭ ابزال قاراسارتوۆپەن پلەنكاعا جازىلعان اۋىزەكى اڭگىمەسى گازەتتە جاريالانباعان بولسا، مەن دە بۇل ماسەلەنى قوزعاماي-اق قويار ەدىم. ويتكەنى بۇل تراگەديانىڭ انىق-قانىعىنا بۇعان دەيىن كوز جەتكەرگەن سەكىلدى ەدىك. ال مىناۋ اڭگىمەدەگى قاراسارتوۆ ەستەلىگى ءبىز بىلگەن شىندىقپەن مۇلدە جاناسپايدى.
1959 جىلى شاكارىم قۇدايبەردييەۆ اقتالىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ونىڭ بىرنەشە ولەڭى جاريالاندى. ا. قاراسارتوۆتىڭ اقىنعا قانشالىقتى «جانى اشيتىنىن» ءبىز سوندا كورگەنبىز. ول جوعارعى ورىنداردان كىرمەگەن ەسىك قالدىرماي، ايعايىن سالا ءجۇرىپ، اقىننىڭ ولگەننەن كەيىنگى ءومىرىن تاعى دا ءوشتىرتىپ تاستاعان.
قاراسارتوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا دا كەلگەن. «باندى باستىعىن اقتاماقشى ادامداردىڭ وزدەرىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك!» دەپ ستولدى سوعا داۋرىققانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ءوز كوزىممەن كورگەنىم دە بار.
1963 جىلى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى سەكرەتارى ن. ءجاندىلدين مەنى شاقىرىپ الىپ، شاكارىم ماسەلەسىن ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىپ، سودان قورىتىندى شىعارۋ ءۇشىن ون ەكى ادامنان كوميسسيا قۇرىلعانىن، پرەدسەداتەلدىگىنە مەنىڭ تاعايىندالعانىمدى ايتتى. كوميسسيانىڭ قۇرامىنا تايىر جاروكوۆ، ءسادۋ ماشاقوۆ، جەكەن جۇماحانوۆ سەكىلدى بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار، اكادەميانىڭ بىر-ەكى تاريحشىسى جانە جەرگىلىكتى سەمەيلىك جولداستار ەنگىزىلگەن.
ءبىز ورتالىق كوميتەتتە ارنايى بولمە الىپ، اپتادان ارتىق ۋاقىت ارحيۆ اقتاردىق. ولاردى ءوزىمىز جيناقتاعان دەرەكتەرمەن سالىستىردىق. سودان كەيىن ەكى باسپا تاباق كولەمىندە قورىتىندى جازىپ بەردىك. وندا اقىننىڭ باندى ارەكەتىنە ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن دالەلدەدىك. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ سول قورىتىندىمىز ول كەزدە ءىستىڭ بەتىن وڭعا باستىرا المادى.
بۇل ارادا سەمەيلىك جولداستاردىڭ (وبلىستىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءا.كاكىمجانوۆ، اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ك.نۇربايەۆ، عالىم-جازۋشى ق.مۇقامەتحانوۆ، جازۋشى ك.ورازالين) وزدەرى جانە وزدەرى قۇرعان كوميسسيالارى ارقىلى ولشەۋسىز كوپ كومەك كورسەتكەنىن ايىرا ايتۋ كەرەك. بۇلار شاكارىمدى كوزىمەن كورگەن ءۇش جۇزگە جۋىق اداممەن اۋىزەكى اڭگىمەلەسىپ، ايتقاندارىن قاعازعا تۇسىرگەن. وعان قوسا اقىن ولىمىنەن حاباردار جەتپىستەي ادامنىڭ جازبا تۇردەگى ماعلۇماتتارىن دا وسى جولداستار جيناستىرىپ بەردى.
اۋىزەكى ايتۋشىلار اقىننىڭ جوعارى مادەنيەتىن، ءبىلىمدارلىعى مەن قايىرىمدىلىعىن، كىسى ولتىرمەك تۇگىلى بىرەۋگە تۇرپايى سويلەۋدى بىلمەيتىن سىپايىلىعىن سىر ەتىپ شەرتەدى.
قالىڭ مالعا ەرىكسىز ساتىلعان جەرىنەن سوۆەت ورگاندارىنا ەرتىپ بارىپ، باس بوستاندىعىن اپەرگەن اقىنعا العىس ايتقان قىزدىڭ (كەيىنگى كەزدەگى كەمپىردىڭ) حاتى دا بار. ال جاڭاعى كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز قولىنان جازىپ بەرگەندەر اقىننىڭ قاراۋىل وقيعاسىنا ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن ءبىر اۋىزدان قۋاتتايدى.
ءبارىنىڭ-اق ايتارى: «شاكەڭ، زامان بەتىن جەتە تۇسىنە الماي ورتادان وقشاۋلاندى» دەگەنگە عانا سايادى. شىنىندا دا، ول بالا-شاعا، ەت-جاقىندارىنا: «مەن قارتايدىم (جەتپىس ۇشكە قاراعان كەزى ەدى عوي)، سەندەر ماعان الاڭداماي، بىلىمدەرىڭدى كوتەرىپ، زامان اعىمىنا قاراي قىزمەت قىلىڭدار. ال، مەن از قالعان ومىرىمدە ءوزىمىزدىڭ شاقپاق توڭىرەگىنەن سايات-جاي سالىپ الىپ، ىڭ-شىڭسىز وڭاشا جەردە كوڭىل كۇيلەرىمدى قاعازعا تۇسىرەمىن، زەرىككەندە اڭ اۋلاپ، بوي سەرگىتەمىن»،— دەگەن كورىنەدى. ايتقانىنداي-اق، «ۇمىتىلعاننىڭ ءومىرى» اتتى پوەماسىن، كوپتەگەن ليريكالىق ولەڭدەرىن ول وسىندا جاتىپ جازعان. بۇل، ارينە، جۇڭگو ءوتۋدى نەمەسە بۇلىنشىلىككە قاتىسۋدى نيەت قىلعان ادامنىڭ ءىسى بولماسا كەرەك. ءجا، بۇنىڭ ءبارى انشەيىن جالپى جاعدايدى انىقتاي كەتەيىك دەگەنىمىز عوي. ەندى اتى شۋلى تراگەديانىڭ وزىنە كەلەيىك. قاراسارتوۆتىڭ شاكارىم قاراۋىل ۇستىندەگى اتىس كەزىندە ءولدى دەۋى شىندىق ەمەس. ونىڭ ءولىمى بۇل وقيعادان ءبىر اي كەيىن مۇلدە باسقا جاعدايدا، باسقا جەردە، اتاپ ايتقاندا، كەرەگەتاستا بولعان ءىس. ونىڭ سۇيەگى باقاناس بويىنداعى قارا قۇدىققا سول جەردەن اپارىلعان. بۇل كىسىنىڭ «بىلمەدىم شاكارىمدى كىم اتقانىن» دەۋى دە شىندىق ەمەس. بىلگەن. ونى دالەلدەۋشىلەر كوپ.
ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى راستاپ تولىقتىراتىن ەكى-اق كىسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەم دە جەتەر. ويتكەنى سول كەزدە بۇل ەكەۋى ەكى تاراپتىڭ ادامى ەدى، ياعني، وسى وقيعانىڭ اۋىرتپالىعىن ەكى ءتۇرلى جاعدايدا ءجۇرىپ باستان كەشىرگەن جاندار بولاتىن. بۇلاردىڭ بىرەۋى قاراسارتوۆ توبىنداعى ايتمىرزا تۇڭلىكبايەۆ تا، ەكىنشىسى شاكارىم توبىنداعى بەردەش ازىمبايەۆ. ەكەۋىنىڭ ءسوزىن دە ەسىمدە قالعان كۇيىندە بۇلجىتپاي قاعازعا تۇسىرسەم، تومەندەگىدەي سۋرەتتەردى كورەر ەدىڭىز:
ا.تۇڭلىكبايەۆ: «مەن 1928 جىلدان پارتيا مۇشەسىمىن.
بۇل وقيعا تۇسىندا قاراسارتوۆتىڭ قاراۋىندا چەكيستىك قىزمەت اتقاردىم. باندىلار قاراۋىلدى شاۋىپ، ولجابايدى ءولتىرىپ كەتكەن سوڭ، اراعا ءۇش كۇن سالىپ شاكارىم اعا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى، قاتتى اۋىرىپ جاتقان توقسانداعى اكەمنىڭ كوڭىلىن سۇرادى. سوندا ول: «قاراۋىلدىڭ بالشىق ءۇيىن قيراتىپ، كىسى ولتىرگەندە، جەكسۇرىن كورىنگەننەن باسقا نە شىعاردى؟.. وڭشەڭ اقىماقتاردىڭ ءىسى بۇل!» — دەپ، بۇلىنشىلىككە قاتىسقانداردى قاتتى جازعىرىپ وتىردى. سوندا بۇنىڭ باندى بولعانى قايسى؟.. ال، اقىن قازاسىنا كەلسەك، ول بىلاي بولعان: «تاڭ مەزگىلى. كۇزدىڭ ءبىر بۇلىڭعىر كۇنى ەدى. جەردى قىربىق قىراۋ باسقان بوقىراۋ شاعى. كۇزەتتە تۇرعان باشقۇرت حاليتون انادايدان مۇنارتىپ كورىنگەن ءبىر توپ اتتىلاردىڭ بىزگە قاراي بەتتەگەنىن كورگەن. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن، ولاردى باندى دەپ ويلاعان قاراسارتوۆ بىزگە بىردەن-اق «اتىڭدار!» دەپ بۇيىردى. ودان-بۇدان مىلتىق اتىلا باستاعان سوڭ انالار ىركىلىپ قالدى. سول كەزدە ىركىلگەن توپتان بىرەۋ ءۇزىلىپ شىعىپ، اتىنىڭ جورعاسىن توگىلدىرە بىزگە قاراي بەتتەدى، جانە دە قايتا-قايتا قولىن كوتەرىپ، زالالسىز ادامبىز دەگەندەي بەلگى بەردى. جاقىنداعاندا، شاكارىم ەكەنىن ءبارىمىز-اق تانىدىق. ءبىراق «اتىستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ، باشقۇرت حاليتوۆ ونى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن اتتى. شاكارىم اتىنىڭ جالىن قۇشا بەرىپ جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. اتىدا وڭباي جاراقاتتاندى. شاكەڭنىڭ، بىزگە بىردەڭە دەۋگە دە شاماسى كەلمەدى. ات، تۇيە مىنگەن قالپىمىز ءبىز ونى قورشاپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تۇردىق. بۇل كەزدە شاكەڭ سەرىكتەرى زىم-زيا جوق بوپ كەتتى.
قاپەلىمدە جان ءتاسىلىم قىلا الماي قينالىپ جاتقان قارتتىڭ قارۋىن، ۇستىندەگى كيىمدەرىن بۇيرىق بويىنشا جۇرت ۇلەسىپ الا باستادى. قاسقىر ىشىك، تىماڭ، ساپتاما ەتىك، سىرما بەشپەنت، شالبار دەگەندەرىڭىز بىر-بىردەن الىنىپ بولعان سوڭ، اڭ قىراۋدىڭ ۇستىندە اڭ جەيدە، اڭ دامبالىمەن قان جوسا بوپ اق ساقالدى شال جاتتى. سوندا ناچالنيك، ماعان:
— ءاي، توبىقتى، سەن نەگە المادىڭ؟.. — دەپ زەكىدى.
— مەن الاتىن نەسى قالدى؟.. — دەگەندى مەن ىزاعا بۋلىعىپ ايتتىم.
— ءوزىڭ ال! باقاناسقا جەتكىز! — دەپ بۇيرىق بەردى. مەن تۇيەمدى شوگەردىم دە، استىمداعى ورە كيىزدى جايىپ جىبەرىپ، سوعان ولىكتى ۇزىن كۇيىندە وراپ، ەكى جەردەن ارقانمەن بۋناپ، تۇيەنىڭ ءبىر جاعىنا ەكى وركەشىنە ءىلدىم. ءوزىم تۇيەنى جايداق ءمىنىپ، باقاناسقا دا جەتكىزدىم. ماعان باسقا ءبىر جولداس بولىسقاندا دا، قالىڭ توڭدى تۇگەل اۋدارىپ جارىتا المادىڭ. ءبىزدىڭ اسا قيىندىقپەن ويعان جەرىمىزگە قارتتىڭ ۇزىن دەنەسى سىيماعان سوڭ، سوعان وتىرعىزدىق تا ءجۇزىن جاسىردىق.
«مەن الاتىن نەسى قالدى؟» دەگەندى ىزالانىپ، جاسقا بۋلىعىپ ايتقانىم ءۇشىن قاراسارتوۆ ماعان سەنىمسىزدىك كورسەتىپ، مەنى ون بەس تاۋلىك بويى گاۋپۆاحتادا ۇستادى. سول ۋاقىت ىشىندە ول ءوزىنىڭ قورقىتىپ جازدىرعان ادامدارىنىڭ بارىنە «شاكارىم باندىنى ۇيىمداستىرۋشى بولدى» دەگىزىپ ۇلگەرگەن. گاۋپۆاحتادان شىققاننان كەيىن، مەن دە سول سارىندا جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ال، چاليتوۆتى دەرەۋ باسقا جاققا شىعارىپ جىبەردى».
ايتمىرزا تۇڭلىكبايەۆتىڭ بىزگە ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەندەرى وسىلاي. بۇل جازبادا «باسىمنان وق ءتيىپ وسى جولى جارادار بولدىم» دەگەن ءسوز جوق.
ب.ازىمبايەۆ: «ءبىز ءوز تۋىستارىمىزدان تورت-بەس ادام جينالىپ، شاكارىم اعانىڭ حال-كۇيىن بىلگەلى شاقپاقتاعى سايات-مەكەنىنە بارعانبىز. اعانىڭ ءبىر اۋىق اڭ اۋلاپ، سەندەرمەن بىرگە كوڭىل سەرگىتەيىن دەگەن تىلەگى بويىنشا شىققان بەتىمىز سول ەدى. تاڭ مەزگىلى. كۇن بۇلىڭعىر بولاتىن. شاكارىم اعا بۇل جولى ءوزىنىڭ اباي سىيلاعان ماۋزەرىمەن شىققان-دى. ءبىر جازىقتا اتتىلى، تۇيەلى ادامداردىڭ شوعىرى مۇنارتىپ كورىندى. سولاي قاراي بەتتەي كىرگەنىمىزدە، نەشە مارتە اتىلعان وقتان سەكەم الدىق تا، ىركىلىپ قالدىق. شاكەڭ: «تەگىندە، بۇلار انەۋگى باندىنى قۋىپ جۇرگەن وترياد شىعار، مەن سولارعا جولىعىپ ءجونىمىزدى بىلگىزەيىن، سەندەر وسى ارادا ايالداي تۇرىڭدار» دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى. بارعان بەتىندە «ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى. بۇلىنشىلىكتىڭ بارلىق پالەسىن ءبىزدىڭ تۇقىمعا كەلىگىسى كەلەدى دەگەندى دە ەستۋشى ەدىك. شاكەڭدى اتىپ ولتىرگەنىن بىردەن سەزدىك. بۇلار كىم بولعاندا دا ونى ولتىرگەن سوڭ، ءبىزدى، ءسىرا دا، اياماس دەدىك تە، سول بەتىمىزبەن جۇڭگو ءوتىپ كەتتىك...»
مىنە، سىزگە اقيقاتتىڭ انىق-تانىعى كەرەك بولسا. سوۆەتكە قارسى ءبىر اۋىز ءسوزى دە جوق، قىلداي قياناتى دا جوق ادامدى سوتسىز-دانەڭەسىز اتقىزعاننان كەيىن، قاراسارتوۆتىڭ قورىقپاسقا بار پالەنى ولگەن ادامنىڭ ۇستىنە ۇيىپ-توكپەسكە شاراسى قايسى؟..
جىلدار بويى كولەڭكەسىندەي قاسىنان قالماعان وسى ۇرەي وعان اقىندى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن ءولتىرتتى. 1959 جىلى جوعارىدا ايتىلعان ارەكەتتەرىن ىستەمەي جايىنا جۇرە بەرسە دە ەشكىم ونىڭ جاعاسىنا جارماسپاس ەدى. ال، اقىننىڭ مول مۇراسى وسىدان وتىز جىل بۇرىن-اق تۇگەلدەي ەل داۋلەتىنە اينالعان بولار ەدى. قاراسارتوۆ ستالينيزم تۇسىنداعى پسيحولوگيادان ەلدىڭ ءالى دە بولسا ارىلىپ بولماعان كەزەڭىن شەبەر پايدالاندى. بۋكەتوۆپەن اڭگىمەدەگى ونىڭ شاكارىمگە دەگەن «ىستىق ىقىلاسىن» ەڭ اقىرعى قورعانىس قامالى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
ابزال قاراسارتوۆ ءومىرىنىڭ باسقا جاعىندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جوق. ال، ونىڭ اقىن ولىمىنە بايلانىستى شىندىقتان جالتارعان جەرىنە تۇزەتۋ ەنگىزىپ، بۇدان بىلاي ءومىر-باقي وزگەرمەيتىن اقيقاتتى بۇگىنگىلەر تۇگىلى كەلەسى ۇرپاقتىڭ دا ۇعىمىنا ورنىقتىرىپ كەتۋگە مىندەتتىمىز. ول اقيقات بىلاي:
— شاكارىم قۇدايبەردييەۆ ەشكىمدى ولتىرگەن جوق، ول ەشكىمدى ەشبىرەۋگە ولتىرتكەن دە ەمەس. قايران شاكەڭ تاريحتاعى بەيكۇنا ءىس ۇيگەن اقىندار ساناتىندا دۇنيەدەن ءوتتى! ءيا، سول حالىق بىلەدى، شاكارىمنىڭ، ءيىسى قۇنانباي اۋلەتى ۇرپاقتارىنىڭ وتباسى قالاي توز-توز بولعانىن. ءسوزىنىڭ ۋىتى مول اقىن، كومپوزيتور-كۇيشى قابىش شاكارىم ۇلى اشارشىلىق زوبالاڭى قۇرباندارىنىڭ ءبىرى بولىپ، ەلەۋ-ەسكەرۋسىز دۇنيە سالادى. احات شاكارىم ۇلى سىبىرگە، «يتجەككەنگە» ايدالىپ، «اكەسى ءۇشىن بالاسى جاپا شەكپەۋى ءتيىس» دەگەن «ۇلى سۇرىپتاۋدان» سوڭ، ستالينگە تۋرا حات جازىپ، ارەڭ-ارەڭ بوسانىپ شىعادى. قارا شاڭىراق يەسى، شاكارىمنىڭ كەنجەسى زيات اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە جۇڭگو اسىپ، بوي تاسالاپ، اكەسىنىڭ باي مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگىن بويتۇمار عىپ الا كەتكەن جاعىنان الدارقاتىپ شاقىرىلىپ الىنىپ ولتىرىلەدى (جالپى، جۇڭگو وكىمەتى ۇستاپ بەرگەن «حالىق جاۋلارى» ءبىر زيات ەمەس قوي). ابدەن اۋرۋ مەڭدەپ، قاتتى قاجىعان تۇراعۇل، جاعىپار ماعاۋيا ۇلى 1934 جىلى شىمكەنتتە، ەشكىم ءبىلىپ بولماس حال-كۇيدە جارىق دۇنيەمەن قوشتاسادى (تۇراعۇل ءقابىرى كەيىندە، قالا ورتالىعىندا حيميا زاۆودى سالىناردا كۇرەلىپ تاستالىنعان). مۇحتار اۋەزوۆ قانشاما ايتىس-تارتىستىڭ شىرعالاڭىندا جۇرەدى، تۇرمەگە دە جابىلادى.
وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا «اباي مەكتەبىنىڭ اقىندارى»، «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» دەگەن تاقىرىپتى قولعا الىپ، زەرتتەۋ ەڭبەك، ماقالالار، عىلىمي مونوگرافيالىق، ەڭبەگىنىڭ تۇتاس ءبىر تاراۋىن ارناپ جازىپ تۇرىپ اياقسىز قالدىرعانىن، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەنىنىڭ ءوزىن جويىپ جىبەرگەنىن كورەمىز. اقىلباي، ماعاۋيا، 1925 جىلى دۇنيە سالعان كوكباي جاناتاي ۇلى بولماسا، شاكارىم، تۇراعۇل، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك ەسىمدەرىن ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنە قوستىم دەگەنشە، ونسىز دا قىل ۇستىندە تۇرعان تاعدىر شورت كەسىلمەگى كامىل ەدى. سوندىقتان قولجازبا مۇرالارىندا اۋەزوۆ: «ءبىز اباي مەكتەبىنىڭ اقىندارىن ايتقاندا، سول اباي شاكىرتى دەگەن اتاققا لايىعى بار تاعى ءبىر توپ اقىندار جايىن ازىرشە جازعامىز جوق»،— دەپ اشىقتان-اشىق مويىنداۋعا ءماجبۇر ەدى (م. اۋەزوۆ، ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار. ا.،«عىلىم،» 1988،101-6.). ۇلى سۋرەتكەردىڭ كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن «اقىن اعا» اتتى رومانى ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى وكىلدەرىن كوركەم تىلمەن زەرلەيتىندىكتەن، «قاتەرلى شىعارما» دەپ تابىلىپ، قايتا قارالۋدا، قايتادان جازىلۋدا بولاتىن. ال احمەت، ماعجان، جۇسىپبەكتەردىڭ ەندىگى تاعدىر-تالايى قايىرىلماستاي قارالانىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا الداعى تاۋقىمەت -سۇرگىندى ايقىن بولجاپ، 1935 جىلدارى: «مۇحتاردى امان ساقتاڭدار، مۇحتاردى قورعاپ قالىڭدار، ەندىگى كوزىمىز، سوڭعى تامشى سول!» — دەپ تۇرمەدەن حات ارقىلى وكسىكتى وسيەت جولداپ جاتقان بولاتىن... شاكارىم ءولىمى سۇراۋسىز قالعان جوق. ابايدان كەيىنگى ۇلى اقىنىن جوعالتقان، جوقتاعان قازاقستاننىڭ بارشا كوكىرەگى وياۋ ۇل-قىزدارى شىڭعىستاۋعا نازار تىگەدى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى مۇرالارىن جيناقتاپ شىعارماق جولىندا تاۋقىمەتتەنىپ جۇرگەن ساكەن سەيفۋللين باس بولىپ ادىلەت جاۋاپتى ەستۋگە دەن قويادى. مىنە، ناق وسى تۇستا ورەسكەل ايىپتاۋلار، ويدان شىعارىلعان، قيسىنى كەلىسپەس جالا جابۋلار تاعى دا سول قاراسارتوۆتىڭ باسشىلىعىمەن «شەبەر» ۇيىمداستىرىلادى. ءبىر سوزبەن تۇيىندەگەندە، اتى شۋلى گپۋ، نكۆد جانالعىشى ابزال عابدوللا ۇلى قاراسارتوۆ قاي جەردە، قانداي قىزمەت اتقارماسىن مەيلى (بەلگىلى جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ا. قاراسارتوۆتىڭ سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانىندا قالاي «قاندى قىزمەت» اتقارعانىن «اراي» جۋرنالىنا بەرگەن ينتەرۆيۋىندە كەلتىرگەن دە بولاتىن. № 5، 1988 ج.)، ستالينيزم كەزەڭىندە شاكارىم شىعارماشىلىعىنا جانە ونىڭ اينالاسىنا بايلانىستى بىردە-بىر جىلى ءسوز ايتىلماۋىنا، جازىلماۋىنا كوز جەتكىزەدى!
بەلگىلى ابايتانۋشى، شاكارىمتانۋشى، مۇحتارتانۋشى قايىم مۇقامەتحانوۆ اقساقالدىڭ «مۇحتار ءومىرىنىڭ قيلى-قيلى كەزەڭدەرى» («سەمەي تاڭى»، 28-سىركۇيەك 1989 جىل) دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا جىلىكتەي سارالانعان تومەندەگىدەي جايتتار دا ادەبيەتتانۋىمىزداعى كوپ «اقتاڭداققا» جارقىن ساۋلە تۇسىرگەندەي بولادى.
«مۇحتار: «اباي جونىندەگى ەڭ قىزىقتى، ەڭ سونى جانە ادەبيەتتىك پروگرەستىك رەتىندەگى ءىرى ماسەلە — ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»،— دەپ، 1918 جىلدان باستاپ ايتىپ تا، جازىپ تا كەلدى. بۇل ماسەلەنى ادەبيەت تانۋ عىلىمىندا زەرتتەپ، دالەلدەپ جازىپ، كوركەم ادەبيەتتە «اباي» رومانىنىڭ ءۇشىنشى كىتابىن وسى ماسەلەگە ارناپ، 1950 جىلى «اقىن اعا» رومانىن جاريالادى.
«اباي» رومانىنىڭ العاشقى ەكى كىتابىنا 1949 جىلى ى-دارەجەلى مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەنى ءمالىم. مۇحتاردىڭ 90 جىلدىڭ مەرەكەسىندە سويلەگەن سوزىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆ بىلاي دەيدى: «ەمۋ پريسۋجداەتسيا ستالينسكايا پرەميا 1-وي ستەپەني. ون پەرۆىي پيساتەل — دەيستۆيتەلنىي چلەن اكادەميي ناۋك كازاحسكوي سسر. نو ي ەتا زولوتايا برونيا نە موجەت زاششيتيت م. اۋەزوۆا وت مەستنىح «يانىچارسكيح». نەپوتوپلياەموست مۋحتارا ۆىۆوديت يح يز سەبيا... ۆ 1951 گودۋ — نوۆايا ۆولنا گازەتنىح اتاك. وبۆينەنيا ۆسە تە جە — «پيەۆەس فەوداليزما»، «بۋرجۋازنىي ناسيوناليست»، «يدەولوگ الاش-وردى». ۆرەميا يدەت، ۆ ميرە پرويسحوديات ۆەليكيە پەرەمەنى، ۋ ناس نيچەگو نە مەنياەتسيا»،— دەپ، سول كەزدەگى شىندىقتى ءدال ايتقان.
ولجاس ايتىپ وتىرعان مۇحتاردى ارانداتۋ ارەكەتىنىڭ ءبىر كەزەڭىنە توقتايىق.
1951 جىلى يۋن ايىندا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى بىرلەسىپ وتكىزگەن «ابايدىڭ ادەبي ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىس» دەگەن جينالىس وتكىزىلدى. سوندا جاسالعان ءتورت باياندامانىڭ بىرەۋى — «ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى جانە ونىڭ شاكىرتتەرى» دەپ اتالادى. ءبىز وسى ءبىر بايانداماعا عانا توقتالامىز.
بۇل باياندامانى جاساعان — ءسابيت مۇقانوۆ. ءسابيت بايانداماسىنىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» جۋرنالىنىڭ 1951 جىلعى 7-سانىندا باسىلدى. باياندامانىڭ وسى نۇسقاسىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ وتىرامىز. س. مۇقانوۆتىڭ بايانداماسىندا اسىرا سىلتەپ، ارتىق كەتۋ كوپ بولدى. س. مۇقانوۆ بىلاي دەيدى: «...ابايدىڭ شاكىرتتەرى نەمەسە جولىن تۇتىنۋشىلار كىمدەر؟ بۇل سۇراۋ ءبىرىنشى رەت بۇدان 40 جىل بۇرىن تۋدى. 1911 جىلى (؟)، ورىنبوردا شىعاتىن «قازاق» گازەتىندەگى ماقالالارىندا بايشىل -ۇلتشىلدار ابايدى وزدەرىنىڭ رۋحاني اتاسى عىپ كورسەتپەك بولدى... بايشىل-ۇلتشىلدار قازاق حالقىنىڭ جاۋى ەكەنىن وزدەرىنىڭ زۇلىمدىق ىستەرىمەن تانىتتى. ال اباي قازاق حالقىنىڭ دوسى بولعان كۇيىندە قالا بەردى. ەكىنشى رەت بۇل سۇراۋ 1918 جىلى قايتالاندى. «الاشوردا» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى سول جىلى... «اباي» اتتى جۋرنالدىڭ بەسىنشى سانىندا باس ماقالا بوپ «ابايدان سوڭعى اقىندار» دەگەن ماقالا شىقتى، اۆتورىنىڭ پسيەۆدونيمى — «ەكەۋ». «ەكەۋدىڭ» كىمدەر ەكەنى بىزگە ءمالىمسىز («ەكەۋ» — ج.ايماۋىتوۆ پەن م. اۋەزوۆ ەكەنىن س. مۇقانوۆ بىلۋگە ءتيىس — ق.م.) ال ماقالانىڭ مازمۇنى — ريەۆوليۋسياعا قارسى، سونىمەن قاتار حالىقتىڭ ارداقتى اقىنى ابايعا جاپقان جالا، جاققان كۇيە. ويتكەنى بۇل ماقالادا «ەكەۋ»... بايشىل-ۇلتشىلدىق باعىتتا بولعان. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى الاشورداشىلاردى ابايدىڭ شاكىرتى ەدى دەيدى. بۇل پىكىردىڭ ابايعا دا، پرولەتارلىق يدەولوگياعا دا قارسى ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.
«اباي شاكىرتتەرى كىمدەر؟» دەگەن سۇراۋعا ءۇشىنشى رەت، سوۆەتتىك داۋىردە تاشكەنت قالاسىندا شىققان «شولپان» اتتى جۋرنال جاۋاپ بەرمەك بولدى. جۋرنالدىڭ 1923 جىلى شىققان 2-3 جانە 4-5 ساندارىندا «قوڭىر» اتتى پسيەۆدونيممەن بىرەۋ («قوڭىر» — م.اۋەزوۆ ەكەنىن سابەڭ بىلگەن بولار — ق.م.) «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى» دەگەن ماقالا جازدى. ماقالانىڭ اۆتورى، جوعارىدا «اباي» جۋرنالىندا جاريالانعان «ەكەۋدىڭ» پىكىرىنە تۇگەل قوسىلىپ، ونداعى ريەۆوليۋسياعا قارسى پىكىردى تەرەڭدەتتى. سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قۇرالدى كۇرەس جۇرگىزگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ باستايتىن «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» دەگەن تىزىمگە ون اقىن، جازۋشى اتىن تىركەدى، سولاردىڭ جەتەۋى — وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا، سوۆەت وكىمەتىنە اشىق قارسى بوپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا قارا تاقتاعا جازىلعاندار...
... قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە «ابايدىڭ شاكىرتتەرى كىمدەر؟» دەگەن سۇراۋعا ءبىرىنشى رەت جاۋاپ بەرگەن ادام — مۇحتار اۋەزوۆ جولداس. «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» («ادەبيەت مايدانى»، 1934 ج. 11-12 سان) دەگەن ماقالاسىندا ول بىلاي دەيدى: «ابايدىڭ ءدال ءوز تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن اقىن تورتەۋ، ونىڭ ەكەۋى — اقىلباي، ماعاۋيا ابايدىڭ ءوز بالالارى... قالعان ەكەۋى كوكباي، شاكارىم (؟) وسى ءتورت اقىن ابايدىڭ ناعىز تولىق ماعىناداعى شاكىرتتەرى...» اۋەزوۆ جولداستىق شاكارىم مەن كوكباي تۋرالى سوزدەرى ساياسي قاتە پىكىر ەكەندىگىنە، بۇل ايتىلعانداردىڭ كوپشىلىگى ابايدىڭ تازا بەتىنە كۇيە جاعۋ بولاتىندىعىنا كەيىنىرەك تولىق ورالامىز. ازىرگە ايتارىمىز، وسى پىكىرىن اۋەزوۆ كەيىنگى ماقالالارىندا دا قولداپ، حالىق جاۋى شاكارىمنىڭ اتىن 1940 جىلى موسكۆادا ورىس تىلىندە شىققان «ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى» دەگەن كىتاپتا دا (18-بەت) قايتالايدى»، — دەيدى س. مۇقانوۆ. بۇدان ءارى: «اباي شاكىرتتەرى» اتالىپ جۇرگەن ادامداردىڭ وزدەرىمەن جانە شىعارمالارىمەن تانىسايىق دەيدى دە: «اتالعان تىزىمدەگى ادامداردىڭ ىشىنەن ءۇش كىسىنىڭ شىعارمالارىن تالداۋدى ورىنسىز كوردىك»، — دەيدى.
«ءبىرىنشى — شاكارىم قۇدايبەردين. بۇل ادام ريەۆوليۋسياعا دەيىن دىنشىلدىك-ۇلتشىلدىق باعىتتا جازعان ادام. 1917 جىلى ريەۆوليۋسياعا قارسى ۇيىمداسقان «الاشوردا» پارتياسىنىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق سەزىن «الاش اقساقالى» بوپ اشقان ادام...
1929 جىلى (؟) باي-قۇلاقتاردى باستاپ، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قۇرالدى كوتەرىلىس جاساپ، جازىقسىز تالاي ادامدى ءولتىرىپ، ءوزى اتىستا وققا ۇشقان ادام. بۇنداي ءبانديتتى، ول اتىلىپ ولگەننەن كەيىن دە، مۇحتار اۋەزوۆ جولداستىق 1934 جىلى دا، 1940 جىلى دا «اباي شاكىرتتەرىنىڭ» تىزىمىنە قوسىپ ماقتاۋى ويعا سىيمايدى.
اۋەزوۆ جولداستىق «شاكارىم — بىلتىر باسىلىپ شىققان «اقىن اعا» دەگەن رومانىندا اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بوپ شۇبار دەگەن جۇرەدى. ونىڭ شاكارىم ەكەنى وزىنەن-وزى كورىنىپ تۇر...
بۇنداي ءبانديتتىڭ شىعارمالارىن ءبىز تالقىلاپ جاتپايمىز»،-دەيدى س.مۇقانوۆ. وسى سارىنمەن اباي شاكىرتتەرى دەيتىندەردى تۇگەلدەي اداقتاپ شىعادى. ونىڭ بارىنە توقتالۋ مۇمكىن ەمەس. ۇزاق بايانداماسىنىڭ قورىتىندىسىن س. مۇقانوۆ بىلايشا سالالايدى: — «اباي شاكىرتتەرى» اتالىپ جۇرگەن كونسەرۆاتورلار مەن رەاكسيونەرلەردىڭ شىعارمالارى سوۆەت ءباسپاسوزىنىڭ بەتىنەن ورىن الا المايتىنىن، سولاردى جاقتاۋشىلار تۇسىنگەن سياقتى دا، بار شىعارمالارىن باستىرۋعا بولماعانمەن، ءبىراز شىعارمالارىن مايلاپ وتكىزۋگە كوپ جىل دايارلىق جاساعان سياقتى.
بولشيەۆيكشە تۋراسىن ايتۋ كەرەك، وسى دايارلىق جاساۋدىڭ الدىندا اۋەزوۆ جولداس جۇرەدى. ونىڭ بۇل جوندە ىستەگەندەرى:
1. 1934 جىلى «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنان باستاپ، كۇنى كەشەگە شەيىن، باسپا ءسوز بەتىندە ۇزدىكسىز ماقالا جازىپ، «اباي شاكىرتتەرى» دەپ جوعارعى ادامداردى ماقتاۋمەن بولادى.
2. «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ادامدارىن ماقتاۋعا جولداس اۋەزوۆ تاپقان قولايلى ءبىر تريبۋنا — سوۆەت تۇسىندا عانا ءار كەزدە قايتالاپ باسىلعان اباي شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناقتارى بولادى. سولاردىڭ بارىنە قوسىلعان اۋەزوۆتىڭ ماقالالارىندا «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ادامدارىن ول تاعى دا ماقتايدى...
3. «اباي» اتتى پەساسىندا، «اباي» اتتى وپەرانىڭ ليبرەتتوسىندا، «اباي» اتتى كينونىڭ سەنارييىندە، شاكارىم عانا «شىعىسشىل» بوپ سىنالىپ، وزگە «شاكىرتتەرى» اقتالىپ جۇرەدى.
4. «اقىن اعا» اتتى روماندا «بۇل شاكىرتتەر» تاعى ماقتالىپ، روماننىڭ وزەكتى ۋاقيعالارىنىڭ ءبىرىن ءوربىتىپ وتىرۋشىلار بولادى.
5. «اباي شاكىرتتەرى» دەپ اتاعان ادامدارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ كورىنەۋ كوزگە رەاكسيالىق باعىتتا جازىلعان شىعارمالارىن مايلاپ وتكىزۋ ءۇشىن ابايدىڭ بەدەلدى اتىن جامىلىپ، «بۇل تەمالاردى ولارعا اباي بەرىپ جازدىرعاننان كەيىن، اباي تۇزەپ ەدى دەيدى».
6. سوڭعى ون-ون بەس جىلدا — الماتىنىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا، ودان كەيىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، پروفەسسور اۋەزوۆ «ابايەۆەدەنيە» اتالاتىن ارناۋلى كۋرس جۇرگىزەدى. سوندا ابايدىڭ ءوز شىعارمالارىمەن قاتار، وعان «شاكىرت» قىپ تىركەپ جۇرگەن ادامدارىن، ارينە، جوعارىداعى ەڭبەكتەرىندە توقتاعانىنداي ماقتايدى. اۋەزوۆ جولداس «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ادامدارىن ءوزى سونشا دارىپتەۋىمەن قاناعاتتانباي، بۇل ماسەلەدە قولداۋشى بولاتىن وزىندىك شاكىرتتەر ىزدەيدى جانە وندايلاردى تابادى دا. ولارى كىمدەر؟
1. قايىم مۇقامەتحانوۆتىڭ بيىل، 6 اپرەلدە، الماتى قالاسىندا قورعاعان «ابايدىڭ ادەبيەتتىك مەكتەبى» دەگەن ديسسەرتاسياسى پروفەسسور اۋەزوۆتىڭ باسقارۋىمەن جازىلدى، ديسسەرتاسيا قورعالعاندا، وپپونەنتتىڭ ءبىرى بوپ اۋەزوۆ جولداس ماقتايدى، ال مۇقامەتحانوۆتىڭ ديسسەرتاسياسى، اۋەزوۆ اتاپ جۇرگەن «اباي شاكىرتتەرىن» ماقتاۋعا قۇرىلادى، ول تىزىمدە حالىققا جات ەلەمەنت تۇراعۇل دا جۇرەدى.
...اباي شاكىرتتەرى دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە ساياسي قاتەلىكتىڭ ءمان-جايى دا، ماسشتابى دا وسىنداي. بۇل اسا كەڭ ماسشتابقا شىققان قاتەلىك.
«اباي شاكىرتتەرى» دەپ اتاعان ادامدارىن جۇرتقا وسىنشا كەڭ تانىستىرىپ العاننان كەيىن، مۇحتار اۋەزوۆ پەن ونىڭ، ەكى شاكىرتى مۇقامەتحانوۆ، جانعالين، 1950 جىلى «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن جيناق قۇراستىرىپ باسپاعا بەردى! قۇراۋشى مۇقامەتحانوۆ، رەداكتور جانعالين، ءسوز باسىن جازعان پروفەسسور اۋەزوۆ»، — دەي كەلىپ، ەندى جيناقتىڭ وزىنە شۇقشيادى: «...كوپ جىل بويىنا جاسالعان تىزىمدەگى جيىرما بەس شاقتى ادامنان، جيناقتى قۇراستىرۋشى... جەتى-اق كىسى تابادى، ولار: «اقىلباي، ماعاۋيا، كاكىتاي، اۋباكىر، كوكباي، ءارىپ، مۇقا... ءبىراق سولارى دا وقىپ تۇرعان جوق، جالعىز «مەدعات — قاسىمنان» باسقا ءارىپ پەن كوكباي جازىپتى-مىس دەپ جۇرگەن لەنين تۋرالى ءۇش-اق ولەڭ بولماسا، سوۆەت وقۋشىلارىنا تاربيەلىك ءمانى بار ءبىر دە شىعارما جوق. وق تاربيە ورنىنا تەرىس تاربيە بەرەتىن سونداي شىعارمالاردان جيناق قۇرۋعا قۇراستىرۋشىلاردىڭ قولدارى قالاي بارعان؟!» ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۇجىرىمدى قورىتىندىسى مىناۋ:
«قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ەكى تومىندا رۋشىل-فەودالدىق ەسكى ءومىر دارىپتەلسە، «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە ەسكىلىك دارىپتەلسە، ەسكىلىكتى دارىپتەيتىن بىرنەشە عىلىمي ديسسەرتاسيالار ماقتالسا، وسىلاردىڭ باسىندا جولداس اۋەزوۆ وتىرسا، بۇلاي دارىپتەۋلەر ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىلعا سوزىلسا، — اۋەزوۆ جولداس ولاي دەپ ويلاسىن، ويلاماسىن، مۇنىڭ اتى — ۇلتشىلدىق، بۇرمالاۋشىلىق، ال مىنا اتالعان زالالدى شىعارمالار حالقىمىزدىڭ، اسىرەسە جاستارىمىزدىڭ سانا-سەزىمىن ۋلايدى.
بۇل بىلىقتاردان قالاي ارشىلامىز؟»
س. مۇقانوۆتىڭ بايانداماسى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتتى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمى مەن قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارى وداعىنىڭ پرەزيديۋمى، «قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اباي قۇنانبايەۆتىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىن عىلىمي جولمەن زەرتتەۋ جونىندەگى ايتىستىڭ قورىتىندىسى تۋرالى» دەگەن قاۋلى قابىلداپ، وندا بىلاي دەگەن:
«...سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاننىڭ جەكە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەيتىن، عىلىمعا قارسى، بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆتىك كونسەپسيانى ۋاعىزداپ، ورەسكەل ساياسي قاتە جىبەرىپ كەلدى.
تاريحي شىندىققا قايشى كەلەتىن جانە ويدان شىعارىلعان بۇل جالعان كونسەپسيانىڭ زياندىلىعى سول — ابايدىڭ ىقپالىن حالىق قالاماعان شالاعاي اقىنداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءتىپتى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ دا (شاكارىم جانە تۇراعۇل) بولماشى توبىنان ءارى اسىرماي، شىنىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان ابايدىڭ ءوزىنىڭ جانە ءداستۇرىنىڭ ءرولىن تومەندەتتى. «اباي مەكتەبىنىڭ» كونسەپسياسىن تۇڭعىش رەت قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا پروفەسسور م. اۋەزوۆ ەنگىزدى... ءتىپتى مىناعان دەيىن جەتتى. 1951 جىلى اپرەلدە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ گۋمانيتارلىق ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىككەن عىلىمي سوۆەتى ق.مۇقامەتحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى» دەگەن ساياسي زياندى ديسسەرتاسياسىن قابىلداپ، ونى قورعاۋدى جۇزەگە اسىردى، بۇل ديسسەرتاسيادا سوۆەت وكىمەتى داۋىرىنە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ قاس جاۋلارىنا اينالعان بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلداردا ابايدىڭ «شاكىرتتەرى» دەپ ماقتالدى... اباي مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندەگى جاقىندا وتكىزگەن ايتىستا «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن كونسەپسيانىڭ عىلىمعا قارسى ەكەندىگى جانە ساياسي زياندىلىعى اشكەرەلەندى... «اباي مەكتەبى» دەيتىن كونسەپسيا تاريحي شىندىققا ەشبىر قاتىسى جوق جانە بۋرجۋازيالىق-وبەكتيۆيستىك جالعان كونسەپسيا بولىپ ايىپتالدى...
وسىنداي ۋاقيعادان كەيىن «اقىن اعا» رومانى دا «اباي مەكتەبىنىڭ» تاعدىرىنا ۇشىرادى. اۋەزوۆ عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلدى، ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىلدى. 1953 جىلى مۇحتاردى ارانداتۋ ارەكەتى ونان سايىن اسقىنداپ كەتتى. ول ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسىنان كەشكەن، قيلى-قيلى، كەيبىر كەزەڭدەرىنىڭ جايى وسىنداي.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتپەسكە ءتىپتى دە بولماس. «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» كونسەپسياسىن قارالاعان قازاقستان كپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1953 جىلى قابىلداعان قاۋلىسى ارادا وتىز بەس جىلداي ۋاقىت سالىپ بارىپ قانا ءوز كۇشىن جويادى. «ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەلەرى بويىنشا 30-40-شى جىلدار كەزەڭى مەن 50ء-شى جىلدار باسىندا قابىلدانعان قاۋلىلاردى زەرتتەۋ جونىندەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىندا» («سوسياليستىك قازاقستان»، 9 دەكابر 1989 جىل) ول تۋراسىندا بىلاي دەلىنگەن.
«قازاقستان كپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسى تۋرالى» 1953 جىلعى 1 اۆگۋستاعى تاعى ءبىر قاۋلىسىندا عىلىمعا جات جانە ساياسي تۇرعىدا زياندى كونسەپسيا دەپ ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنە كۇمان كەلتىرىلەدى. ۋاقىت بۇل ايىپتىڭ بوس ساندىراق ەكەنىن ايعاقتادى. قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى، اسىرەسە ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى بولعانىن دالەلدەپ، ونىڭ وزىنەن كەيىنگى قازاق پوەزياسىنا جەمىستى ىقپال جاساعانىن كورسەتىپ بەردى. وسىناۋ مەكتەپتىڭ ۇزدىك وكىلدەرىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ تۆورچەستۆوسى بۇعان ناقتى ايعاق بولا الادى. الايدا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جونىندەگى كونسەپسيانىڭ زاڭدىلىعى مەن عىلىمعا جاتتىعى تۋرالى ساياسي اعىم وسى كۇنگە دەيىن رەسمي تۇردە الىپ تاستالماعان، مۇنىڭ ءوزى ساباقتاستىڭ يدەياسىنا قايشى كەلەدى».
...دەگەنمەن، جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ الدا باسقاشا بوياۋ-تۇردەگى، ستاليندىك زۇلماتقا اشكەرەلەۋشى سيپات بەرەر، جاڭاشا سىلكىنىستەگى حرۋششيەۆ ءداۋىرى كۇتىپ تۇرعان ەدى. اتالمىش ۋاقىتتا شاكارىم مۇراسىنا قاتىستى توق ءبىرشاما جىبىگەندەي سىڭاي تانىتادى. 1957-58 جىلدارى اقىننىڭ جازىقسىز ءولىمى تۋرالى ماسەلە قوزعالىپ، سسرو پروكۋراتۋراسى شاكارىمنىڭ قىلمىسى جوق دەپ تاۋىپ، 1958 جىلعى 28 نويابردە ش. قۇدايبەردىۇلىن اقتاعان شەشىم شىعارادى. شاكارىم جايىندا بىرنەشە ونداعان جىلدان قوردالانىپ كەلگەن ۇلكەن اڭگىمە اقتارىلا توگىلۋدىڭ شاڭ الدىندا تۇرادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شاكارىمدى ابايدىڭ ناعىز شاكىرتى دەپ اتاپ كەلگەنىن تاعى دا ەسكە تۇسىرىسەدى (اباي. تولىق جيناق، 1933 ج. «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالى، 1934 ج.)، ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1934 جىلى شاكارىمنىڭ «ءلايلى-ماجنۇن» پوەماسىن باستىرىپ شىعارعانىن جادقا الادى. اقىننىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇلدارىنىڭ ىشىندە كوزى ءتىرى بولعانى احات شاكارىم ۇلىنىڭ اكەسىنىڭ مۇراسىن تولىقتاي دەرلىك، عالامات ەڭبەكقورلىقپەن جيناستىرىپ قويعانىن تاڭداي قاعىسا ءسوز ەتىسەدى. اباي، شاكارىم، اۋەزوۆ مۇراسىنىڭ ايتۋلى بىلگىرى، تاماشا تەكستولوگ قايىم مۇقامەتحانوۆتىڭ ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى جازعان عىلىمي ەڭبەگى كىتاپ بولىپ باسىلاردا قالاي قىرقىلىپ، تۇپ-تۇگەل جويىلعانى دا قاپەردەن تىس قالمايدى. (مۇقامەدحانوۆ گ. ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا: اۆتورەف. ديس... كاند. فيلول. ناۋك. ل-ا.، 1951). ءوزى م. اۋەزوۆتىڭ «كولەڭكەسى» اتانىپ، 1951 جىلعى «اسىرا سىلتەۋدە» بەس ادەبيەتشى، تاريحشى عالىمدارمەن بىرگە جيىرما بەس جىلعا كەسىلىپ، ايداۋدا بولىپ، ەندى عانا ورالعاندىعىن دا اڭىز ەتىپ ايتىسادى. بىلىكتى عالىمنىڭ قايتا ەڭبەكتەنىپ «اباي ءداۋىرىنىڭ اقىندارى» دەپ اتالاتىن تاقىرىپتا عىلىمي ديسسەرتاسيا قورعايتىنى دا ناق وسى ءتۇس. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1959 جىلعى 2ء-شى سانىندا شاكارىمنىڭ سەگىز ولەڭى سۋرەتىمەن باسىلىپ، اراعا وتىز جىلداي ۋاقىت سالعان ۇزىلىستەن سوڭ سۇيىكتى اقىننىڭ ەسىمى قايتادان جارق ەتۋى، راسىندا دا، رۋحاني ومىرىمىزدەگى ءىرى جاڭالىق.
ەندى وسىنداي كەزەڭدە، جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن ابزال قاراسارتوۆ نەندەي سىيدى كۇي كەشتى دەمەكپىسىز. ستاليندىك قاندى قىرعىننىڭ بەلدى جانالعىشى وتكەن ىسكە وپىنىپ، قالىڭ قاسىرەتكە بولەنۋ ورنىنا، اقتالار، اق ءادىل جولعا تۇسىرەر باعدار ۇستانۋ ورنىنا، تاپانشاسىن وڭتايلى سويىلعا الماستىرىپ، تاعى دا ادەبيەت مايدانى تورىنە شىعا كەلەدى. ءادىل ساراپتى وي-تىلەكتەگى «ادەبيەتتانۋشى»، تول ادەبيەتىمىزدى «حالىق جاۋلارىنان» كىرپىك قاقپاي قورۋشى كەيپىنە ەنگەن قاراسارتوۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ» سول ۋاقتاعى رەداكتورى، بەلگىلى اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆقا ءبىر كۇن بۇرىن تەلەفون شالىپ، «الاشورداشىلدىق» شىعارمالارىن باسپاۋىن قاتاڭ ەسكەرتىپ، شاكارىم ولەڭدەرى جارىققا شىعىپ كەتكەن سوڭ، رەداكتوردىڭ قىزمەتىنەن بوسانۋىنا قول جەتكىزەدى. مۇنداي «قۇپيا» كۇشتەپ ۇرەيلەنگەن وزگە باسىلىم باسشىلارى اقىننىڭ مۇرالارىن جاريالاۋدان باس تارتا باستايدى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ جانىنداعى «قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتىن» عىلىمي كوورديناسيالىق سوۆەت پەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي سوۆەتى بىرىگىپ وتكىزگەن ءماجىلىسىنىڭ ستەنوگرامماسىنان (3 دەكابر 1969 جىل)، سول ماجىلىستە سويلەگەن بەلگىلى اقىن، حالقىمىزدىڭ پاتريوت، قايراتكەر پەرزەنتى، كۇنى كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن مارقۇم جۇبان مولداعالييەۆتىڭ سوزىنەن تومەندەگىدەي دەرەك-وي ۇشىقتارىن كەلتىرىپ وتەلىك.
«شاكارىم شىعارماسىن كوپ زەرتتەگەن كىسى ەمەسپىن، ءتيىپ-قاشىپ وقىعانىم بار. 1959 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى كەزىمدە پوەمالارىنان 4 0 0 — 5 0 0 جول باسامىز دەپ دايىنداي باستاعانبىز. «ەڭلىك-كەبەكتەن» 400 — 500 جول بەرەمىز دەپ جاتقاندا، «قازاق ادەبيەتىندە» بەت شىقتى، سونىمەن بايلانىستى «دەرت» شىقتى دەگەندەي، كەيبىر جولداستار داۋرىقتىرىپ جىبەردى، ءسويتىپ، قالىپ قويدى. سونىمەن، باسى اشىلسىن دەگەن سوڭ قويىپ قويعانبىز. بىزدە ءبىر جامان جاعداي بار، بىرەۋ ءبىر نارسەنى بىلگەندىكتەن قۇمارتسا، بىرەۋ بىلمەگەندىكتەن قۇمارتادى. ورىستا «زاپرەتنىي پلود سلاششە» دەگەندەي، اسىرەسە ماعجان جونىندە كەيبىرەۋلەر اڭگىمەنى ءبىلىپ قوزعاسا، كەيبىرەۋ جاداعاي جارماسادى. «ماعجانعا نەگە تىيىم سالادى» دەگەندەر دە بولدى، كەيبىر جاعدايدى جولداستار پايدالاندى دا. ءسويتىپ تۋرا بار كىنانى پارتيا ۇيىمىنا جابامىز، ورتالىق كوميتەت رۇقسات ەتپەدى دەيمىز. بۇل — قاتە!»
ورتالىق كوميتەت دەمەكشى، رەسپۋبليكا يدەولوگياسىنىڭ ءار كەزدە تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان حاتشىلار ن.ءجاندىلدين مەن س.يماشيەۆ شاكارىم مۇراسىنا قاتىستى اباي ەلىنىڭ، سەمەي جۇرتشىلىعىنىڭ، رەسپۋبليكا زيالى قاۋىمىنىڭ الدەنەشە ۇسىنىس-تىلەكتەرىن اياقسىز جاۋىپ تاستاپ وتىرعان. بۇل ءىس قاي ۋاقىتتا، قالاي جۇرگىزىلگەنىن سول مەزەتتەردە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت بولىمدەرىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان، ءارى 1988 جىلعى «اراي» بەتىندە (№11، 26-بەت) تولىق تەكستى بەرىلگەن جالالى حاتقا بۇرىشتاما قويعان جازۋشى وتەباي كاناحين مەن جازۋشى-اۋدارماشى ءابىلماجىن جۇمابايەۆ ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا ارنالىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعى سەكرەتارياتى ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن كەشتە (25 يانۆار، 1989 ج.) قالىڭ جۇرتشىلىققا اشىپ اڭگىمەلەپ بەرگەن-دى.
وتەباي قاناحين: «شاكارىم جايلى العاش 1957 جىلى اباي اۋدانىنا جۋرناليستىك جولساپار ءساتى ءتۇسىپ بارعاندا ەسىتكەنمىن. بايىرعى نكۆد قىزمەتكەرى شاكارىم شوشالاسىن تىنتكەندە، وتە كوپ جازبا قاعازدارى تابىلعانىن، ونى سول جەردە قاراسارتوۆ ورتەۋگە بۇيىرىپ، قايدان ساپ ەتە قالعانىن كىم ءبىلسىن، كەنەت قاتتى ءبىر جەل تۇرىپ الگى قاستەرلى قولجازبالاردى لەزدە ۇشىرىپ اكەتىپ، ساي-سالانى تولتىرىپ تاستاعانىن قاپالى كوڭىلمەن اڭگىمەلەگەن-دى.
قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە نۇسقاۋشى بولىپ جاڭادان بارعان كەزىمدە دە وزىمە تانىس، جۇرەككە جاقىن شاكارىم ەسىمى الدان شىقتى. كوميسسيا قۇردىق. تايىر جاروكوۆ (پرەدسەداتەل)، حاميت ەرعالييەۆ، جەكەن جۇماحانوۆتار (جاۋاپتى حاتشى) ىسكە ايرىقشا قۇلشىنىسپەن كىرىسىپ كەتتى. مارقۇم، بەلگىلى جازۋشى جەكەڭ (جۇماحانوۆ) اباي ەلىنىڭ پەرزەنتى بولعاندىقتان با، شاكارىم شىعارمالارىن جۇيرىك بىلەتىن، جاتقا ايتاتىن. ول ۋاقىتتا ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستار تولىق اقتالىپ، 6-تومدىق شىعارمالار جيناقتارى باسپاعا دايىندالىپ، مۇراگەرلەرىنە جان-جاقتى جاردەم جاساۋ ماسەلەلەرى شەشىلىپ جاتقان، جۇمىسىمىز سان-سالالى كەزەڭ بولاتىن. سول جان قىزۋىمەن شاكارىم تۇلعاسىن قارالايتىن جالعان اقپارلى، دايەكسىز، سالعاستىرىلىپ-تەكسەرىلمەگەن، اركىمنىڭ اتىنان ۇيىمداستىرىلا سالىنعان حاتتار، وزگە دە ماتەريالداردى باتىل تەرىستەۋگە تىرىسقانبىز. شاكارىمنىڭ شىعارمالارى ەكى تومدىق بوپ دايىندالعان-دى دا. امال نەشىك، ءبارىن بىتتىك-اۋ دەگەن مەزەتتە يدەولوگيالىق حاتشىمىز ن.ءجاندىلدين ءىس اياعىن قۇردىمعا تىرەپ قويدى. ءمان-جايىن سۇراعانىمىزدا: «بۇل سەنىڭ اينالىسار شارۋاڭ ەمەس»،— دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىپ تاستادى. ارتىنشا 1966 جىلى ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمى مەڭگەرۋشىسى ورىنباسارىنىڭ قىزمەتىن بوساتىپ، احۋالى شيەلەنىسە، شيرىعا تۇسكەن ورتادان ءوز ەركىمىزبەن كەتۋدى ءجون دەپ تاپتىق».
ءابىلماجىن جۇمابايەۆ: «1963 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مادەنيەت بولىمىنە نۇسقاۋشىلىق قىزمەتكە الىنعاندا، 19 بەتتەن تۇراتىن كوميسسيا قورىتىندىسى بار قالىڭ جاسىل قاتتاما كوزىمە بىردەن ءتۇسىپ، شاكارىم جايلى ماتەريالدارمەن مۇقياتتاپ تانىسقان ەدىم. اباي اۋدانىنىڭ حالقى وبلىس حاتشىلارىنا شاكارىم ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ بەرۋدى دەپۋتاتتىڭ امانات ەتىپ مىندەتتەپ، جانە ماسەلە قوزعاپ جاتقان جايى بار ەكەن. بۇل تۋرالى ن. ءجاندىلدين جولداس الدىنا سۇراۋ قويعانىمدا، «ەندەشە، بيۋروعا شىعايىق!» — دەگەندى ايتتى. كەڭەسە كەلىپ، 13 بيۋرو مۇشەسىنە قىدىرتا وتىرىپ قول قويدىرىپ الۋدى ۇيعاردىق. قول قويىلدى. ءبارى دايىن بولعان سەكىلدى. ءبىراق تا شەشىمدى، نار تاۋەكەل ءسات كەشەۋىلدەي بەردى.
1968 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە، استانا زيالىلارى قاتىناسۋىمەن ايرىقشا قىزۋ پىكىرتالاس ءوتىپ، كەشتە ولاردىڭ ءبىرى ماعجان جۇمابايەۆ ەسىمىن اۋىزعا الىپ قالسا كەرەك. سول دابىرايتا جەتكىزىلدى مە ەكەن، قاتتى اشۋعا مىنگەن يدەولوگيالىق حاتشى (س. يماشيەۆ) شاكارىم شىعارمالارى تاعدىرىنا قارا قۇلىپ سالىپ، بىردەن ارحيۆ قويماسىنا وتكىزدىرىپ جىبەرتتى...»
احات اكەسىنىڭ ادەبي مۇرالارىن ءوزى الدەنەشە كوشىرىپ جازىپ، 1936، 1959، 1960 جىلدارى مۇقياتتاپ تاپسىرعان قول-جازبالار نەگىزىندە جەكە كىتاپ بولىپ باسىلار كۇندى دە ىنتىعا، ۇزاق سارىلۋمەن كۇتەدى. 1968-69 جىلداردا ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا شاكارىم مۇراسىنىڭ تالدانۋى، ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتاردا شاكارىم تۋرالى قازاق سسر عا كوررەسپوندەنت مۇشەسى ىسقاق دۇيسەنبايەۆتىڭ ماقالاسى ورىن ەنشىلەۋى (كراتكايا ليتەراتۋرنايا ەنسيكلوپەديا، م.، 1975، ت. 8، 337 — 338-6.)، بەلگىلى جازۋشى ءارى عالىم مۇحتار ءماعاۋيننىڭ باتىل ارەكەتى، تاباندىلىعى ارقاسىندا لەنينگرادتا، 1978 جىلى باسىلىم كورگەن «پوەتى كازاحستانا» جيناعىنا شاكارىم ولەڭدەرى العىسوزىمەن ەنۋى (اۋدارماشىلار بەلگىلى سوۆەت اقىندارى ۆس. روجدەستۆەنسكيي مەن ۆل. سىبين)، «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» وداق، شەتەل وقىرماندارىنا تانىمال قالامگەرلەر ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ پەن ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ شاكارىم مۇراسى جايىن قوزعاعان بىرنەشە ماقالالارى جارىق كورۋى، مۇنىڭ ءبارى، البەتتە، احات شاكارىم ۇلىنىڭ جارقىن، جاقىن ساتكە دەگەن سەنىمىن ورنىقتىرا تۇسكەنى راس. توقىراۋدىڭ، حالىق ساناسىنا باتپانداپ ەنگەن ەنجارلىقتىڭ احاتتاي اسىلدىڭ سىنىعىن قۇر سۇلدەلەتىپ، جان-دۇنيەسىن جۇدەتىپ كەتكەن تۇستارى دا از ەمەس. اسىرەسە، شەشۋشى ءسوز ايتار باسشى قىزمەتكەرلەر ونداعان جىلداپ جاپپاي حالىقتىڭ، القالى عىلىمي جيىننىڭ، ءمۇيىزى قاراعايداي دەگەن عالىمداردىڭ، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ، كوركەم ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ تياناقتى بايلامىنا سۇيەنبەي، ءاتى-جونى قويىلماي كەلگەن جالالى حاتقا، مەيلىنشە ساۋاتسىز، دالەلسىز جازىلعان ارىز-عايباتتاۋعا ارتىق نازار اۋداراتىنى، سول جاسىرىن جاۋىزداردىڭ دەگەنىن اقىر-اياعى بولدىرىپ تىناتىنى قاتتى قىنجىلتاتىن.
«قكپوك I سەكرەتارى قونايەۆ جولداسقا. سىرتتاي ەستۋىمىزگە قاراعاندا قازاق اكادەمياسى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ارۋاعىن كوتەرىپ، كىتابىن شىعارماقشى كورىنەدى. پارتيالىق تاپ كوزىمەن قاراعاندا، وسى دۇرىس ەمەس. ءبىز سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋشىلاردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرىمىز. ءبىز سول كەزدە كىم ەل، كىم جاۋ بولعانىن بىلەمىز جانە ۇمىتپايمىز.
شاكارىم قاجىنىڭ بي، بولىس، قاجى بولعانىن دا بىلەمىز. الاش تۋىن كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعانىن، نۇرماعامبەتوۆ قازي دەيتىن اق وفيسەر ولگەندە، شاكارىم مەن دۋلاتوۆ 2000 ادام جيناپ ميتينگ اشقانىن، سوۆەت ۇكىمەتىن قورعاپ، الاش پارتياسىنا بەرىلە ەگىلىپ، ولەڭمەن جوقتاعانىن دا بىلەمىز. 1918 جىلى قىر ەلىنىڭ ناداندىعىن پايدالانىپ، 4-5 مىڭ جاساق جيناپ اكەلىپ سەمەي بولشيەۆيكتەرىمەن سوعىسىپ بارناۋلعا دەيىن بارعانىن، بولشيەۆيكتەرگە قارسى وسى سوعىستا تۋ ۇستاۋشى بولعانىن دا بۇكىل ەل بىلەدى. بولشيەۆيكتەرگە قارسى وسى سوعىستا قانىشەرلىك جاساعان ەل ىشىندە جۇرگەن قاشقىن قىرعىز مۇسا دەگەنگە الاش اسكەرىنىڭ يۋنكەرى، باتىر دەگەن اتاڭ بەرگىزگەنىن، مۇسانى ەلگە اپارىپ توي جاساپ، توبىقتىدان قىز اپەرگەنىن، الاش باتىرى يۋنكەر مۇساعا كوممۋنيستەردى قىرعان ەرلىگى ءۇشىن — اباي بالاسى دەگەن فاميليا بەرىپ، اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، شاكارىم ازان شاقىرتىپ اتىن قايتا قويعانىن كوزىمىزبەن كورگەنبىز. شەجىرە جازىپ، بار قازاقتىڭ ارعى تەگى اراب، پايعامباردىڭ تۋىسى دەپ كوكىگەنىن، «مۇسىلماندىق» دەگەن كىتابىندا حالىقتى ءدىن اپيىنىمەن ۋلاندىرعانىن بىلەمىز. 1931 جىلى «كوك قاسقا» سويىپ، اق تۋ كوتەرىپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعانىن، راي ككركي-دىڭ باستىعى ولجابايدىڭ باسىن كەسىپ، رامازان دەگەن كومسومول ءمۇعالىمدى ايەلى ەكەۋىن سۇيرەتىپ ولتىرتكەنىن بىلەمىز. كومپارتيا مەن اۋدان سوۆەت كەڭەسىنە 360 كىسىمەن شابۋىل جاساپ، بىرنەشە كوممۋنيست پەن كومسومولدى ءولتىرىپ، كەڭسەنى ورتەپ، بانك پەن كووپەراتيۆ تالاپ العانى دا ەلگە ءمالىم. 2 جىلعا دەيىن وز جاساعىن «پارتيزان» دەپ اتاپ، كگب، مۆد جاۋىنگەرلەرىمەن الدەنەشە رەت اتىسىپ ۇستاتپاي ءجۇرىپ، اقىرى كگب جاۋىنگەرلەرىمەن اتىس ۇستىندە اجال تاپقانى بەلگىلى.
ءبىز «يسكۋسستۆو تەك قانا يسكۋسستۆو ءۇشىن ەمەس» دەپ وقىعانبىز. شاكارىمنىڭ اقىندىعى تەك ءوزى ءۇشىن، ءوز اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن عانا بىردەمە. حالىق اراسىندا — احاتتىڭ، شاكارىمنىڭ ولەڭى دەپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا ءتاۋىر سوزدەرى تىكەلەي ابايدان، ماعاۋيادان ۇرلانعان دەيتىن اڭىز بار. مۇنى دا الۋىمىز كەرەك. كەزىندە شاكارىم ءبىزدىڭ پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ زاڭ ورىندارىنىڭ ءادىل شەشىمدەرى بويىنشا — حالىڭ جاۋى دەپ تانىلىپ، قارعىس ايتىلۋىن بۇكىل حالىق قۇپتاعان. مۇحتار اۋەزوۆ تە شاكارىمگە ءومىر بويى جيىركەنە قاراپ وتكەن. ءقازىر كەيبىر شاكارىمشىلدەر، 1931 جىلعى باندىلاردىڭ بۇكىل ورتا جۇزگە ىستەگەن لاڭىن قارابالا قوجاقانوۆ باستادى دەپ ۇيالماي وتىرىك ايتىپ ءجۇر. قارابالا قوجاقان ۇلى ءسىڭىرى شىققان كەدەي، ءومىرى جالشى بولىپ وتكەن ادال ادام. ونىڭ تۋعان ءىنىسى سارى قوجاقان ۇلى ءالى ءتىرى. اباي اۋدانىندا تۇرادى. قارابالا، راس، قوجا تەكتەس كەدەي ەدى. وعان ات بەرىپ، قارۋ بەرىپ، پايعامباردىڭ اق تۋىن قورعاۋ ەڭ الدىمەن قوجا ۇرپاعىنىڭ پارىزى دەپ، باسىن اينالدىرعان — شاكارىم. ول كەزدە قارابالا سونىڭ مالشىسى بولاتىن.
ءبىز، اسىرەسە قانىشەر قاجىنى اقتاپ، باتىراقتى سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى دەپ بالاعاتتاعاندارعا اشۋ-ىزامەن قارايمىز. شاكارىمدى اقتاپ، قارابالا سياقتى ەڭبەكشىنى حالىقتىڭ جاۋى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ جۇرگەندەر قاتەلەسىپ ءجۇر. مۇنى سك تۇزەتۋگە كومەكتەسەر دەپ سەنەمىز. شاكارىمنىڭ بار جاۋىزدىعىن بىلەتىن ورىس ازاماتى، قارت كوممۋنيست، سول كەزدەگى وگپۋ باستىعى فيليمونوۆ ءالى ءتىرى، وسى الماتىدا دەپ ەسىتەمىز. وگپۋ قىزمەتكەرى بەرلىبەكوۆ بيسالى دەيتىن كوممۋنيست زىرياندا تۇرادى. سول كەزدەگى وگپۋ باستىعى قاراسارتوۆ دەگەن قارت كوممۋنيست تە ءتىرى. سول كەزدە بەلسەندى كومسومول، ءمۇعالىم، ارتيست بولعان قارتتار بار. ولار بارلىق شىندىقتى ايتار ەدى. «قازاعىمنىڭ اتى شىعا بەرسىن، حان كەنەنى دە تىرىلتەمىز» دەپ جۇرگەن، سىڭار جاق، يدەياسى بۇلىڭعىر ادامداردى ءبىز دۇرىس دەي المايمىز. ال ءقازىر شاكارىم قاجىنىڭ زۇلىمدىعىن اشىپ ايتقان ادام — اتاسىن ساتقان، بۇرىنعى بەلسەندى، ارۋاقتان بەزگەن اتانادى. ءبىراق پارتياعا شىندىقتى ايتىپ بەرىپ، سول بۇرىنعى بەلسەندى، وتانشىلدىق جۇرەگىمىزبەن ولسەك — بىزدە ارمان جوق.
سىزدەن كوپ-كوپ كەشىرىم سۇرايمىز. ويتكەنى ءاتى-جونىمىزدى اشا الماي وتىرمىز. حالىقتىڭ، پارتيالىق تالداۋ بولا قالسا، ءبىزدىڭ تابىلۋىمىزعا سەنىڭىز». «اراي» جۋرنالىنىڭ 1988 جىلعى 11 نومەرىندە جاريالانعان، د.ا.قونايەۆ اتىنا جازىلعان وسىناۋ جالالى حاتقا قاراپ-اق ءبىز ءالى بىلمەيتىن، جارتى عاسىر بويىنا جەر-جەرگە ۇرىمتال ساتتە جولدانىپ كەلگەن، ءار كەزەڭ، ءار ۋاقىتتىڭ ءوز بوياۋىن تاپ باسا وتىرىپ حاتقا تۇسىرگەن قارالاۋلاردىڭ جالپى نوباي-نۇسقاسىن باتىل باعامداۋعا بولعانداي.
1986 جىلعى الماتىدا بولعان دەكابر وقيعاسى، يدەولوگيا مايدانىنداعى يدەيالىق قارجاسۋلار، وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن ايقىندايمىز دەگەن بىلىكسىز يدەولوگتار مەن جۋرناليست، ادەبيەتشى، عالىمداردىڭ ناۋقانشىلىققا، استام باعا-پايىمداۋعا ۇرىنۋى قاراسارتوۆتار اۋلەتىنە دەگەنىڭ كەلىپ تۇر دەگەندەي، جەل بىتىرگەن ەدى.
قازاقستان كوميارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1987 جىلعى يانۆار پلەنۋمى وتكەن سوڭ، استاناداعى بىرنەشە بەلگىلى جازۋشى، اقىن، جۋرناليستەرگە «جۇمباق سىرلى»، «قاراسارتوۆ» دەگەن فاميليا قويىلعان ءۇشبۋ حاتتار كەلە باستايدى. سونىڭ بىر-ەكەۋىمەن تانىستىرىپ ءوتۋ ماقساتىندا بەلگىلى قالام قايراتكەرلەرى، وداق، شەتەل ادەبيەت سۇيەر قاۋىمىنا ەسىمدەرى ماعلۇم مۇحتار ماعاۋين مەن شەرحان مۇرتازايەۆقا جازىلعان «بىلمەسەڭ — بىلدىرەم، بىلسەڭ — بۇلدىرەم» دەيتىن حاتتى جانە قاراعاندىلىق جازۋشى جايىق بەكتۇروۆتىڭ سۇراۋ-حاتتارىن تولىق كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
«ءقادىرلى باۋىرىم مۇحتار!
حال-جاعدايىڭ جاقسى، جۇمىسىڭ ورىنشا بولار؟.. الىستان حات جولداپ وتىرعان اعاڭدى تانىمايتىن بولارسىڭ. وزىڭە ءبىرتالايدان بەرى حات جازۋدى ويلانىپ جۇرگەنمىن، كوپتەن-كوپ سەبەپتەرمەن جۇمىسباستىلىقتان مويىن جار بەرمەي، رەتى بۇگىن كەلىپ تۇر. مەن ءوزىم ادەبيەتتى ءبىر كىسىدەي ءتۇسىنىپ وقيتىن اداممىن. ءوزىڭنىڭ ءار جىلداردا شىققان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىڭدى، كوركەم شىعارمالارىڭدى زەر سالا وقيمىن. «قوبىز سارىنى» دەپ اتالاتىن مونوگرافيالىق ەڭبەگىڭ مەن ءوزىڭ قۇراستىرعان «الداسپان» اتتى انتولوگيالىق جيناق جانە كەيىنگى شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناعىن قولعا العاندا، وسى جىگىت مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءجۇر-اۋ دەپ، ەرىكسىز سۇيسىنەتىنىمدى جاسىرمايمىن. ءىنىم، سونىمەن بىرگە ءار جىلداردا جارىق كورگەن «تازىنىڭ ءولىمى»، «قارا قىز»، «ءبىر اتانىڭ بالالارى»، «كەك مۇنار»، «الاساپىران» روماندارىن وقي وتىرىپ، كوركەم ءسوزدىڭ شەبەرى ەكەندىگىنە داۋ ايتپايمىن.
بۇل مەنىڭ عانا ەمەس، جالپى ونەر سۇيەر قاۋىمنىڭ دا پىكىرى بولار. اتاقتى جازۋشى اعامىز عابەڭنىڭ دە «ەكى مۇحتار» دەپ جازعان ماقالاسىن وقىعانىمىز بار. اتاڭ دارەجەڭ دە ءبىر باسىڭا جەتەرلىك. قازاق سسر مەملەكەتتىك سىيلىعىن العانىڭ دا سول تەر توككەن ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسى دەيمىز.
الايدا، بۇل جەردە مەن ءوزىڭدى ماقتايىن، قوشەمەتتەيىن دەۋدەن اۋلاقپىن، تالانتىڭدى، ەڭبەكقورلىعىڭدى ءقادىر تۇتقاننان وسى حاتتى تىكەلەي وزىڭە جازىپ وتىرمىن. ونداعى سەبەپ — ءبىر وتە داۋلى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ ەدى. باسقاداي ورىنعا جازۋدىڭ جولىن بىلەمىن، دەگەنمەن، ءار سەبەپتەرمەن اۋەلى ءوزىڭنىڭ پىكىرىڭ مەن ويىڭدى بىلمەك ەدىم.
مەنى تانىمايتىن بولارسىڭ دەپ ايتقانمىن، قىسقاشا ءاتى-جونىم قاراسارتوۆ ءماز. قاراعاندى وبلىسى، ۋليانوۆ اۋدانى، بابايەۆ ق، اتىنداعى سوۆحوزدا 25 جىل اعا پروراب بولىپ ەڭبەك ەتەمىن.
اۋەلدە جۇرت ايتقاندا، لاقاپ ءسوز عوي دەپ ءبىرازعا دەيىن نانباي جۇرەتىنبىز. ەندى، مىنە، «سوۆەت جازۋشىسى» باسپاسىنىڭ لەنينگراد بولىمشەسىنەن 1978 جىلى شىققان «قازاقستان اقىندارى» دەپ اتالاتىن كىتاپتى قولىما ءتۇسىردىم. مۇنىڭ العاشقى بەتىندە ورىسشا «ۆستۋپيتەلنايا ستاتيا، سوستاۆلەنيە، بيوگرافيچەسكيە سپراۆكي ي پريمەچانيا م.م.ماگاۋينا» دەپ جازىلعان ەكەن. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، وسى كىتاپقا ەنگەن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى حاقىندا. وسى جيناقتىڭ 284 بەتىنەن 314 بەتىنە دەيىن شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ اۋدارماسىنا ورىن بەرىلگەن ەكەن. جانە دە ءوزىڭ جازعان بيوگرافيالىق انىقتامادا «ۆ 1917-1925 گوداح شاكاريم نەنادولگو ۆوزۆراششاەتسيا ك اكتيۆنوي جيزني، پريۆەتستۆۋەت نوۆىە پرەوبرازوۆانيا ۆ وبششەستۆە، پەچاتاەت نا سترانيساح گازەت ي جۋرنالوۆ سۆوي ستيحوتۆورەنيا، ۆ كوتورىح پوددەرجيۆاەت نوۆىي ستروي، ودناكو چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا ستارىي پوەت ۆنوۆ ۋحوديت ۆ ودينوچەستۆو. ۋميراەت ۆ 1931 گ.» — دەگەن ەكەنسىڭ. ونى وقي وتىرىپ، «اپىر-اي، مۇحتار ءىنىمىز جازۋ-سىزۋى بولماعان كەزدەگى تاريحتى سويلەتىپ، تىرىلتكەندە، مىناۋ ساۋاتىمىز اشىلعان زامانداعى تاريحتى بىلمەدى مە؟» دەگەن ەكى ۇشتىلاۋ ويعا بارىپ قالدىق. مۇمكىن، الدە جاستىقپەن ءبىر بىلمەستىككە بارىپ قالدى ما ەكەن، دەگەن سۇراق ءوز وزىنەن سۇراندى. بۇل سۇراقتى ءتىرى بولسا، مەنىڭ اعام، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارىنا قارسى كۇرەسكەن قارت چەكيست ابزال قاراسارتوۆ قويعان بولار ەدى. ويتكەنى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ كىم بولعانىن مەنەن گورى ول كىسى جاقسى بىلەتىن. ءبىراق شاكارىم تۋرالى بار دەرەك قاراسارتوۆتار ۇرپاعىنىڭ بارىندە بار. مارقۇم اعامىز وسيەت ەتىپ ايتىپ كەتكەن. ول كىسى 1979 جىلى قايتىس بولدى. ايتپەسە 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە شاكارىمنىڭ ءبىر توپ ولەڭدەرى جاريالانعاندا، قايتادان جارىق كورمەۋى دە وسى كىسىگە بايلانىستى.
ويتكەنى، 1931 جىلى 5 سەنتيابردە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى سوۆەت ۇكىمەتىنە قولىنا قارۋ ۇستاپ، قول جيناپ قارسى شىققاندا، سول كوتەرىلىستى باسقانداردىڭ ءبىرى شىڭعىستاۋ وگپۋ-ىنىڭ ناچالنيگى، مەنىڭ اعام ابزال قاراسارتوۆ بولاتىن. سول وقيعانىڭ دوكۋمەنتتەرى مەن فاكتىلەرى قازاق سسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە تولىق ساقتالعان. ا.قاراسارتوۆ سول دوكۋمەنتتەر ارقىلى شاكارىمنىڭ باندى كوتەرىلىسىن باسقارعاندىعى تۋرالى دالەلدەپ شىعىپ، تاريحتى بۇرمالاماقشى بولعاندارعا تويتارىس بەرگەن. سول ۋاقىتتان كەيىن ەشكىم قوزعاماي، «1978 جىلى جوعارىداعى جيناققا كىردى» دەگەندى بەكەر شىعار دەپ ەدىك. راس ەكەن. «1957 جىلدان 21 جىل ۋاقىت وتكەندە، بۇلايشا شىعارۋعا نە سەبەپ بولدى جانە قازاقستاندا ەمەس، لەنينگرادتا ورىسشا باستىرۋدىڭ سەبەبى نە؟» دەگەن سۇراقتى قويۋىم ورىندى بولار. وسى جيناقتا ريەۆوليۋسيانىڭ قىزىل سۇڭقارى ساكەننىڭ اتى اتالماي، باندى بولعان شاكارىمنىڭ سونشالىقتى قۇرمەتتەلۋى نەنىڭ سالقىنى؟
مەن ونىڭ قانىپەزەر باندى بولعانىن ناقتىلى دالەلدەنگەن جاعداي بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ەگەر مەنىڭ وسى جازعانىما سەنبەيتىن بولساڭ، وندا كگب-داعى ماتەريالدارعا جۇگىنەتىن بولارمىز.
شاكارىمدى جارىققا شىعارۋ دەگەن ءسوز — ريەۆوليۋسيا جەڭىسى ءۇشىن قانىن توككەن ارداگەرلەردىڭ رۋحىن قورلاۋ دەگەن ءسوز. سول شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسىن باسقارعاندا، ابايەۆ رامازان مەن ايەلى ءراپىشتى ات قۇيرىعىنا بايلاپ سۇيرەتىپ ءولتىرتتى، ال شالابايەۆ ولجابايدىڭ باسىن شاپتىرتتى 3. IX. 1931ج. سوندىقتان شاكارىمدى سىنالاپ شىعارعاندارىڭ ەشقانداي دۇرىستىققا جاتپايدى.
ءتىپتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنداعى» پانيسلاميستىك باعىتتاعى كەيىپكەر شۇبار — وسى شاكارىم ەمەس پە ەدى؟ ەلدىڭ ونى «شۇبار» دەپ اتايتىندىعىنان دا حاباردارمىز. ول جاقسى ادام بولسا، قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنا نەگە كىرمەي قالعان؟ ەندى، مىنە، 1985 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «بەس عاسىر جىرلايدى» دەپ اتالاتىن جيناقتا ابايدان باستاپ سۇلتانماحمۇتقا دەيىنگى ارالىقتاعى اقىن-جازۋشىلار تەگىس قامتىلعان دا، شاكارىمنىڭ اتى اتالمايدى. لەنينگرادتان شىققان جيناق قازاقستان باسپاسىنان نەگە باستىرىلمايدى؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟ سول 1978 جىلدان بەرى جازعاندارىڭدى، باسقاداي ادەبيەتشىلەردىڭ جازعاندارىن قاداعالاۋدامىن، ءبىراق شاكارىم تۋرالى ودان كەيىن كەڭ ءسوز بولىپ، نە ولەڭى جارىق كورگەنىن ەستىمەدىك. قورىتا كەلگەندە، مۇحتار باۋىرىم، وسى حاتقا ءوزىڭ نە دەپ جاۋاپ قايتاراسىڭ؟ تىكەلەي ساعان جازىپ وتىرعانىم — اتاعىڭ، جەتكەن دارەجەڭنەن قورىققاندىق ەمەس، تالانتىڭدى باعالاعان سەزىمنىڭ اسەرى دە. ەگەر وسى حاتقا جاۋاپ جازباساڭ (قورقىتقان ەمەس)، ماسەلەنىڭ اشىق-قانىعىن تۇبەگەيلى اشۋ ءۇشىن، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە جانە كگب-نىڭ الدىنا قويۋىما تۋرا كەلەدى. ويتكەنى قاراسارتوۆتار فاميلياسى كەيبىر سولاقايلاردىڭ جورامالداۋىنشا، «قازاق تاريحىنداعى دانتەس» اتانعىسى كەلمەيدى، اتانبايدى دا.
سالەممەن، اعاڭ ءماز قاراسارتوۆ.
3 فيەۆرال 1987 ج.
مەنىڭ ادرەسىم — 472513. قاراعاندى وبلىسى،
ۋليانوۆ اۋدانى، بابايەۆ ق. اتىنداعى سوۆحوز.
ش. مۇرتازايەۆ جولداسقا!
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەدكوللەگياسىنا!
سىزدەردىڭ گازەتتە 8. 1. 88 ج. № 2 سانىندا ج. بەكتۇروۆتىڭ 1956 جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنە باسىلعان «اقىن جانە ارامزا» اتتى اڭىز-پوەماسى باسىلدى. 32 جىلدان سوڭ جاڭارتىپ باستىرۋعا نە سەبەپ بولدى؟ 9. 1. 1959 جىلى № 2 سانىندا وسى گازەتتە شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ سۋرەتىن باسىپ، ءبىراز ولەڭدەرىنە جول بەرىلگەن.
قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە جالامەن قاپىدا كەتكەندەر ەڭبەگىنە جارىق كورسەتۋ كەرەك دەلىنگەن، بۇعان قالامىنان ەرىكسىز ايرىلعاندار جاتادى. قالامىن قايقى قىلىشقا ايىرباستاپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى قارۋلى باندى باسقارۋشىلارى جاتپايدى، ول — شاكارىم قۇدايبەردييەۆ.
شاكارىمدى 1. IX. 1931 جىلى قىتايدان كەلىپ قوسىلعان تۋمالارى، باقاناستاعى ۇيىندە حان سايلاعان. ول 3. IX. 1931 شىڭعىستاۋ اۋدانىنا 600-دەي اداممەن الاشتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، ابىلايلاپ شابۋىلدى باسقاردى.
3. IX. 1931 ج. شاكارىم قاراۋىل تاۋىنىڭ بەتكەيىندە تۇرىپ، تومەنگى وزەن ىشىندە وتىرعان ولجاباي شالابايەۆتى بالتالاپ ءولتىرىپ، كەرمەدەگى تورى جورعا اتىن ءوزى الدى، سول كۇنى ابايەۆ رامازان مەن ايەلى ءراپىشتى ات قۇيرىعىنا تاعىپ سۇيرەتىپ ءولتىرتتى. وسى جوعارىدا جازعاندارىم قاز. سسر كگب-داعى — 1 توم، 110-111 — بەتتەردەگى تەكسەرىس ماتەريالدارىندا دالەلدەنگەن. شىندىقتى بىلە وتىرىپ، نەگە ءاربىر وتىز جىلدا جاڭالاۋعا جاندارىڭ قۇمار. انا تىلىمىزدە تۇسىنەتىندەي بولدىق ەمەس پە! بار بىلەتىنىمدى ورتاق تىلگە اۋدارتىپ، ءادىل قازىلىعىن سۇراۋىما تۋرا كەلىپ تۇر.
سالەممەن ءماز قاراسارتوۆ
17 فيەۆرال، 1988 ج. بابايەۆ اتىنداعى سوۆحوز.
«جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى
م. ماعاۋين جولداسقا، قازاقستان كومپارتياسى قاراعاندى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ق. سۇلتانوۆ جولداسقا
جازۋشىلار وداعىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى پلەنۋم-جينالىستارىندا سىزدەر، م. ماعاۋين، ش. مۇرتازايەۆ جولداستار، قاراعاندىدان، وسى وبلىستاعى قاراسارتوۆ دەگەندەردەن اقىن شاكارىمدى كىنالاپ جازعان حاتتاردى ايتىپ جۇرسىزدەر. بۇل ادامداردان شاكارىمگە بايلانىستى مەن دە كوپ جاپا شەگىپ ءجۇرمىن. 1988 جىلدىڭ 8 يانۆار كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مەنىڭ «اقىن مەن ارامزا» اتتى داستانىم شىقتى. سونىڭ كەلەسى كۇنى ۋليانوۆ اۋدانىندا تۇراتىن ءماز يماش ۇلى قاراسارتوۆ دەيتىن كىسى ۇيىمە تەلەفون سوعىپ: «كوردەگى ادامدارىمىزعا دا تىنىشتىق بەرمەدىڭىزدەر عوي»،-دەپ، مەنى سوكتى. مەن وعان: «I. ەسەنبەرليننىڭ «قاتەرلى وتكەل» اتتى رومانىندا الماتىدا قازاقتىڭ جازۋشىلارى ءبىرىن-بىرى باۋىزداپ ءولتىرىپتى دەيتىن سوزدەر بار، ءبىراق ءبىز مۇنداي سۇمدىقتى كەزىندە كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز. مەنىڭ شىعارمامدا ەشكىمنىڭ ءاتى-جونى ايتىلعان جوق»، — دەپ ءتۇسىندىرىپ باقتىم. اقىرى جابىسىپ بولماعان سوڭ: «كوكەك ءوز اتىمەن شاقىرادى» دەگەن، وزدەرىڭىزدى وزدەرىڭىز تانىپ تۇرساڭىزدار، مەيىلدەرىڭىز»، — دەپ جاۋاپ بەردىم. وسى جىلعى كوكتەمدە شاكارىم اقتالىپ، ونىڭ ءومىرى تۋرالى «جۇلدىز» «پروستور»، «اراي»، «سوسياليستىك قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس»، «ورتالىق قازاقستان» گازەت-جۋرنالدارىندا سان قيلى ماقالالار جازىلدى. كوبىندە اقىن شاكارىمدى 1931 جىلى ەشبىر سوت ۇكىمىنسىز دالادا ا. قاراسارتوۆ دەيتىن كىسى اتىپ ءولتىرىپتى دەلىندى. ال مەنىڭ نە ولەڭدەرىمدە، نە ماقالالارىمدا بۇل ادامنىڭ اتى ەش جەردە ايتىلعان جوق ەدى.
وسى جىلدىڭ جازىندا قاراعاندىدا ەكى كۇن بويى اقىنداردىڭ ۇلكەن ايتىسىن وتكىزدىك. مەن وسى ايتىستىڭ تورەشىلەر القاسىن باسقاردىم. 21 ماي كۇنى وبلىس اقىندارىنىڭ، ءانشى، جىرشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ، بايقاۋ-رەپەتيسيا وتكىزدىك. وبلىستىق فيلارمونيا زالىندا جۇزدەن اسا ادام بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە اۋداندىق پارتيا، سوۆەت ۇيىمدارىنىڭ مادەنيەت جۇمىسىن باسقاراتىن رەسمي ادامدارى دا بولدى. بۇرىن ءماز قاراسارتوۆتىڭ ازدى-كوپتى اقىندىعى بار مەيرام، ەرجان دەيىن بالالارىن انشىلىك، دومبىراشىلىق ونەرى بولماسا دا ءداستۇرلى ايتىسقا قاتىستىرىپ جۇرەتىنبىز. بۇل ەكەۋى دە قاراعاندىنىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن پەداگوگتار بولاتىن. ەكەۋىنىڭ دە ولەڭدەرىنە تيىسىنشە قامقورلىق جاساپ جۇرەتىنمىن. بۇل جولعى ايتىسقا ۋليانوۆ اۋدانىنان م. قاراسارتوۆ قاتىساتىن بولدى. اقىنداردىڭ ازىرلىكتەرىن بايقاۋدا ول ساحناعا شىعىپ: اتام ابزال قاراسارتوۆ — سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان اياۋلى ازامات، تاماشا قايراتكەر، قىسقاسى، بۇكىل حالىق باسىنا تۋ ەتىپ ۇستايتىن ادام ەدى دەپ كورسەتكىسى كەلىپ، ساحنانى باسىنا كوتەردى. مەن تورەشىلەر القاسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە ونى قاسىما شاقىرىپ الىپ: «جىگىتىم، ءقازىر بۇلاي دەۋگە بولمايدى. شاكارىم ماڭىنداعى ءسوزدى بىلەسىڭ، سەندەردىڭ اتالارىڭ جايلى دا ايتىلىپ، جازىلىپ جاتقان سوزدەردى دە جاقسى بىلەسىڭ. سوندىقتان ايتىسقا قاتىسساڭ، اتاڭدى ايتپاي-اق، اۋدانىڭنىڭ اتىنان سويلە»، — دەپ توقتاۋ سالدىم.
ول جىگىت — مەيرام ءماز ۇلى قاراسارتوۆ (ۋليانوۆ اۋدانىنىڭ كوكتال اۋىل سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى)، زال تولا قاپتاپ وتىرعان جۇرتتىڭ كوزىنشە، قاسىمدا قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى 3. جۇماعالييەۆ، س. سەيفۋللين اتىنداعى تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى ە. تەپەنوۆ، وبلىستىق گازەت رەداكسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بار مەنى: «سەن الاشورداشىلسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ، كوشەدە اتىپ ءولتىرىپ كەتەمىن!» دەپ تارپا باس سالدى. بۇل جايلى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ب. راحيموۆا جولداسقا، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى قۋانىش سۇلتان ۇلى، سىزگە كەزىندە ايتتىم. ارتىنشا قاتتى اۋىرىپ، ءوزىم اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدىم. ءبىراق پارتيا مۇشەسى بولىپ سانالاتىن م.قاراسارتوۆتى ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم تارتىپكە شاقىرعان جوق.
ازامات، قارت كوممۋنيست، جازۋشى رەتىندە مەنىڭ بۇعان تاڭىم بار. مەن تەك شاكارىمنىڭ ابىرويىن قورعاپ قويعانىم جوق، قازىرگى جۇرتشىلىق پىكىرىن، ونىڭ ۇستىنە شاكارىمدى جالادان، قاستاندىق اجالدان اقتاپ شىعارعان قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ
ارناۋلى قاۋلىسىن قورعادىم، ءارى ايتىستىڭ دۇرىس وتۋىنە زەر سالدىم. قىساسى، مەن ءوزىمنىڭ قىزمەت بابىمداعى مىندەتىمدى دۇرىس اتقارعىم كەلدى. سولاي اتقاردىم دا. ءبىراق وسى ءۇشىن قورلاۋ ءسوز ەستىپ، بىردەن قاتتى اۋىرىپ قالدىم.
جايىق بەكتۇروۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى، جازۋشىلار وداعى قاراعاندى وبلىسارالىق بولىمشەسىنىڭ سەكرەتارى.
نويابر، 1988 ج.
بىزدىڭشە، اتالمىش حاتتارعا تۇسىنىكتەمە بەرىپ، قورقىتۋدىڭ، ۇرەي شاقىرۋدىڭ، جالا جابۋدىڭ، ۇلى مۇراعا ۇزاق جىلدار بويىنا قاستاندىق جاساپ كەلۋدىڭ زاڭعا سۇيەنگەندە قانداي ءتۇر الىپ كەتپەگىن تاپتىشتەپ تاراتىپ جاتۋ ارتىق سياقتى. ءبىزدىڭ ماقسات-مۇراتىمىز مۇلدەم باسقاشا ارنادا ەدى. ءبىز سوۆەتتىك شىعىستىڭ شىنارلارىنىڭ ءبىرى شاكارىم ءومىرى مەن ولىمىنە قاتىستى اڭىز بەن اقيقاتتى، شىنايى شاكارىمتانۋ مەن شالاعاي شاكارىمتانۋ ارا سالماعىن وسىلاي جۇلگەلەپ، زەردە-تانىمى ەندى قالىپتاسا باستاعان جاس وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن جارتى عاسىرعا سوزىلعان ۇتتىڭ تراگەديانىڭ بارشا بولمىسىن تانىتاتىن، الىستان مەن مۇندالاپ تۇرار بەلگى-سىنا تاس قويعىمىز كەلدى!
You Might Also Like
-
ءسويتىپ، شاھكارىم ەل باسقارۋ ىسىنە ەرىكسىز ارالاسقانىن ءومىرىنىڭ وكىنىشتى ءبىر كەزەڭى دەپ بىلەدى. «جيىرما مەن قىرىقتىڭ اراسى: جاس ءومىردىڭ ساراسى، بوس وتكەنىن قاراشى»، — دەپ ناليدى.
-
مەن قاجىنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پوەماسىنىڭ جارتى عاسىر بۇرىن بارماقتارىم مايىسىپ وتىرىپ جازعان كوشىرمەسىن قولىما الىپ قارايمىن. نەمەرەمە قايتا كوشىرتىپ قويسام با ەكەن، ا؟..
