قاس قايسى، قازا قايسى، تازا قايسى...
ءبىز سوۆەتتىك شىعىستىڭ شىنارلارىنىڭ ءبىرى شاكارىم ءومىرى مەن ولىمىنە قاتىستى اڭىز بەن اقيقاتتى، شىنايى شاكارىمتانۋ مەن شالاعاي شاكارىمتانۋ ارا سالماعىن وسىلاي جۇلگەلەپ، زەردە-تانىمى ەندى قالىپتاسا باستاعان جاس وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن جارتى عاسىرعا سوزىلعان ۇلتتىق تراگەديانىڭ بارشا بولمىسىن تانىتاتىن، الىستان مەن مۇندالاپ تۇرار بەلگى-سىناتاس قويعىمىز كەلدى!
ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى. قالىپتاسۋ جولدارى. ونىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرى تۆورچەستۆوسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك سارىندار.
جارتى عاسىرعا سوزىلعان ۇلتتىق تراگەديا.
...1904 جىلى قازاق ساحاراسىن ءدۇر سىلكىنتكەن وقيعا بولدى. شىڭعىستاۋ ولكەسىندە ايىقپاس قۇساعا، قاپاعا بوي الدىرعان ۇلى اباي جارىق دۇنيەمەن باقۇلداستى. قالىڭ ەلى ەندى قايتالانباس ءبىرتۋار پەرزەنتىمەن قابىرعاسى قايىسا قوش ايتىستى. ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ ءتول شاكىرتتەرى ماعاۋيا، اقىلباي سىندى اسىلدىڭ سىنىقتارىنان دا ايىرىلىپ قالعان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، كوكباي جاناتاي ۇلى قالىڭ قايعىعا باتتى. اباي مەكتەبىنىڭ تىكەلەي ءتورت شاكىرتى قاتارىنا قوسىلماعانىمەن (م.اۋەزوۆتىڭ كورسەتۋىنشە ولار — شاكارىم، كوكباي، ماعاۋيا، اقىلباي)، وسى ادەبي مەكتەپتىڭ ايرىقشا تۇلعالى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇلى اقىن ولەڭدەرىن ەل ىشىنەن تىرنەكتەپ جيناپ ابايدىڭ وزىنە جولىعىپ، كەلىسىمىن الىپ كىتاپ ەتىپ باستىرسام با دەپ نيەتتەنىپ جۇرگەندە، تاۋى شاعىلىپ، نازارى قايتتى. «...يبراگيم مىرزانىڭ تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، ءقادىرى ازىراق ءبىلىندى. ولاي بولماعاندا، دانىشپاندىعى — عۇلاما فيلوسوف ەدى.
قور ەلدە تۋدى دا، قورلىقپەن ءوتتى»، — دەپ شاكارىم تولعانىسپەن جازعانىنداي، ەندىگى جەردە ابايدى عۇلاما-ۇستاز تۇتقان زەردەلى قاۋىم ۇلى اقىن مۇراسىن جالپاق جۇرتشىلىققا تاراتۋ، ۇلگى-وسيەت ەتىپ شاشۋ جولىن ۇستانادى.
اباي اعانىڭ كوزى تىرىسىندەگى: «سەن قىرىق جاسقا تولعاندا، بار جول قاراجاتىڭدى ءوزىم بەرىپ، ءبىلىم ىزدەتەم... ەرتەدەگى گرەك عالىمدارىنىڭ ءبىلىمىن ستامبۋلدان تاباسىڭ، ەجەلگى اراب ءبىلىمىن مەككە، ءمادينادان تاباسىڭ، مىسىرداعى الەكساندر سالدىرعان كىتاپحانادان كەي عالىمداردىڭ شىعارمالارىمەن تانىساسىڭ، وسى ءتورت جەرگە جىبەرەمىن»، — دەگەن اماناتىن ارقالانىپ، جاقىن اعايىنداردىڭ «جاقسى كورەتىن اعاسىنىڭ ءۇش جىلىن كۇتپەدى» دەگەن كۇڭكىل-شۇڭكىلىنە قۇلاق اسۋدان گورى، ۇلى ادامعا بەرگەن سەرتىن ورىنداۋدى اسقاق مۇرات تۇتىنىپ، شاكارىم اراعا جىل سالىپ الىس ساپارعا اتتانىپ كەتەدى. ستامبۋلدا، مەككەدە، پاريجدە بولىپ قايتقان كەزەڭنەن سوڭ دا، اباي وسيەتىمەن شەجىرە جازىپ ءتامامداعاننان كەيىن دە، اقىن ولەڭ-جىرلارىندا الىپ تۇلعانى جوقتاۋ سارىنى ءوسىپ تۇرادى. «قازاقتىڭ باس اقىنى — اباي. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق»، — دەپ اقيقات ويىن توگىلدىرگەن، اباي ۇلگىسىمەن قازاق ومىرىنەن الىپ «قىرىق مىسالدى» جازعان احاڭ دا ابايتانۋ قاز تۇرۋىنا قاتتى قايرات كورسەتەدى (قاراڭىز: ا. بايتۇرسىنوۆ. قازاقتىڭ باس اقىنى، «قازاق» گازەتى. 1913 جىل. 34939، 41،43).
XX عاسىردىڭ باستاپقى شەنىندەگى كوشپەلى قازاق جۇرتىنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىنا سىني وي-زەردەمەن نازار تاستاپ، وتار ەلدىڭ ەرعاشتى حال-كۇيىنە، اباي ۇلگى نۇسقاعان تەرەڭدىكتەرگە قۇلاش ۇرا وتىرىپ دەن قويعان احمەت بايتۇرسىنوۆ «ماسا» بولىپ «ىزىڭداي شاعىپ»، ەل ساناسىن وياتىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك سارىنى سان تارام «قازاق سالتى»، «قازاق قالپى»، «دوسىما حات»، «جيعان-تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «ب ا ق»... ولەڭدەرىن دۇنيەگە اكەلدى. ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، قازاق قىزدارىنىڭ ورتاسىنان زيالىلىعىمەن جارقىراي شىعىپ، جالپاق ەلگە كەڭىنەن تانىمال بولعان، پۋبليسيست ءارى پەداگوگ ءنازيپا قۇلجانوۆا، شوقاننىڭ ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى، قازاق حالقىن رياسىز جۇرەگىمەن سۇيە بىلگەن ايگىلى وريەنتاليست ءارى ەتنوگراف گ.ن.پوتانينگە ارناعان ارناۋ ولەڭدەرىندە دە احاڭنىڭ قوعامدىق قالىپقا ايقىن كوزقاراسى، ومىرلىك ۇستانعان جول-مۇراتى جارقىن تانىلىپ جاتادى. دەي تۇرساق تا، «قازاق سالتى»، «قازاق قالپى» ولەڭدەرى ۇلى ۇستاز اباي شىعارمالارىنداعى قوعامدىق ايرىقشا دەرتتەردى تانۋدىڭ ودان ايىعىپ ارىلۋ جولىن تالماي ىزدەنۋدىڭ سونداي سىنشىل وي-سانا تاربيەلەپ-شىنىقتىرۋدىڭ زاڭدى جالعاسقان ۇلگىلى جولى بولىپ تابىلادى دەمەكپىز.
پۋبليسيست، ادەبيەتتانۋشى، تاريحشى ءاليحان بوكەيحان ۇلى دا اباي مۇراسىنا قاتىستى 1905، 1907 جىلدارى «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىندە جانە رەسەي گەوگرافيالىق قوعامى بولىمشەسى جازبالارىندا ءىلتيپاتتى پىكىر بىلدىرەدى. بۇگىنگىدەي جان-جاقتى جاڭعىرۋ، تۇلەي دامۋ كەزەڭىندە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومىر جولىن تەك تەرىس تۇرعىدان عانا الىپ باعالاساڭ، ءبىر جاقتىلىققا ۇرىنار ەدىك. وندا ونىڭ اباي مۇرالارىن تياناقتاي جيناپ، كىتاپ ەتىپ باستىرماققا ارەكەتتەنگەنىن، الايدا بۇل ارمان-مۇراتى جۇزەگە اسپاي قالعان سوڭ، كاكىتاي، تۇراعۇلعا قولقا ساپ، تىكەلەي ءوزى ارالاسا ءجۇرىپ، 1909 جىلى پەتەربۋرگتە بوراگانسكييدىڭ باسپاسىنان ابايدىڭ تۇڭعىش كىتابىن باسىپ شىعارتقان ەرەن ەڭبەگىن ءباز-باياعىشا، ستاليندىك زۇلمات كەزەڭىندەگىدەي كومەسكى قالدىرعان بولار ەك. قازاقستانداعى الاش بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ، باسشىلارىنا كەشىرىم جاساۋ تۋرالى بۇكىل روسسيالىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1919 جىلعى 4 اپرەلدەگى شەشىمىن سوسياليستىك زاڭدىلىق تىم ورەسكەل بۇزىلعان كەزەڭدەگىدەي تاعى دا ساناتتان شىعارىپ تاستارمىز. 1910 جىلدىڭ وزىندە و.ي.كوستەليانسكييدىڭ رەداكسياسىمەن جارىق كورگەن «قازىرگى دەرجاۆاداعى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ فورمالارى» اتتى جيناقتا ءا. بوكەيحانوۆ قىزمەتىنە، قايراتكەرلىگىنە وڭدى باعا بەرىلۋى، ونى بەلگىلى ۋكراين عالىمى، شىعىستانۋشى ا.كرىمسكييدىڭ «تۇركى ادەبيەتى» اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە كەلتىرۋى، سونىمەن قاتار ا. كرىمسكيي بوكەيحانوۆتىڭ «قازاقتار» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن ىزدەپ تابۋى، وندا «حالىق ەركى» اتتى ورىس پارتياسىنىڭ «كاتەحەزيسىن» وڭدەپ، 1905 جىلدارى قازاقتىڭ حالىق جارشىلارى ايتقاندىعى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرىلۋى (قاراڭىز: «ليتەراتۋرنايا ۋكراينا»، 8 سەنتيابر، 1988 ج.؛ م. ۆەركالەس. باستاۋلار، «قازاق ادەبيەتى»، 20 يانۆار، 1989 ج.)، مۇنىڭ ءبارى، ارينە، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ قيىن-قىستاۋلى، قاراما-قايشىلىقتى، ىلگەرىلەۋلى، اداسۋلى عۇمىر جولىن ديالەكتيكالىق تانىممەن، سىني كوزقاراسپەن بايىپتاپ قاراۋدى قاجەتسىنسە كەرەك. وسىنداي ساتتە ەسكە تۇسەدى، اكادەميك الكەي مارعۇلان دۇنيە سالارىنان ءبىر جىلداي بۇرىن، ءبىر اڭگىمەلەسە قالعان شاقتا، بۇيىعى، توماعا-تۇيىق قالپىنان ءبىر مەزەت سەرپىلە قالىپ، «ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپتاي بوزىمدار قاشان حالىققا قايتا ورالار ەكەن؟!» — دەگەنى بار ەدى. سوندا عۇلاما الەكەڭ ايتقان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا اباي ۇلىلىعىنان سەرپىن العان تاس-تۇلەك بولاتىن.
م. دۋلاتوۆ ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە كىتابى جارىق كورمەگەنىن، 60 جىل شىڭعىستا ءومىر سۇرگەندە، حالقى تولىق تانىماعانىن، 1909 جىلى كىتابى باسىلعاننان كەيىندە دە ەل اراسىنا سونشالىقتى تاراي قويماعانىن اشىنىسپەن جازادى («قازاق» گازەتى، 1914، № 51). سويتە تۇرىپ ۇلى ادامنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە ون جىل بولسا-داعى، «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشالىقتى الىستاساق، رۋحىنا سونشالىقتى جاقىندارمىز»، «ابايدىڭ اسقاقتىعىن ايداي الەم تانىعان... كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، ءبىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار»، — دەپ نىق سەنىمدى، شات كوڭىلدى بىلدىرەدى. ءمىرجاقىپ ءوز شىعارمالارىنىڭ دەنىندە ابايدان ۇزىك وي كەلتىرىپ وتىرادى. اباي اسەرىمەن جازىلىپ، 1911 جىلى پاتشا وكىمەتى نارازىلىعىنا ىلىگىپ، بار داناسى دەرلىك جويىلىپ جىبەرىلگەن م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!»، «ازامات» دەپ اتالاتىن العاشقى جيناقتارى دا بەلگىلى ۋكراين ادەبيەتتانۋشى-وريەنتاليسى ا. كرىمسكييدىڭ تۇيىندەۋىنشە الدىڭعى قاتارلى يدەيا رۋحىندا حاتقا تۇسكەن...
ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىنىڭ وكىلى دەگەنگە اباي ۇلگىسىمەن العاش ولەڭ جازۋدى باستاعان، تومەندەگىدەي جىر جولدارىن قۇيىلتقان ماعجان جۇمابايەۆتى دا جاتقىزار ەدىك:
شىن حاكىم ءسوزى اسىل، باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە ءدامى كەتپەس.
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاندى،
دۇنيە قولىن جايىپ ەندى كۇتپەس.
...تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە،
«قور بولدى قايراپ ءسوزىم بوسقا!» — دەمە.
ارتىڭدا قازاقتىڭ جاس بالالارى،
ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ جۇرەر جەكە!
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ءسابيت دونەنتايەۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، ءماجيت داۋلەتبايەۆ، ايگىلى اسەت، ءۋايىس، ءارىپ، شاشۋباي، امىرەلەر دە اباي مەكتەبى اۋەلەي كوككە ورلەتكەن جارقىن تۇلعالار ساناتىنا جاتادى. تۇراعۇل، مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، الكەي مارعۇلان، ساپارعالي بەگالين، شاكەر ابەنوۆ، قايىم مۇقامەتحانوۆ، مۇحتار ماعاۋين، جەكەن جۇماحانوۆ، كامەن ورازالين، رىمعالي نۇرعالييەۆ دەپ ءتىزىپ كەپ بەرسەك، ءبىتىمى بولەك جانە ءبىر سالقار كوش شىعا كەلمەك الدىمىزدان.
ءبىز ابايدىڭ ەلى-جەرى، توپىراعىن ءيسىنىپ وسكەن پەرزەنتتەردى عانا ءتىزىپ كورسەتتىك. ال ابايدىڭ ادەبي مەكتەبىن قازاقستان كولەمىندە الىپ قاراساق ايتۋلى تۇلعالاردىڭ جۋىق ارادا تاۋسىلىپ بىتپەستىگىنە ءباس قويالىق.
ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى، ونەگەلى ورتاسى، شاكىرتتەرى... ءبىز مۇنىڭ ءبارىن نەندەي ماقساتتا تاراتا-تاپتىشتەدى دەپ ويلايسىز؟
بىرىنشىدەن، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى شىعارماشىلىعى ناعىز ادىلەتتى باعاسىنا يە بولىپ، وزدەرىن تۋعىزعان حالقىنا قايتا ورالۋىنا بايلانىستى «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن تاقىرىپ تا ادەبيەتتانۋشىلارعا ايقارا اشىلدى، ونى تەرەڭدەي زەرتتەپ-تانۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ەندەشە، وسى قابىرعالى ماسەلەنىڭ تانىمدىق جۇيەسىن جۇلگەلەي وتىرىپ تارازىلاپ وتسەك دەدىك. جاس ۇرپاق ساباقتاستىعىمەن كوكەيىنە قوندىرىپ، «اقتالىپ» جاتقان كەسەك تۇلعالارعا وراي، ۇشقارى پىكىر-بايلام ءبىلدىرىپ قالماسىن دەگەن ۇلكەن ءمان-مۇراتتى ۇستاندىڭ. ەكىنشىدەن، ءتول ادەبيەتتانۋىمىزدا باسى بىرىكتىرىلىپ، تياناقتاپ تەكسەرىلە قويماعان وزەكتى ءورىس، ياعني ادەبي مەكتەپ وكىلدەرى تۆورچەستۆوسىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك سارىندار جاڭاشا ويلاۋ مادەنيەتىندەگى مامان-عالىمدار نازارىنا ىلىگە مە دەپ ۇمىتتەندىك. ۇشىنشىدەن، «اشكەرەلەنبەگەن جاۋىزدىقتى» بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن اممەگە جاريا ەتىپ، اشىپ كورسەتۋ تۇرعىسىندا، جارتى عاسىر بويىنا ۇلاسقان ۇلتتىق تراگەديا — ايگىلى ارىستاردىڭ حالىققا قايتا ورالماي كەلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى، ونىڭ «قوزعاۋشى كۇشى بولعان جاۋىز تۇلعالار» ارەكەتىنىڭ باستى تەتىگىن اشۋ ماقساتىندا الگىندەي تاريحي -تانىمدىق شولۋ جاساپ ءوتۋ اۋاداي قاجەتتى بولدى. «ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرى»، «ابايدىڭ اقىندىق اينالاسى»، «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى»، «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»... مۇنىڭ ىشىندە كوكەيگە قونىمدىسى دا، عىلىمي-ادەبيەتتانۋشىلىق ورنىقتى ءاتاۋ-سوزى دە، مۇحتار اۋەزوۆ العاش قالىپتاستىرىپ، ۋاقىت سىنىنان وتە كەلە ءوز الدىنا بولەك زەرتتەۋ ارناسىنا اينالعان جەكە تاقىرىپ وزەگى — «ابايدىڭ ادەبيەتتىك (ادەبي) مەكتەبى» بولىپ تابىلادى. بۇل ورايدا ءبىز وقىرماننىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە باعدارشى بولا ءتۇسسىن دەگەن ماقساتپەن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى تاقىرىپتا وتىزىنشى، قىرقىنشى جىلدارى جازىپ قالدىرعان وي-نۇسقالارىنان، تەزيستىك قولجازبالارىنان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
You Might Also Like
