بىلمەدىم شاكارىمدى كىم اتقانىن
ەۆنەي بۋكەتوۆ
ا. ق. جوق، مەنىڭ ماقساتىم ءتىرى الۋ ەدى عوي. ءتىرى العاندا مەن ماقتاۋ دا، وردەن دە الاتىن ەدىم ورگاننان، وعان جەتە المادىم عوي.
بۇل اڭگىمە — ديالوگ 1978 جىلى 20 ساۋىردە
ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىلىپ الىنعان.
ەۆنەي بۋكەتوۆ. سوندا باردىم دەپ ايتا بەرىڭىز، قىزمەتكە بارعانىڭىزدان باستاپ، 1931 جىلدان.
ابزال قاراسارتوۆ. 1931 جىلى مەن بەسقاراعاي اۋدانىندا ميليسيانىڭ رايوتدەل! بولىپ ىستەپ تۇردىم. سول جۇمىس ىستەپ تۇرعان جەرىمدە، ەرتەڭگى ساعات 9-دا سەمەيدە وبلوتدەلدە بولسىن دەپ پريكاز كەلدى. سونسوڭ مەن كەلدىم. كابينەتكە كىرگەنىمدە باستىق ستولدىڭ ورتا جەرىنە قارسى وتىرىپ، مەنىمەن سويلەستى.
— ءسىزدى باسقا اۋدانعا جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. باسقا اۋدان بولعاندا شىڭعىستاۋ اۋدانىنا جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. وندا جاعداي جاقسى ەمەس. ءار جەردەن باندىلار شىعىپ ءار جەردەن سوعان ەلەڭدەپ، ەلدىڭ كوتەرىلىسكە ىڭعايلاناتىن ءتۇرى بار. سوندىقتان مەن ءسىزدى شىڭعىستاۋعا حالىقپەنەن قويان-قولتىق سويلەسىپ، سول ەلدىڭ ءتۇزۋ باعىت الۋىنا جول بەرەدى دەپ جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. ول ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى قۇدايبەرگەنوۆ شاكارىم تۇرعان جەرى. شاكارىم اقىن تەك قانا قازاقستانعا ەمەس، بۇكىل جەر جۇزىنە اتاعى شىققان ادام دەۋگە بولادى. شاكارىم اۆتوريتەت، بەدەلدى دە. شاكارىمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن ەلى جەرگە تاستامايدى. سول شاكارىمدى ءتىلىن تاۋىپ، بابىن تاۋىپ، ۇستاي بىلسەڭ، سوعان جاعداي تۋعىزساڭ، حالىقتان ەشقانداي جاماندىق شىقپايدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ءسىزدى جىبەرگەندەگى باستى ماقسات شىڭعىستاۋعا بارعاننان كەيىن، سول كىسىنى تاۋىپ الىپ، اڭگىمەلەسۋ كەرەك. وي-پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك، جاعداي تۋعىزۋ كەرەك، — دەپ ماعان قاتتى تاپسىرما بەردى. سونىمەن، مەن شىڭعىستاۋعا كەلدىم.
ە. ب. ءسىزدى جىبەرگەن وبلگپۋ-دىڭ ناچالنيگى كىم ەدى.
ا. ق. پانوۆ دەگەن ورىس. ورىس جىگىتى بولعانىمەن مەنەن ۇلكەن، ورتا جاستان اسىپ كەتكەن كىسى.
ە. ب. ساقا ادام عوي، تەگى.
ا. ق. زامەستيتەلى ۆولكوۆ دەگەن. ول دا ورىس. شىڭعىستاۋدا مەنەن بۇرىن يۋدين دەگەن قىزمەت ىستەيدى ەكەن، رايوتدەلدىڭ ناچالنيگى بولىپ، ول بارلىق جۇمىستى ماعان تاپسىردى. مەن قىزمەتىمە كىرىستىم. قىزمەتىمە كىرىسىپ، رايوتدەلدى العاننان كەيىن ءبىرازدان سوڭ...
ە. ب. بۇل يۋن ايى عوي، 1931 جىلعى.
ا. ق. ءيا يۋن ايى. ارشالى دەگەن تاۋدا باندى جاتىر دەسەدى. ارشالىدا قوزىباعاروۆ احمەتجان دەگەننىڭ قىستاۋى بار. قوزىباعاروۆ سول جەردىڭ اتاقتى بايى.
ە. ب. توبىقتى ما؟
ا. ق. توبىقتى. سونىڭ قىستاۋىندا باندى ۇيىمداسىپ جاتىر دەگەن حابار كەلدى.
ە. ب. بۇل قاراۋىلدىڭ قاي جاعىندا ەدى؟
ا. ق. سەمەي جاعىندا. سوسىن مەن قاسىما وتريادتى ەرتىپ سول باندىنى جويۋعا نەمەسە ۇستاۋعا اتتاندىم. ولاردىڭ سول قوزىباعاردا جاتقانى راس ەكەن، وندا ولاردىڭ اۋداندا بايلانىستى ادامدارى بار عوي، كىم كەلدى، قاراسارتوۆ كەلدى، كىم بوپ كەلدى، ناچالنيك بولىپ كەلدى، دەگەن ءسوزدىڭ بارلىعىن ءبىلىپ جۇرگەن كورىنەدى.
ە. ب. سولاي ەكەن-اۋ...
ا. ق. حاباردى تەلەفونى بار ادامداي، نە تەلەگرافى بار ادامداي اۋداننان الىپ تۇرادى. سونىمەن، مەنىڭ اۋداننان وترياد ۇيىمداستىرىپ شىققان حابارىم جەتىپتى داعى، مەن بارعان كۇنى ول جەردەن تابىلمادى. مەن ىڭىرلەپ باردىم، جان-جاعىما ادامدارىمدى قويىپ وتىرىپ، سول قوزىباعاردىڭ قوراسىن العاندا، جاققان وتى سونبەپتى. سول ءبىزدىڭ الدىمىزدا عانا كەتۋى كەرەك، قايدا كەتكەنى بەلگىسىز.
ە. ب. ول جۇرتتا ەشكىم جوق قوي، جوباسى.
ا. ق. جۇرتىندا قالعان ەشكىم جوق. سوسىن مەن سول تۇندە سەمەي تاۋىنا كىسى جىبەردىم. سەمەي تاۋى — سەمەي جاقتا، جالعىز تاۋ، ءبىر توبى سوندا دەپ ەستيتۇعىنمىن.
ە. ب. ءسىزدىڭ وتريادىڭىز، جوباسى، 20 — 30 كىسى عوي.
ا. ق. جيىرما شاقتى كىسى. سودان حابار اكەلدى، سول سەمەي تاۋىندا جاتىر دەپ. ءبىز سول كۇنى تۇنىمەنەن ءجۇرىپ وتىرىپ، تاڭ اتا سەمەي تاۋىنا جەتتىك. ولار سەمەي تاۋىنان دا تابىلمادى. ول جەردەن ءبىزدىڭ حابارىمىزدى ەستىگەن-ەستىمەگەنىن بىلمەيمىن، ەندى ولار تايلان دەگەن تاۋعا شىعىپ كەتىپتى.
ە. ب. ول تاۋ قاي جاقتاعى؟
ا. ق. بۇل مىناۋ قۋ اۋدانى جاعىندا، ابىرالى دا. ەندى ءبىزدىڭ كۇندىز جۇرۋىمىزگە مۇمكىندىگىمىز بولمادى، سەمەي تاۋىن پانالاپ الىپ، ءبىز دە سول تايلانعا تارتتىڭ. ءبىز تايلانعا كەلگەندە، ولار شىڭعىستاۋ شىعىپ كەتىپتى. ءسويتىپ، ءبىز بۇلاردى قولعا تۇسىرە المادىق. وسىدان قايتىپ شىڭعىستاۋعا قاراي وتريادتى باسقارىپ كەلە جاتتىم.
ە. ب. الگى ءسىز قۋىپ جۇرگەن باندىنى باسقارىپ جۇرگەن كىم؟
ا. ق. بۇل باندىنى باسقارىپ جۇرگەن ودان-بۇدان قۇرالعان كامپەسكەلەنگەن بايلار، وننان -بۇننان قوسىلعان قاشقىنداردان قۇرالعان عوي. 13-15 شاقتى ادام. شىڭعىستاۋعا ىلىنگەننەن كەيىن، ءبىر بيىكتەن بينوكل سالىپ، قاراپ جىبەرسەم، قاراۋىل جاقتان جالعىز سالت اتتى كەلە جاتىر ەكەن. سوسىن ءبىز شىڭعىستاۋدىڭ ىشىنە قايتا كىردىك اتتىعا بويىمىزدى كورسەتپەي، الدىن كەسىپ قارسى جۇردىك. ءبىز شىڭعىستاۋدى باۋىرلاپ، كەلە جاتقان دا، اتتى كىسى سول تاۋعا بەت قويىپ، جالعىز كەلە جاتىر ەدى. سوسىن مەن وتريادتى ءبىر تاسا جەرگە تاستاپ، سول كىسىنىڭ، الدىنان شىقتىم. بىلمەيمىن نەگە اتپاعانىن. ول كىسىدە كەلدى، توبەدەن مەن دە شىعا كەلدىم. قاسىمدا شارابايەۆ ءابدىرايىم دەگەن بار. سول انادايدان ويباي مىناۋ شاكارىم قاجى عوي دەدى. راس پا دەدىم. راس دەدى. سوسىن كەزدەسە كەتكەن جەردەن مەن اتتان ءتۇستىم، ول كىسى دە اتىنان ءتۇستى. مەن سالەم بەرىپ، قولىن الىپ امانداستىم.
ە. ب. بۇرىننان شىعارمالارىن، ولەڭدەرىن ەستىپ جۇرگەن كىسىڭىز عوي ەندى.
ا. ق. اتىنا بۇرىننان قانىقپىن. ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن ءبىز بالا كەزىمىزدە دومبىراعا قوسىپ، ءان سالاتىنبىز جانە مەنىڭ ءوزىم دە بالا كەزىمنەن ادەبيەت جاعىنا بەيىم اداممىن. الگى تاپسىرما دا بار شىعار، ءبىراق ول كىسىنى ءبىر كورۋگە مەن قۇمارمىن. سوندىقتان اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ سالەم بەرگەنىم، بۇرىنعى اتاعىنا قاراي جانە ۇلكەن كىسى. جەڭىل كيىنگەن، باسىندا بوركى بار، توگىلگەن ساقالى بار، دەنەلى ۇلكەن قاراگەر اتى بار، قاراگەر اتتىڭ ءبىر جاعىندا سابى كورىنىپ تۇر، قورجىننىڭ ءبىر باسىندا سۇيرەتپە بار، ءبىر باسى تاعى تولىڭ. سوسىن مەن ءسىزدى ءبىر كورۋگە قۇمار ەدىم، ىزدەپ بارا الماي جاتىرمىن، قىزمەتكە كەلگەنىمە كوپ بولعان جوق دەدىم.
ە. ب. ءوزىڭىزدى تانىستىرىپ تۇرسىز عوي ەندى.
ا. ق. تانىستىرىپ تۇرمىن. مەن اۋدانداعى ساياسي ورىننىڭ جاڭا باسشىسىمىن، فاميليام قاراسارتوۆ، اتىم ابزال. ءسىزدى قۇرمەت تۇتام، قاراۋىلدان الىس كەتكەن جوقسىز، ۇيىمە ءجۇرىڭىز، قوناق بولىڭىز، دەدىم.
ە. ب. بويى سىزدەن بويشاڭ، عوي، جوباسى.
ا. ق. ۇزىن بويلى، باتىر ءتۇلعالى ادام... وعان راحمەت. مەن ءقازىر قانجىعاما قورجىن بايلاپ ءجۇرىپ سىزگە ەرىپ بارسام جۇرت ۇستاپ اكەلدى دەيدى عوي دەدى. مىنا شىڭعىستىڭ جايلاۋىندا ءبىر جاپپادا ءۇيىم بار، مەنىمەن اڭگىمەلەسكىڭىز كەلسە سوندا كەلىڭىز دەدى. مۇنىڭىز دا دۇرىس ەكەن، مەن اۋدانعا ەرتىپ بارعاننان كەيىن ءسىزدى اكەلىپ جاپتى دەيدى عوي، ۇستاپتى دەيدى عوي، انا ءبىر تاۋدىڭ استىندا مەنىڭ ەرتىپ جۇرگەن وتريادىم بار.
ە. ب. ءسىز بار شىنىن ايتىپ جاتىرسىز عوي.
ا. ق. شىنىن ايتىپ جاتىرمىن. وتريادپەنەن ىرشىپ جۇرگەن ادامداردى ىزدەپ تابا المادىق، ەندى ءسىزدى تاۋىپ اكەلدى دەيدى عوي. مۇنىڭىز دۇرىس ەكەن، وندا جولىڭىز بولسىن، ءبىراق، ءسىزدى قۇرمەتتەيمىن، ءسىزدىڭ اتاعىڭىزدى جاقسى بىلەمىن، سىيلايمىن. مەن كىسى جىبەرەيىن، ءسىز سەسكەنبەي، بوي تارتپاي اڭگىمەلەسۋگە كەلىڭىز، مەن ءىنىڭىزبىن. قولدى بالاڭىز سياقتىمىن.
ە. ب. ادەمى ايتقان ەكەنسىز.
ا. ق. وسىمەنەن كۇن كەش بولىپ كەتتى ەندى.
ە. ب. قازاق دالادا كەزدەسكەندە، جۇگىنىپ بىرىنە-بىرى قارسى وتىرا قالۋشى ەدى عوي اتتان تۇسكەندە.
ا. ق. جوق جانتايىپ وتىردىڭ.
ە. ب. جانتايىپ وتىردىڭىزدار ما؟ جەردە كوك مول عوي؟..
ا. ق. ءبىر قولىمدا شىلبىرىم بار، مەن دە ول كىسىنىڭ قاسىندا جانتايىپ وتىردىم. ءابدىرايىم سىرتتاۋ وتىردى. جاقسى، جولىڭىز بولسىن، جاعدايىڭىزبەن سىرتتاي تانىسىپ جاتىرمىن. ءبىراق، ىشتەي دە تانىسارمىن، مەنەن كومەك بولماسا، باسقا جاعداي بولمايدى وسىعان سەنسەڭىز بولادى دەدىم. سوسىن — جاقسى دەدى ول. ءبىراق، قاراعىم، شىراعىم دەپ لىپىلداپ تۇرمايدى.
ە. ب. ونداي جاقسى ءسوز شىقپادى دەڭىز.
ا. ق. ول كىسى وتىرىك ايتسا دا، قاراعىم، شىراعىم دەۋگە بولادى عوي. جوق، ويىن دا، بويىن دا ءبىرقالىپتى ۇستايدى ول كىسى. سونىمەن تاراستىق، ول جايلاۋعا تامىنا كەتتى، مەن وتريادىممەن قاراۋىلعا كەلدىم. سونىمەنەن، ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى، ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ مەن كىسى جىبەرىپ شاقىرتتىم. كىسى جىبەرگەندە، باسقا كىسى جىبەرگەم جوق، يناباتتى، ءتاۋىر ءبىر ادامدى جىبەردىم.
ە. ب. بارعاسىن ەندى يناباتتى، ادەمى سويلەسەتىنى عوي، بارىپ باستىق شاقىردى، داۆاي كەل دەمەي.
ا. ق. ەگەر مەن مىلتىق اسىنعان بىرەۋىن جىبەرسەم، ول كىسىگە لايىق ەمەس قوي. ول كىسىنى مەن دە ءىشتارتىپ تۇرمىن عوي. ول كىسىنىڭ مەنەن سەسكەنبەگەنىن، بويتارتپاعانىن جاقسى كورىپ تۇرمىن عوي. سوسىن ءبىر كۇنى كابينەتىمدە وتىر ەدىم دەجۋرنىي جۇگىرىپ كەلدى، جولداس ناچالنيك، ءبىر ادام كەلىپ تۇر سىزگە دەپ. كىر دەسەم كىرمەيدى، باستىعىڭا شاكارىم دەگەن كىسى كەلدى دەپ ايت دەدى. سونىمەن جۇگىرە دالاعا شىقتىم. شىقسام ەسىكتىڭ، الدىندا ۇيگە قىسقا دايىندىق وتىن اعاش بار ەدى، سول اعاشقا اتىنان ءتۇسىپ وتىر ەكەن. جالعىز ءوزى. مىنگەنى باياعى قاراگەر ات. مەن كەلىپ ادەپپەنەن سالەم بەردىم. اتتى بايلا دەپ، اتىن بايلاتتىم داعى، مەنىڭ ۇيىمە ءجۇرىڭىز دەدىم. مەن ول كىسىنى كابينەتكە اپارۋعا قيمادىم. جانە ول كابينەتكە اپارعاننىڭ ءوزىن ۇستادى دەپ، لاقاپ شىعارادى عوي. ءجۇرىڭىز مەنىڭ ءۇيىم مىنا تۇرعان كەڭسەگە قاتارلاس دەپ ۇيگە الىپ كەلدىم. استىنا ءتورت قابات كورپەنى توسەدىم. جوعارى شىعارىپ وتىرعىزدىم. بۇل ەندى تۇسكە تاياۋ كەز.
ە. ب. بۇل يۋل ايىنىڭ ءىشى مە؟
ا. ق. بۇل يۋل ايى بولار شاماسى. سوسىن ارناپ مال سويعىزدىم. قاشان اتتانعانشا مەن ول كىسىنىڭ قاسىنان ەشقايدا شىققام جوق.
ە. ب. ۇيگە قوندىردىڭىز عوي.
ا. ق. كىم كەلسە دە كەڭسەگە بارعام جوق. ۇيگە قوندىردىم. قونىپ، شايىن ءىشىپ، جايلانعان سوڭ، ءسىزدىڭ اتاعىڭىزعا بالا كۇنىمنەن تانىس ەدىم، ءسىزدى ءبىر كورۋگە قۇمار ەدىم. جاعدايىڭىز قالاي مەنەن جاسىرماي ايتىڭىز، سوسىن نەندەي تىلەك قوياسىز، قانداي مۇقتاجىڭىز بار. وسىنىڭ ءبارىن ءسىز مەنى اۋداندىق گپۋ-دىڭ ناچالنيگى ەكەن دەپ بوي تارتپاي ايتىڭىز. مەنىڭ جەرىم كەڭىپ وتىر. ءوزىم كوڭىلدەنىپ وتىرايىن. سىزگە دەگەن ادالدىعىما سەندىرە وتىرايىن. ول كىسى كامپەسكەلەنگەن عوي. كامپەسكەلەپ سول جىلى جىلدىڭ باسىندا ەستاي ەرنازاروۆ كەلگەن ەكەن ونى ۇستاۋعا. سول كەلگەنىندە 16 باس مالىي قايتارىپ بەرىپتى.
ە. ب. جاقسىلىعىن ونشا بىلمەي وتىر عوي، مالىي قايتارىپ بەرگەنىن.
ا. ق. ىرزاشىلىق ونداي ءسوزدى ايتقان جوق. ءار نارسەگە — سەبەپ قوجا ەدى. كارل ماركس ادامعا — تۇرمىس قوجا، ادامنىڭ اقىل نيەتىنىڭ ءبارى تۇرمىستا دەيدى عوي دەدى.
ە. ب. كارل ماركستى وقىپ بىلگەنى عوي سول كەزدە.
ا. ق. مەنىمشە سەبەپ قوي. مەنىڭ شاقپاق دەگەن جەردە بالاعانىم بار، كەشكە اۋىلعا بارا قونايىن دەپ بايقوشقارعا كەلە جاتىر ەم.
ە. ب. بالاگان دەگەن نە نارسە؟
ا. ق. بالاگان دەگەن كىشكەنە ءۇي توي. ول ءۇيدىڭ ءوزىنىڭ سالۋىندا دا ءبىر گاپ بار. كوردىم توي ادەيى بارىپ. شىنىندا دا، دەيستۆيتەلنو اڭشى كىسى. مەرگەن، اڭشى، ءبىراق باسقاداي سەرىلىك قۇرىپ كەتكەن كىسى ەمەس. كۇندىز اڭ اۋلاپ كوڭىل كوتەرىپ الىپ، كەشكە قاراي ىلعي جازۋ جازاتىن بولىپتى.
ە. ب. سول بالاگاندا وتىرىپ پا؟
ا. ق. كوبىنەسە سوندا بولاتىن كورىنەدى. شىڭعىستاۋدىڭ ىشىندە. سوعان كەلە جاتىر ەدىك. باقاناس، بايقوشقار دەگەن بالقاشقا قاراي اعاتىن ەكى وزەن بار. سول بايقوشقارداعى اۋىلعا كەلە جاتقاندا تاستىڭ باسىندا سەكىرىپ ءبىر ەكى-ۇش قوي شىعا كەلدى. اۋىلدىڭ جانىندا. سوسىن قاسىمداعى جولداستارىم اتتان تۇسە سالىپ، اتۋعا ىڭعايلانىپ ەدى، اتپاڭدار بۇل ارقار ەمەس، بۇل قوي دەدىم. دەگەنمەن سونىڭ بىرەۋى اتىپ جىبەرىپ، ءبىر كوك توقتى قالپاقتاي ءتۇستى. ءبىزدىڭ انا شاقپاقتا جاتپاي اۋىلعا كەلگەنىمىز ماعىراجدىڭ كوك توقتىسىنىڭ اجالىنا سەبەپ.
ە. ب. ماعىراج دەگەن اعايىندارى عوي جوباسى.
ا. ق. ماعىراج دەگەن سول سوۆحوزدىڭ ادامى.
ە. ب. 1931 جىلى سوۆحوز بار ما ەدى؟
ا. ق. بايقوشقار ءبىر كولحوز، باقاناس ءبىر كولحوز. ۇيىمداسقان كولحوز عوي.
ە. ب. شاكارىم قاجى كولحوزدا بار ما ەكەن؟
ا. ق. كولحوزدا بولعان عوي، باقاناستا بولعان. ءدال كولحوزدىڭ وزىندە تۇرماعان. وسىلاي ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سويلەسكەندە مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراپ ءبىر سويلەمەدى عوي. تۋرا ءوزى بەت العان جاققا قاراپ سويلەيدى، ال ەندى ماعان كۇللى دەنەسىمەن بۇرىلىپ قاسقىرشا قارايدى دا، قايتادان ءوز قالپىنا وتىرىپ سويلەيدى. مەن كەرەمەت ۇيىپ تىڭداپ وتىرمىن. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سويلەسكەندە ەزۋ تارتىپ ءبىر كۇلمەدى.
ە. ب. ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن اڭگىمە قىلعان جوقسىزدار عوي.
ا. ق. ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزبەن تانىسقىم كەلىپ وتىر. مەنى جىبەرىپ وتىرعان وبلوتدەل. وبلوتدەل سىزبەنەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋدى تاپسىردى. اڭگىمە جاساعاندا، سىزگە جاعداي تۋعىز، ءۇي بەر، ول كىسىنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا ءالى بەرەرى كوپ، ەتەتىن ەڭبەگى كوپ، جاقسى جاعداي تۋعىز. ول كىسى سوۆەت تاعدىرىنان، وسى كولحوزدىڭ ومىرىنەن حالىقتىڭ قادىرلىلىعىن جازسىن، ءبىراق قورعانباسىن. بىزگە، حالىققا كەرەك ادام. حالىققا كەرەك بولعان سوڭ سىزگە دە كەرەك دەگەن ماعان بەرگەن تاپسىرمالارى بار. ءسىز شاقپاقتا وتىرماڭىز، قاراۋىلعا كوشىرتىپ الايىن، ءۇي بەرگىزەيىن، مال بەرگىزەيىن، بارلىق جاعدايدىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ بەرەيىن، تەك قانا، وسى ءوزىڭىزدىڭ، بۇرىننان جازىپ كەلە جاتقان ەڭبەگىڭىزدى جازا بەرىڭىز. قالعان ءومىرىڭىزدى مىنا حالقىڭىز ءۇشىن ەڭبەك ەتىڭىز دەدىم. بۇل ويلاناتىن ماسەلە ەكەن، ەرجەتكەن بالالار بار، اقىلداسايىق بۇل ءجونىن. ايتقانىڭ دۇرىس دەدى. بۇل كەزدەسۋدە پالەن-تۇگەن دەگەن ارتىق ءسوز بولعان جوق.
ە. ب. قۇلقى دۇرىس ەمەس قوي. سوندا ءسىز سول ارادا، كولحوزداستىرىپ جاتىرمىز، كەم-كەتىكتەرگە وكىمەت كومەكتەسىپ جاتىر، جاڭا تۇرمىس قۇرىپ جاتىرمىز، وسىعان قالايسىز؟ دەگەن سۇراق قويعان جوقسىز با؟
ا. ق. جوق، ونداي سۇراقتان بۇلتارىپ قالا ما دەپ قورىقتىم. كوڭىلىنە الىپ قالادى عوي. ەش نارسەدەن قاۋىپتەنبەسە ەكەن، سەزىكتەنبەسە ەكەن، ناعىز شىن پەيىلىمەنەن كىرىسسە ەكەن، قاي كىسىنى ايتسا داعى سەنىپ وتىرىپ ايتسا ەكەن دەدىم.
ە. ب. سىزبەن ءسىز دەپ سويلەسە مە، الدە سەن دەي مە؟
ا. ق. ماعان ول كىسى ءسىز دەيدى.
ە. ب. قاراعىم دەۋ جوق باياعى.
ا. ق. قاراعىم-شىراعىم دەگەن ءسوزدى دالادا دا، ۇيىمدە دە ەش جەردە ەستىگەم جوق.
ە. ب. سىزگە ابزال دەي مە، الدە ابەكە دەي مە؟
ا. ق. ابەكە دە دەمەيدى، ابزال دا دەمەيدى.
ە. ب. قىزىڭ ەكەن.
ا. ق. ال ەرتەڭىندە تاڭعى استان سوڭ، قايتايىن، سىي-قۇرمەتكە راحمەت دەدى. سوسىن پار اتتى جەككىزىپ، ءۇن-شايىن، كەرەك-جاراعىن ءبىر ابدىرەگە سالعىزىپ، بەرەتىن تيىن-تەبەنىمدى سول ابدىرەنىڭ ىشىنە سالىپ اپارتقىزىپ سالدىم. مىنە كورگەنىم وسى.
ە. ب. بۇل ەندى ەكىنشى كەزدەسۋ عوي. ءبىرىنشى رەت تاۋدىڭ ىشىندە ۇشىراستىڭىزدار.
ا. ق. ال ءتۇرىن ءالى ۇمىتقانىم جوق. بارىمدى سالىپ، ادال ىقىلاسىممەن كۇتتىم. سونان بەرى دە 47 جىل ءوتىپتى. ءوزىم مىنە جەتپىسكە كەلىپ وتىرمىن.
ە. ب. ەندى ءسىزدىڭ شاكارىمنىڭ شىعارمالارىنا جۇگىنۋىڭىز عانا قالدى عوي. ءوزىنىڭ اڭگىمەسى سالقىن بولسا دا. تىلەگىڭىزدى قابىلداماسا دا. سولاي عوي.
ا. ق. سولاي. ول كىسىنىڭ وتىرىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز ساپتاۋى ەرەكشە ەدى. ونداي ادامدى سيرەك كورگەن نارسەم. سونىڭ ءوزى ول كىسىنى ءبىر عۇلاما عالىم سياقتى كورسەتۋشى ەدى.
ە. ب. ناعىز اقسۇيەك قوي.
ا. ق. ءبىر تۋار تۇلعا عوي. كەيدە ول كىسىنىڭ وي كوكجيەگىن جاس بولىپ ۇقپاعان بولارمىن دەپ ويلايمىن. تۇسكە كىرەدى. ۇركەسىڭ. مەنىكى قىزمەت، گپۋ-دىڭ تىزگىنى... ول كىسى قۇدايعا سىيىناتىن، مەكەگە بارعان كىسى، قاجى. الاشتىڭ اقساقالى بولىپ ءبىرىنشى سەزدە ءسوز سويلەگەن. سوسىن داۋلەتتى باي بولعان كىسى. تەكتى عوي.
ە. ب. تۇندە جاتقاندا اباي تۋرالى اڭگىمە قوزعاعان جوقسىزدار ما؟
ا. ق. حالىققا زيانى بولماعان ادام. ەش نارسەگە مويىن بۇراتىن كىسى ەمەس. دۇنيە دەپ، اناۋ-مىناۋ دەپ. ونىمەن اباي تۋرالى سويلەسكەنىمىز جوق، مەنىڭ بار ماقساتىم سول كىسىنى كەڭەس ۇكىمەتىنە تارتىپ، سول كىسىگە جاقسىلىق ىستەۋ، سول كىسىنىڭ كۇيىن تاپسام ءوزىم دە ورگاننىڭ الدىندا بەدەلدى بولامىن عوي. ارينە، وسىنىڭ بارىنە كونبەستەن 1931 جىلى كەتتى عوي ومىردەن.
ە. ب. ءسىزدى بالا دەپ مەنسىنىڭكىرەمەي وتىرعان جاعداي بايقاعان جوقسىز با؟ ويتكەنى ءسىز ول كەزدە تىپتەن جاسسىز عوي.
ا. ق. قاراپ وتىرسام، تىم جاسپىن.
ە. ب. ءسىزدى بالا دەپ مەنسىنىڭكىرەمەي وتىرۋى دا مۇمكىن عوي. ساقا كىسى عوي ابدەن كوپتى كورگەن.
ا. ق. ەندى ونىڭ ىشىنەن نە ويلاپ وتىرعانىن قايدان بىلەيىن؟ جالعىز-اق مەنى گپۋ-دىڭ ناچالنيگى دەپ قورىقپاسىن دەگەنىم عوي. مەن ول كىسىگە قولىنا سۋ قۇيىپ، قۇشاعىمدى جايدىم، ءوزىم ءدامىمدى اۋزىنا شايناپ بەرگەم جوق، وزگە جاقسىلىقتىڭ ءبارىن ىستەدىم. سوندا ول ماعان سەنىمىن كۇشەيتسە ەكەن، ماعان شىن بەرىلىپ، ادال جۇرەگىمەن سويلەسسە ەكەن دەپ وتىرمىن. وسىنداي جاعدايدىڭ بارىنە كونبەي، اقىرى سەنتيابردىڭ ءۇشى كۇنى 7— 8 اۋىلناي ەلدى شىڭعىستىڭ انا شەتى مەنەن مىنا شەتىنە سىرتىنان ەلدىڭ كۇللىسىن اكەلىپ اۋدانعا جاۋىپ، شابۋىل جاسادى عوي.
ە. ب. سونى ۇيىمداستىرعان شاكارىم ەكەنىنە انىق كوزدەرىڭىز جەتتى مە سول كەزدە، سول شابۋىلدا؟
ا. ق. سول شابۋىلدى شۇبارتاۋدان قىتايعا وتكەن ايدىنكول، شالقار، شاپەت دەگەن بانديتتەر بيلەدى. سولار ءىشىنارا قاتىناس، بايلانىس جاساعان عوي.
ە. ب. شاكارىمگە ءسوز سالادى عوي ەندى.
ا. ق. ءبىزدى، گپۋ-ساياسي ورىن دەپ نەگە ايتادى، ءبىز بىلمەسەك، ەستىمەسەك. مەن سول العاشقى وتريادتى جىبەرگەندە، تاپسىرما بەرىپ جىبەردىم، تەك قانا شاكارىمدى الىپ كەل دەدىم.
ە. ب. ءۇشىنشى سەنتيابردە العاشقى وتريادتى جىبەردىڭىز بە؟
ا. ق. ودان بۇرىن جىبەردىم. رايكومعا باندى ۇيىمداسىپ ءجۇر، دەپ جۇرت ارىز جازعان. شۇبارتاۋدان باندى كەلىپ جاتىر دەگەن لاقاپپەن مەن رايكومنىڭ ناچالنيك بيۋروسىن شاقىرتىپ، قۇراما وترياد قۇرعىزىپ، رايكومنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى اقلايقوۆ بار، سەرىكبايەۆ تۇگەلباي دەگەن پروكۋرور بار، باس-اياعى 30 — 4 0 شاقتى ادامدى مەن جىبەردىم عوي. سونداعى بەرگەن تاپسىرمام: سول باندىمەن اتىسۋ ەمەس، تەك قانا بالەن ادامدى، تۇگەن ادامدى ۇستاپ اكەل، ال شاكارىم ءوزى كىرىسپەسە، ەل سونداي تۇگەل كوتەرىلمەيدى. تۇيەگە مىنگەن ادام دا كەلدى، وگىزگە مىنگەن ادام دا كەلدى.
ە. ب. بۇرىنعى جىبەرگەن وتريادىڭىز شاكارىمدى ۇستاي المادى ما سوندا؟
ا. ق. ونى ۇستاي العان ەمەس، ولار ءوزارا بايلانىستا ەكەن. الگى شالابايەۆ ابدىرەيىم دەدىم عوي، ءابدىرايىم تۇلكى دەسەڭ تىم ناشارلاۋ، ايلاسىنان باسقا قارۋى جوق، ەندى وعان تۇلكى دەسەڭىزشى.
ە. ب. ءسىزدىڭ جانىڭىزدا جۇرگەن.
ا. ق. ءبىزدىڭ ەرتىپ جۇرگەنىمىزدە ونىڭ بىزگە قانداي كومەگى تيەتىنى بەلگىلى عوي. بەتىن بۇرىپ اكەتكەن عوي. سوندا شۇبارتاۋعا كەتكەن. باقاناسقا دا بارماعان، بايقوشقارعا دا بارماعان. ولاردىڭ ۇيىمداسىپ جاتقان جەرىنىڭ ورتاسىنا سوقپاستان شۇبارتاۋ ءوتىپ كەتكەن عوي. بۇل حاباردى العاننان كەيىن مەن ەكىنشى وتريادتى جىبەردىم. ەكىنشى وتريادتىڭ باستىعى ىرگەبايەۆ يمانعالي دەيتۇعىن كوممۋنيست رايفينوتدەلدىڭ باستىعى، ناچالنيك ميليسيا، ەكىنشى وتريادتا جيىرما شاقتى ادامدى تاعى جىبەردىم. سوندا شاكارىمگە ەشكىمدى تيگىزبەسكە جوعارعى جاقتان ارنايى تاپسىرما بار عوي. مەنىڭ ماقساتىم شاكارىمدى تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ الۋ، ءوزىن عانا. ال وزگەسىنىڭ تۇك ىستەمەيتىنىن بىلەم عوي. سول ەكى ورتادا ولار شابۋىل جاسادى عوي.
ە. ب. سوندا ەكىنشى وتريادىڭىزدىڭ دا ادامى ونشا بولماعان عوي، جوباسى؟
ا. ق. و دا ونشا ەمەس.
ە. ب. ءبارى دە سول شاكارىمگە تيەدى دەپ باتا الماي جۇرگەن شىعارسىزدار.
ا. ق. ەگەردە مەن وسىنداي شارا قولدانباسام، مەنىڭ ءوزىمدى نكۆد قايدا جىبەرەتىنىن بىلەسىز عوي. نە قاراپ وتىردىڭ دەيدى عوي. مەنىڭ ىستەگەن ەڭبەگىم، ۇيىمداستىرعان ماسەلەم ءبارى دە دۇرىس بولىپ شىعىپ وتىر عوي.
ە. ب. ونى ەندى باستىقتارىڭىزعا ايتىپ وتىرسىز عوي، سۆيازدارىڭىز بار عوي سەمەيمەن. راسيالارىڭىز بار ما ەدى سەمەيمەن؟
ا. ق. راسيادا ونداي ماسەلە بەرىلمەيدى عوي، بەرىلگەننىڭ وزىندە شىڭعىستاۋدا وسىنداي كوتەرىلىس بولىپ جاتىر، ءقاۋىپتى دەپ راسيامەن بەرگەندە: شىڭعىرلاۋ اۋدانى دەپ تۋۋ ورالدا ما ەدى، گۋريەۆ تە مە ەدى سول جاققا كەتۋى مۇمكىن عوي.
ە. ب. شيفرمەن بەرەسىزدەر عوي.
ا. ق. شيفرمەنەن شاتاسىپ كەشىگىپ كەلمەي جاتتى عوي. ءبىزدىڭ جولدا بايلاعان ءار جەردە اتىمىز بار، سول سەمەيگە ەكى ءجۇز شاقىرىم جەرگە تۋرا تارتادى.
ە. ب. ءبىر ون شاقتى ساعاتتا جەتەدى عوي.
ا. ق. قايتكەن كۇندە دە جەتەدى عوي. وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان، باقاناستا ابايەۆ رامازان دەگەن جىگىت ايەلى ەكەۋى ءمۇعالىم ەدى. ولار ەندى جايشىلىقتا حالىقتىڭ، الدىندا سويلەگەندە قۇنانبايدىڭ تۇقىمى، بالەن-تۇگەن دەپ ايتپاي تۇرا الا ما، ايتادى عوي.
ە. ب. باياعى الپاۋىت باي عوي، دەيدى عوي، شىنى سونداي عوي ەندى.
ا. ق. وزدەرى جانە باسقا جەردىكى، سول قاي جەردىكى ەكەنىن بىلمەيمىن، ول الگى سارسەنبايەۆ مەدەۋ جازعان.
ە. ب. ءيا، مەدەۋ سارسەكەيەۆ بار سول جەردە.
ا. ق. جازدى عوي.
ە. ب. نە تۋرالى جازىپ ەدى؟
ا. ق. سول باياعى رامازان تۋرالى. سول پەسا كومسومولدىڭ 60 جىلدىعىنا ارنالعان.
ە. ب. ماقتاپ جازدى ما رامازاندى؟
ا. ق. مەن ويىن تۇسىنگەم جوق. سونى باقاناستان الىپ شىعادى. اتقا مىنگەستىرىپ. باقاناس پەن قىزىلشىلىكتىڭ اراسى تالاي جەر.
ە. ب. بانديتتەر الىپ شىعادى عوي.
ا. ق. يا. تاڭ اتا قىزىلشىلىككە كەلگەندە ءبىر اتتىڭ قۇيرىعىنا تارتىپ ولتىرەدى، ايەلىمەن ەكەۋىن. ونە بويى پارا-پارا، جالان،اش شىلىكتىڭ ىشىندە جاتقاندا الدىڭ ءبىز.
ە. ب. ولگەن ادامداردى.
ا. ق. يا، ەكەۋىنىڭ مولاسى ءبىر. ەكى جاشىكتى ءبىر قابىرعا قويدىق.
ە. ب. قاراۋىلدا ما؟
A. ق. قاراۋىلدا. ءقازىر تۇرعان شىعار. قىزىل كىرپىشپەنەن سالدىرعان. سونىڭ جانىندا شوعىربايەۆ ولجابايدىڭ مولاسى بار.
ە. ب. ولجابايعا كەلەمىز عوي. مىناۋ وسى ابايەۆ رامازاندى ءولتىرۋىن شاكارىم ءبىلىپ وتىرعان با؟
ا. ق. بانديتتەر اق تۋدى كوتەرىپ «ابىلاي، ابىلاي» — دەپ جويىلسىن سوۆەتتەر، قۇرىسىن كوممۋنيزم دەپ. اق تۋدى كوتەرىپ اۋدانعا شاپقان عوي.
ە. ب. قاي كۇنى سوندا بۇل، سەنتيابر ايى عوي؟
ا. ق. سەنتيابردىڭ 3-ىندە اۋدانعا شاپقان.
ە. ب. اناۋ جىبەرگەن وترياد، اۆگۋست ايىندا عوي؟
ا. ق. سول اۆگۋستىڭ اياق كەزى. مەن تۋرا شىنىن ايتىپ وتىرمىن. بۇل اڭگىمەنىڭ قالاي تۋعانىن، قالاي بولعانىن. ويتكەنى، مەنىڭ جارالانىپ بولنيساعا جاتقان قاعازىم دا بار.
ە. ب. جارالى بولعاندا قالاي جارالى بولدىڭىز، انالار كەلدى عوي، سول كەزدە ءسىز نە ارەكەت جاسادىڭىز، سونى ايتساڭىز؟
ا. ق. شىڭعىستىڭ ىشىنەن قاراۋىل وزەنىنىڭ بويىمەن شىعا كەلگەن بەتىندە سول قاراۋىل وزەنىنىڭ بەرگى القىمىندا، اۋدان مەن ەكى ورتادا ارناسى بار عوي، سونىڭ ىشىندە وتىرعان ءبىر كولحوز بار، قاراۋىل كولحوزى. سول كولحوزدىڭ ىشىندە پرەدسەداتەل كاكارتي بۇرىنعى سەمەيدىڭ اتاقتى ۇستاسى تومەننەن جوعارىلاتىلعان، جۇمىسشى ەدى. تاپ سول وتريادتاردى جىبەرىپ جاتقاندا ول ۇيىندە جوق. ول ارقا، وردا دەگەن جاقتاعى كولحوزداردا ءشوپ دايىنداتىپ جۇرگەن. استىندا ءوزىنىڭ بوز جورعا اتى جانە جەتەگىندە قاراتوبەل بايگە اتى جانە بار. سول ەكى اتىمەن كەلىپ، تاڭ الدىندا ۇيىنە بەلدەۋىنە بايلاپ، ءشوبىن سالىپ، جاتا قالعان عوي. سونان سوڭ بانديتتەر «ابىلاي، ابىلاي»، دەپ تاڭ اتا تيگەن عوي اۋدانعا. مەن كابينەتتە وتىر ەدىم، ماعان ميليسيالار شاۋىپ كەلدى، مەنىڭ ەندى ادامدارىم بار عوي جان-جاققا قويعان.
ە. ب. ۇيىقتاماي ءجۇرسىز عوي.
ا. ق. دۇيسەتاي دەگەن شاۋىپ كەلدى، ويباي توۆ.ناچالنيك شىڭعىستىڭ ىشىنەن بانديتتەر قاراقۇرتشا قاپتاپ، اۋداندى الايىن دەپ جاتىر. سونان سوڭ اۋدانعا كىرمەي تۇرىپ، شالابايەۆتىڭ ءۇيىن العان عوي. سوندا ولجابايدىڭ، اتتارى كىسىنەپ تۇرماعان عوي. قارعيدى عوي ەندى ءۇيىن قۇلاتاتىن بولىپ. سول كەزدە ۇشىپ تۇرەگەلگەندە قاپتاپ كەلە جاتقان داۋىستى ەستىپ، قولىندا ماۋزەر مىلتىعى بار، ەسىگىنىڭ الدىنداعى جارعا ءتۇسىپ تىعىلىپ كوز الماي تۇرعان. سوسىن انالار كەلىپ ۇستاعان. ۇستاعاندا سول قاراجىگىت ەمەس، قارا بالا دەگەن بىرەۋ بالتامەنەن شاپقىلاپ ءولتىردى.
ە. ب. ماۋزەرمەن قايرات جاساي المادى عوي، شاماسى.
ا. ق. تەك ۇستاپ تۇرىپ قالىپتى، ەندى قارا قۇرتشا قاپتاعان بانديتتەرگە نە ىستەي الادى ول.
ە. ب. اۋداننان ەكى-ۇش شاقىرىم جەر مە؟
ا. ق. قاراۋىل كولحوزى 2-3 شاقىرىم جەر. كىرپىش زاۆودىن الادى. ونىڭ بەر جاعىندا پوترەبسويۋزدى الىپ، توناپ جاتتى. ك،اسىما ەكى-ۇش ادامدى ەرتتىم دە، اۋداننىڭ ورتاسىندا ءبىر جالعىز بەيىت بار ەدى سوعان جەتتىم، ءبىراز اتىستىڭ، ءبىر گرانات لاقتىردىم.
ە. ب. ەكى وتريادتى شىڭعىستاۋعا جىبەردىڭىز، شاماسى، اۋدان ورتالىعىندا ادامىڭىز جوق قوي؟
ا. ق. سەمەيدەن كەلگەن، ۆوەنكوماتتىڭ كوميسسياسى بار، ءبىر جاعىنا سول يە. ولار 5-6 كىسى. ال، ءبىر جاعىنان ءوزىم شىقتىم، ال رايكومنىڭ سەكرەتارى ورازاليندە ناگان بار. سول كورىنگەن دە جوق. اقتوبەدەن كەلگەن ادام بولسا كەرەك.
ە. ب. قاشقان عوي.
ا. ق. تاڭ الدىنداعى ۇرىس جامان عوي. وڭاي ەمەس.
ە. ب. ەسىتكەندە ۇرەيلەنىپ كەتكەن عوي. سودان بەيىتتىڭ تۇسىندا باسىم قايرات جاساماقسىز عوي، جانىڭىزداعى جىگىتتەرمەن؟
ا. ق. سول بەيىتتىڭ تۇبىندە اتىسىپ جاتقاندا ايداكيموۆ ۋاقبەكتىڭ باسىنا وق ءتيدى. جوبايەۆ مىرزا، مەن ءوزىم دە وق اتىپ، اۋداندى بەرمەۋ جاعدايىندا، سونسوڭ بۇل جەردەن گراناتتىڭ داۋسىن ەسىتتى دە بانديتتەر وتە المادى.
ە. ب. گراناتتان قورىقتى عوي؟
ا. ق. ءيا، بۋتىلكووبرازنىي رۋچنىي گرانات ونىڭ داۋسى جامان بولادى. سونىمەن شابۋىل تويتارىلدى. مەندە ءبىر كونيۋح شال بار ەدى. سول شال جان ۇشىرىپ اتىمدى جەتەكتەپ اكەلدى. اتتىڭ الدى-ارتىنان وق بۇرق-بۇرق ەتەدى.
ە. ب. اي، سول شال قورىقپاي-اق الىپ كەلە جاتىر ما؟
ا. ق. قورىقپاي، ماعان ايەلىم جىبەرگەن، اتتى الىپ كەلە جاتىر.
ە. ب. ويپىر-اي ەر ەكەن!
ا. ق. ءيا، بەيىتتىڭ تۇبىنە تىعىلىپ تۇرىپ، ەندى قىرىلدىق، اياناتىن ەشنارسە جوق دەپ، سول ەكى ارادا جىلقىنى ايداتىپ العام. سول 40-50 ادام، قارسى شاپتىق. 20 شاقتى ادامدى اتقا مىنگىزىپ، قولدارىنا تۋدى بەرىپ، ءبىز ەندى قاراۋىلدىڭ تاۋىنا قاراي، وزەننىڭ ىشىنە قاراي ورلەدىك.
ە. ب. سول 20 ادامدى قالاي ۇيىمداستىردىڭىز؟ زيراتتىڭ باسىنا شىعىپ پا؟
ا. ق. اتپەنەن جان ۇشىرىپ باردىم، دايىندال دەپ پريكاز بەردىم، كوبى ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر، ميليسيانىڭ قىزمەتكەرلەرى، سەلسوۆەتتىڭ ادامدارى، باس-اياعى جيىرما شاقتى ادام. سونسوڭ وزەننىڭ ىشىنە بارىپ، ءبىز دە قاناتىمىزدى جايىپ، اراسى 50 مەتردەن، قارسى اتاكا جاسادىق. ءبارىبىر ءولىم. اتتان تۇسە قالىپ ەكى رەت گرانات لاقتىردىم. سونىڭ داۋسى دا سەبەپ بولعان بولار، قاراۋىلعا قاراي بارا جاتقان شەت جاعى لاپ قويىپ قاشتى. سودان پوترەبسويۋزدىڭ ارتى قاراقۇرت دەڭىز، كىرپىش زاۆودىنىڭ ءىشى، ولار دا جاپىرلاپ قاشا باستادى، الدى قاشقاننان كەيىن ارتى دا قاشادى عوي.
ە. ب. سىزدەر وترياد جيناپ، ولار سوندا قىرادى-اۋ دەپ تۇردى ما؟
ا. ق. جوق، ولار وتە الماي تۇردى. ويتكەنى پوترەبسويۋز بەن كىرپىش زاۆودىنىڭ اراسى، جازىق، جۇگىرگەن ادام دا، جاتقان ادام دا كورىنىپ تۇرادى ءبارى، ال مىنا جاعىندا اۋرۋحانا، قۇرىلىس سالىنىپ جاتىر ەدى. وڭ جاعىنا ۆوەننىي كوميسسيانى جىبەردىم.
ە. ب. ارينە قارۋ-جاراق بانديتتەردە جوق قوي.
ا. ق. بانديتتەردە قارۋ-جاراق جوق. سونىمەن تاۋعا جاقىنداي بەرگەندە مەنىڭ الدىمنان ءبىر سارى اتتى كولدەنەڭدەي بەردى. تۇرا قالىپ اتىپ، تۇرا قالىپ اتىپ، مەنىمەن اتىسىپ تاۋعا كىردى. تاۋعا كىرىپ، مەن دە تاۋعا كىرگەندە، ءبىر جارتاستىڭ تۇكپىرىندە ىركىلىپ توسىپ تۇر ەكەن. بانديتتەر قاپتاپ كەتتى. بىرەۋى قولىمنان، بىرەۋى يىعىمنان سالىپ ءوتتى. قولىمدا ۆينتوۆكام بار، سونسوڭ ءبىر سالىن وتكەندە كوزىم جارق ەتە ءتۇستى، سودان ەسەڭگىرەپ بارىپ قۇلادىم.
ە. ب. سويىلمەن ۇرىپ جاتىر عوي ءسىزدى.
ا. ق. سويىلمەن ۇرىپ ءوتتى. اتتان قۇلاپپىن، توبىلعىنىڭ ىشىندە، ونى مەن بىلمەيمىن. سونسوڭ ەندى ارتىمداعى ادامدار دا كەلە جاتىر عوي. جالعىز-اق ەسىمدە قالعانى ارقامنان بىرەۋ قۇشاقتاپ وتىرعانى. مەن لوقسىپ قۇسا بەردىم، ەسىم اۋعان. سويتسەم، ومارگازين ەكەن. قۇشاقتاپ وتىرعان رايكوم سەكرەتار! ەندى قايتقان جاۋعا نە دەۋشى ەدى؟
ە. ب. ءبارىن ۇقتى عوي.
ا. ق. سونسوڭ ەندى اتقا ءمىنىن قاشقان عوي. مەنى الىپ قايتتى، ارتىنا مىنگەستىرىپ، ونە بويىمدى قان جاۋىپ كەتتى. سوندا ولجابايدىڭ ءحالى نە بولدى دەپ، سوندا كەلدىم، سويتسەم ولجاباي سول ءشيدىڭ ىشىندە تەڭكيىپ جاتىر ەكەن، بەتىن شاۋىپ تاستاپ، شاپقىلاپ ولتىرگەن.
ە. ب. ەسىڭىز كىردى عوي.
ا. ق. بىرتە-بىرتە ەسىم كىردى. ماعان تاقيامەنەن سۋ اكەلىپ بەردى، سودان بولنيسادا جاتتىم. سەمەيدەن وترياد كەلدى. وترياد ءبىر اي سوڭىنا ءتۇسىپ، 17-18 كىسى شاكارىم باسقارعان، ونىڭ ىشىندە بەرلەش بار، سونىڭ شوبەرە تۋىسى. زياشوۆ پا ەدى؟ جادىمدا جوق، قىتايعا ءوتىپ، ودان قايتىپ تا كەلدى. شاكارىم كەلگەن سوڭ، زياش دەگەن كىشى بالاسى.
ە. ب. ول ءبىزدىڭ ۇكىمەتپەن قارسى عوي.
ا. ق. سونسوڭ ەندى باسقا ادامداردىڭ اتتارى ەسىمدە جوق، تەرگەۋدە ءبارى دە انىقتالدى عوي. سونسوڭ مەن ءتاۋىر بولدىم. سلەدستۆيا ءجۇرىپ جاتىر.
ە. ب. نەشە كۇندەي جاتتىڭىز؟
ا. ق. مەن ون بەس كۇندەي جاتتىم. سونسوڭ ول وترياد كەلدى، 30-40 كىسى سەمەيدەن ۆوورۋجەننىي، ۇشەۋى تەرگەۋدە قالدى، وزگەسى اتقا ءمىندى، ءبىر اي قۋدى، ءتىپتى تابا العان جوق. شاكارىم ولاردىڭ جۇرگەن جەرىن كورىپ وتىرادى دا، ءوزىنىڭ بىلەتىن جەرى — مىنا جاعى شىڭعىستىڭ قىر بەتى، شىڭعىستىڭ تاۋى، وسىنىڭ ءبارىن بىلەدى. كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرادى دا، بۇلار شاقپاققا كەلسە، ولار شىڭعىس تاۋعا بارادى، ال كوكپەكتاسقا كەلسە، ولار قارامۇرىنعا قارادى. مىنە، سولاي اۋرە قىلىپ قويعان. سەمەيدەن بۇيرىق كەلدى، قاراسارتوۆتىڭ، ءوزى شىقسىن، وترياد ۇيىمداستىرىپ دەپ. سونسوڭ عوي مەنىڭ شىققانىم.
ە. ب. شاكارىمدى ۇستا دەيدى عوي.
ا. ق. ۇستا دەيدى، ۇستا دەگەندە تاپسىرمادا سول ءتىرى الۋ ەدى عوي. وعان بولمادى عوي. سول ءبىز كەرەگەتاس دەگەن جەردە كەشكە قاراي جاڭبىر جاۋدى، جاڭبىردىڭ اياعى قارعا اينالدى، وكتيابردىڭ اياعى ەدى، ءشوپتىڭ باسىن ءسىلبى الدى. سول كەرەگەتاستىڭ ىشىندە سول باياعى.
ە. ب. ءسىلبى دەگەن مۇزداندى دەگەن بە؟
ا. ق. ءسىلبى دەگەن مۇزدانعان. سول ءبىر تاس قورعان بار، باياعى قالماقتىڭ قىستاعان جەرى دەيدى. قالماقتان بوساتىپ العاننان كەيىن، كيىز ۇيدە قازاقتىڭ ءوزى وتىرعان. سونداي قونىستى جەردە جاتىرمىز. تاڭ الدىندا شاپقىنشى كەلدى.
ە. ب. قوس تىگەسىزدەر مە سوندا؟
ا. ق. جوق، قوس تىگىلمەيدى. توۆاريشش ناچالنيك، انالار كەلدى. اناۋ بيىكتىڭ ار جاعىنداعى سايعا ءتۇسىپ جاتىر دەيدى. سونسوڭ ءبىز سايعا ورلەپ تارتتىق. تاۋعا ورلەي-ورلەي كەلىپ، جۇك ارتقان تۇيە، قوساقتاعان بىرنەشە بايگە اتتار، جيناپ العان. ءۇيىر-ۇيىر. سول كەلىپ ءتۇسىپ جاتقاندا، شاكارىمنىڭ ءوزى كەلىپ، قاراۋىل سالعان عوي. سونىڭ تۇبىندە مەنىڭ ءبىر ءىسىم جاتىر. مەن قاراۋىل سالعاندا، قالقانىڭ استىندا جاتتىم دەيدى الگى كىسى، تاستىڭ تۇبىندە جاتىر عوي. ول كىسى كەلىپ ءدۇربى سالعان. ءدۇربى سالعان دا، ماعان شاپقان، بىزگە حابارعا شاپقان، سايدا شاۋىپ بارا جاتقان كىسىنىڭ ءدۇربىنى ەلەمەگەنى عوي. سونسوڭ كەلگەن داتى اتتان دەگەن، الگى جەردە تۇيە دە قالعان جۇك ارتقان. ءۇيىر-ۇيىر التى جىلقى دا قالعان. قاشىپ كەلگەن دە كەرەگەتاستىڭ ەكى جاعىن قورشاپ ءبىزدىڭ كىسىلەر جايىلىپ كەتتى.
ە. ب. سىزدەردە قانشا ادام؟
ا. ق. قىرىققا تولمايدى، وتريادتىڭ ءبىر بولەگىن شىڭعىستىڭ ەلىنە جىبەرگەم. شىڭعىستىڭ مىنا جاعىنان بىرەۋى، انا جاعىنان بىرەۋى شىقسىن دەپ، مەن ورتادا. شاعىن 20-عا تارتا كىسى. سونسوڭ تارتىپ بەرگەن قارامويىلعا قاراي، شاقپاقتى باۋىرلاپ، مىنا تاۋ عوي الدىندا ءبىزدىڭ كىسى باردى عوي.
ە. ب. ار جاعىندا.
ا. ق. اتىس باستالدى دا كەتتى. سودان ولار ۇيىتقىپ قايتا تاۋدىڭ باۋرايىنا قاراي سالعان. بىلاي دا كەتە المادى، بىلاي دا كەتە المادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، سول استىندا تور جورعا ات، شاكارىمگە وق تيگەن.
ە. ب. سوندا شاكارىم، قارتايعان كىسى، سول بىرگە جۇيتكىپ شاۋىپ ءجۇر مە؟
ا. ق. شاۋىپ ءجۇر، 80ء-نىڭ ىشىندە 88 دە مە ەكەن. تور جورعا اتقا دا، وزىنە دە وق تيگەن. وق جاق جاۋرىنىنىڭ استىنا تيگەن. سونسوڭ انا تور اتتىڭ ساۋىرىنىنا.
ە. ب. ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە شاكارىم ىلىككەن جوق پا؟
ا. ق. شاكارىم كەلە جاتتى. كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان. جەر اپپاق، قار عوي. اناۋ تور جورعا اتتىڭ شاپشىپ تۇرعان قاپى، جاڭبىرشا جاۋىپ كەلەدى. تەڭسەلىپ كەلە جاتىر، تەڭسەلىپ تاۋدى ورمەلەپ كەلدى دە، اتتان قۇلادى.
ە. ب. كىمنىڭ وعى تيگەنى بەلگىسىز عوي.
ا. ق. بەلگىسىز. ول كەزدە قايسىسىنىڭ وعى تيگەنى قايدان بەلگىلى بولادى. مىنا جاقتان دا اتىپ جاتىر، انا جاقتان دا اتىپ جاتىر.
ە. ب. انا وزدەرى دە اتىپ ءجۇر مە، ولار شاكارىمنىڭ ادامدارى.
ا. ق. ولار دا اتىپ ءجۇر، اتىپ جۇرگەن شىعار. ءبىراق تور جورعامەن العاشقى ءبىر كورىنگەندە اتتىڭ جالىنان بۇرقىلداعان كوك ءتۇتىن كورىنىپ تۇردى. بىرنەشە رەت اتتى ءوزى.
ە. ب. شاكارىم بە؟
ا. ق. ءوزى. ستۆولى ۇشەۋ، قايسىمەن اتامىن دەسە دە ىقتيار وزىندە، پرويسحودەيشىسى اعىلشىن پرويسحوجدەنياسى.
ە. ب. ءوزى ۇستاپ ءجۇر مە؟ ويپىر-اي، قايراتىن-اي.
ا. ق. اتتان جىعىلدى، جىعىلعاندا مەن جۇگىرىپ باردىم.
ە. ب. جانىنداعى ادامدار كەتىپ قالعان با؟ جالعىز تاستاپ شاكارىمدى.
ا. ق. كەتىپ قالعان، اتى بيلەپ، بۇرىن الىپ كەتكەن عوي. سونسوڭ قاسىندا الگى شاكارىمنىڭ ءوزى ءومىرى ەرتىپ جۇرەتۇعىن جۇماعالي دەيتىن جىگىت بار. شاكارىمنىڭ ءوزى قۇس سالعاندا ساياتشى ءوزىنىڭ ءبىر جاقسى كورەتىن ادامى ەكەن. سول بار، سونسوڭ حالىقوۆ دەگەن تاتار بار.
ە. ب. اناۋ شاكارىمنىڭ جانىنداعى جىگىت قوي جۇماعالي دەگەن.
ا. ق. جوق، ول مەنىڭ قاسىمدا. ول بىزبەن بىرگە ءجۇر عوي. بارسام جەر تايانىپ وتىر ەكەن. سونسوڭ باسىن كوتەرىپ: — شاكە، كوزىڭىزدى اشىڭىز، دەدىم مەن، كوزىن اشقاندا قالاي ءسىز مەنى تانيسىز با دەدىم، باسىن يزەدى تانيمىن دەپ، سونسوڭ تومەن قاراپ كەتتى. ال سوندا ەتەگىنەن اسىپ تاۋدىڭ بيىگىندە وتىر عوي، قان تومەن اعىپ جاتىر.
ە. ب. قاي جەرىنە تيگەن ەكەن وق؟
ا. ق. وق وڭ جاق جاۋىرىنى استىنا ءتيىپ، مىنا جەرىن پارە-پارە ەتىپ كەتكەن. ول قارسى كەلە جاتقاندا اتپاعان، ءارى قاشىپ بارا جاتقاندا وق تيگەن عوي. سونسوڭ تاعى دا وسىنى انىقتاپ سۇرايىنشى دەپ ەندى مەنىڭ ويىم سويلەۋگە كەلە مە دەپ تۇرمىن عوي. تاعى دا باسىن، بەتىن وزىمە قاراتىپ، قالاي تانيسىز با، ءسىز انىق تانىدىڭىز با؟ مەن كىممىن دەپ ەدىم، جاۋاپ بەرمەدى. بەرۋگە شاماسى كەلمەدى. ءتىل بەرۋگە شاماسى كەلمەدى. كوزىن تاعى اشتى. مەن قاراسارتوۆ ابزالمىن دەدىم، سونسوڭ باسىن يزەدى. مىنە بار بىتكەنى وسى. مەنى الگى كىسىلەردى تاستادىم دا، سونسوڭ اناۋ قاشقان باندىنى قۋىپ كەتتىم. سول جاقتان ورالىپ كەلسەم، تور اتتا ءولىپتى، شاكارىم دە ءىلىپتى. كۇن باتۋعا تومەندەپ كەتكەن. سونسوڭ شانانى الدىرىپ، تەكەمەتتى جايعىزىپ، كيىمىن، بارلىعىن جوندەپ.
ە. ب. بىر-ەكى ساعاتتان كەيىن عوي، قايتىپ كەلگەنىڭىز؟
ا. ق. ءيا، بىر-ەكى ساعاتتان كەيىن. سونسوڭ ءبىز دە جەتىسىپ جۇرگەنىمىز جوق قوي، كۇندىز-تۇنى، ابدەن قالجىراپ ءجۇرمىز عوي. تەك جان ۇشىرىپ جۇرگەندىك قوي. وڭاي ەمەس ول، سونسوڭ، باقاناسقا كىسى جىبەردىم. وسىلاي وترياد كەلە جاتىر، ءۇي دايىنداسىن، شاكارىم قايتىس بولدى، ولىگىن الىپ كەلە جاتىرمىن. سودان الگى الماتىعا شاقىرعان وسپانوۆ زەينوللا دەدىم عوي. سونى جىبەردىم. سونىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ءوزى. سونىڭ باستان-اياق ءبارىن بىلەتىن ءوزى.
ە. ب. سول ەكەۋى عوي، الماتىعا كەلەتىن.
ا. ق. ءيا، الماتىعا الدىرعان اشىرالييەۆ ابدىرايىممەن ەكەۋى. سوسىن ەرتەڭىندە باقاناس، بايقوشقار حالقىن جيناپ، شاكارىمنىڭ ولىگىن ورتاعا ساكى تاقتاي ورناتىپ؛ سونىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالىپ، سونسوڭ ايتتىم مەن: حالىق كەشەگى قۇدايعا قولىن سوزعان، مەككە -مادينەگە بارعان قاجى، حالىقتىڭ قادىر تۇتقان اقساقالى، اقىنى، ءبىر كەزدە نايماندى كىنالاپ، ەڭلىك-كەبەكتى جازعان شاكارىم. بۇل كۇندە وسىنداي حالگە كەلدى. اجال جەتتى، اتىستا قايتىس بولدى.
ە. ب. ۇكىمەتىنە قارسى بولعانىن ايتتىڭىز عوي.
ا. ق. ءيا، ۇكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەرىپ، وسىنداي قانشاما حالىقتىڭ وبالىنا قالىپ، سۇيتكەن شاكارىم، مىنە، دەپ حالىققا كورسەتتىم. كورسەتپەسەڭىز نانبايدى، شاكارىم ءوز اجالىنان ءوزى ولەدى دەپ.
ە. ب. وعان وق ءتيدى دەپ ويلامايدى عوي.
ا. ق. ءيا، وعان وق تيەدى دەپ تە ويلامايدى. ۆوت ول وسىنداي كىسى بولعان. سونسوڭ سول جەرگە قويعىزدىم. قايدا قويعانىن سونىڭ شالابايلار، بايماشوۆ دەگەن ميليسيالارى بىلەدى.
ە. ب. ونى مەن ەستىدىم. ءسىز ونى قۇدىققا تاستاپ كەتىپسىز. سول قۇدىقتىڭ ىشىنەن شىعارىپ الىپتى جۇرت، بالالارىمەن. سوسىن جوندەپ قويىپتى دەگەن قاۋەسەت وسى ەلدەن ەستىدىم.
ا. ق. ونىسى بەكەر. ولاردىڭ قايدا قويعانىن بىلمەيمىن. مەن ءوزىم اپارىپ قويعام جوق پالەن جەردە دەپ، ايتۋعا.
ە. ب. سول جەردە الگى جۇرتقا ايتتىڭىز دا، كەتىپ قالدىڭىز عوي.
ا. ق. جوق. ءوزىم باردا جەرلەتتىم.
ە. ب. جەرلەتتىڭىز بە؟
ا. ق. جەرلەنگەن جەرىنە بارعانىم جوق.
ە. ب. ەندى قايدا قويعانىن بىلگەن سوڭ ايتىپ وتىرسىز عوي.
ا. ق. بىلمەيمىن دەگەنىم، مەن ونىڭ باسىنا بارعانىم جوق، ال ونى حالىقتىڭ اقساقالدارىن ەرتىپ، شالابايەۆ باسقارىپ، وزدەرىنىڭ كوزىنشە قويىپ كەلدى.
ە. ب. سىزدەر سول ارادا دەم الدىڭىزدار ما؟ اۋدانعا كەتىپ قالدىڭىزدار ما؟
ا. ق. ولار ەرتەڭىنە قويدى، جوق، مەن اڭعا شىعىپ كەتتىم. باقاناس وزەنىنىڭ جانىندا كەرەمەت ءبىر جەر بار، اڭعا شىعۋ دەيسىڭ بە؟ مەنىڭ دە ءبىر قىزمەتىم بار عوي، حالىققا بايلانىستى. مەن سول قىزمەتىمدى جاسامايمىن با؟ اڭعا الىپ كەتەدى، بارىپ سويلەسەمىز.
ە. ب. سوندا قويعان جەرى باقاناستىڭ باسى ما؟ قاي جەر دەدىڭىز؟
ا. ق. باقاناس.
ە. ب. جوق، ونى ءسىز تاستادى، ءسىز تاستاپ كەتىپتى دەپ ەستىدىم.
ا. ق. ءبىز باقاناستان الىپ كەتكەنبىز، قۇمعا تاستامايدى عوي، ونىسى بەكەر، حالىق بار عوي.
ە. ب. ءسىز ەندى وسىدان كەيىن تەكسەرۋ جۇرگىزدىڭىز عوي؟
ا. ق. تەكسەرىلدى، الگى قالعان تەرگەۋدى مۆد لەبەنكوۆ دەگەن مەنىڭ ورنىمدا وتىردى داعى تەرگەۋدى سول باستادى، ۇيىمداستىرۋشىسى شاكارىم وعان ءشۇبالانباڭىز. ال ەندى مەنىمەن سويلەسكەن كىسى ورگاننىڭ ادامى. اۋەلدە دۇرىس باستالمادى عوي. اۋەلدە بەگالييەۆ ساپارعالي دەيتىن ىزدەپتى مەنى، تابا الماپتى، ونىڭ نە ىستەيتىنىن بىلمەيمىن. مەن ەلدەن شىعىپ، ەشقايدا كەتكەم جوق. سول قارقارالى، قاراعاندى باردىم. سوندا مارقۇم مۇحتاردىڭ كوپ ادام ەمەس، ءبىر تولكوۆىي ادام جىبەرىپ، نە بولماسا وزىنە شاقىرتىپ وزىممەن اڭگىمەلەسۋ كەرەك ەدى عوي. وسىلاي ەدى، وسىلاي ەدى دەپ، سوندا ءبىز مۇحاڭنىڭ بارىندا كىرىسكەندە بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى باياعىدا شىعۋشى ەدى، مەن بيتتەي قارسى ەمەسپىن، ءقازىر شىعارسا دا. ماعان ەش نارسە دە ىستەگەن جوق. مەن ەندى تولكو ارماندامىن. مەن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن عانا تاۋدا كەزدەستىم. ول كىسى دە قارت ادام. سوندا كوردىم ول كىسىنى. سوندا سويلەگەنى، وتىرعانى، ادامدى تاڭ قالارلىق. مەن ءوز ىشىمنەن تاڭعالىپ وتىردىم. ول قالاي بولسا، سولاي سويلەيتىن كىسى ەمەس.
ە. ب. ال ەندى اناۋ، دەگەنمەن، باندىنىڭ ۇيىمداستارۋشىسى بولعاسىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن وي بولدى ما؟
ا. ق. جوق، مەنىڭ ماقساتىم ءتىرى الۋ ەدى عوي. ءتىرى العاندا مەن ماقتاۋ دا، وردەن دە الاتىن ەدىم ورگاننان، وعان جەتە المادىم عوي.
ە. ب. سوندا كەيىن تەكسەرگەن كەزدە، مۇمكىن، اناۋ پىسىق بالالاردىڭ ءىسى بولىپ، مىنا كىسىنىڭ قۇپ دەگەنىن پايدالانىپ جاتقان جوق پا ەكەن.
ا. ق. جوق، قىتايعا وتۋگە دايىندالعان عوي ول. سوندا ول قىتايعا كەتىپ قالماي الگى سوعىسپەن اراسىندا جۇرگەنى، جاقسى دايىندىق كەرەك بولعان عوي. تالاي جەردە جارتاستاردا مال سويىپ قاقتاتقان. قىتايعا وتۋگە دايىندىق ماقسات سول بولدى عوي.
ە. ب. كەلگەن بەتتە قۋىپ جۇرگەن باندىلارىڭىز بار عوي. باسىندا قۋىپ جۇرگەن باندىلاردىڭ سولاردىڭ ىستەيتىن نە زيانى بار؟ 15-20 كىسى جينالىپ الىپ، ەندى ۇكىمەتكە وكپەلەگەن بايلار عوي، كونفيسكەلەنىپ، ىشىندەگى جاستار.
ا. ق. ولاردىڭ ماقساتى قارۋلانىپ الىپ، دايىندالىپ الىپ، بارلىعىنىڭ ماقساتى قىتايعا ءوتۋ.
ە. ب. سول كەزدەگى جيناپ جۇرگەندەرى كىمدەر؟
ا. ق. سول كەزدەگى بەتكە ۇستارلار.
ە. ب. سوسىن مىنا حالىققا ىرىتكى جاسايدى عوي، جۇمىس ىستەتپەيدى، كولحوزداردى ىدىراتىپ.
ا. ق. جارما اۋدانىندا اتاقتى جاپار دەيتىن بانديت بولدى. باسشى. ول دا سونداي دايىندىق جاسادى. ونىڭ دا تالاي ۋاقيعالارى بولدى.
ە. ب. وعان دا ءسىز قاتىستىڭىز با؟
ا. ق. مەن ءوزىم جارما اۋدانىندا ىستەدىم عوي سودان كەيىن.
ە. ب. سودان كەيىن قاي ۋاقىتتا كەتتىڭىز قاراۋىلدان.
ا. ق. 1932ء-شى جىلى. سوسىن اۋىستىرىپ جىبەردى عوي مەنى.
ە. ب. شاكارىمنىڭ ۋاقيعاسىنان كەيىن بە؟
ا. ق. شاكارىم ۋاقيعاسىنان كەيىن.
ە. ب. ال ەندى شاكارىم ۋاقيعاسىنان كەيىن، بۇل ەندى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەكشىل جاعدايى بار عوي، ولاردىڭ تۋىستارى، نەمەرەلەرى سىزدەن كورىپ، سوڭىڭىزدان ءتۇسىپ، قايرات بىلدىرگەن بولدى ما، قۇنانبايدىڭ تۇقىمدارى؟
ا. ق. جوق. ەشقايسىسىن بىلمەيمىن. سودان بەردەش قىتايدان كەلىپ، وسى الماتىدا بولعان.
ە. ب. شاۋىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ول دا بولدى ما؟
ا. ق. ول دا بولدى.
ە. ب. زيات تا بار عوي.
ا. ق. زيات تا بار.
ە. ب. قاشىپ كەتكەندەردىڭ ىشىندە عوي.
ا. ق. سول بەتىمەن ولار قىتايعا ءوتىپتى. بىزدەن قۇتىلىپ كەتتى عوي.
ە. ب. ال ەندى قۇنانبايدىڭ تۇقىمدارىنان سول كەزدە سىزدەرمەن بىرگە جۇرگەندەرى بولدى ما؟
ا. ق. جوق، ەشكىم دە بولعان ەمەس تۇقىمىنان.
ە. ب. ال، ەندى جۇماعالي شە؟
ا. ق. جۇماعالي ول ءبىر كەدەيدىڭ بالاسى، ساياتشى، بۇركىتىن ۇستاپ، قارشىعاسىن ۇستاپ، ونى كۇتىپ جۇرەتىن.
ە. ب. ءبىراق ەندى سىزدەرگە كەدەي بولعاسىن شىعىپ ءجۇر عوي.
ا. ق. ءبىز ونى كەرەك قىلىپ، ءبىز ەرتىپ ءجۇرمىز.
ە. ب. شاقىرىپ الىپ.
ا. ق. تاۋىپ الىپ. سوسىن ەندى الگى شاقپاق تاۋى ءوزىنىڭ اڭ اۋلاپ جاتاتىن ءۇيى بار دەدىم عوي. ونىڭ ءوز تاريحى دا قىزىق.
ە. ب. سول جەرىن ايتىڭىزشى. تاريحى بولسا؟
ا. ق. ول ءۇيدى ءبىر بۇلاقتىڭ باسىنان سالعان. بۇلاق فونتان اتىپ تۇراتىن بۇلاق. كىرىپ بارعانىمىزدا ۇزىنشا كىشكەنتاي كوريدورى بار. كوريدوردىڭ انا بۇرىشى دا تۇعىر، قۇستىڭ ساڭعۋىرى (قۇس بايلاپ قوياتىن جەر) كىرگەندە ءبىر كومناتادا سول جەردەن وت جاعىلادى، سونىڭ پەشىن ءوزى باسقارىپ سالدىرعان دەيدى، سول ءۇيدىڭ ىرگەسىن جاعالاپ وتىرىپ، سوندا وسى ءتۇتىن جۇرەتىن ترۋبانىڭ ۇستىنەن بارلىعى تاۋاشا، ال ورتاعا قويعان ستولى جالپاق.
ە. ب. تاۋاشا — دەگەنىڭىز پولكا عوي.
ا. ق. پولكا.
ە. ب. سوندا كىتاپ تولىپ تۇرا ما؟
ا. ق. جوق، ءبىر دە كىتاپ جوق، سوندا ول ءبىر تۇعىرعا ءوزى ىستەگەن دەيدى.
ە. ب. شەبەر مە ەكەن.
ا. ق. شەبەر، ءوزى تەمەكى تارتادى.
ە. ب. ول كىسى ناسىباي سالمايدى عوي.
ا. ق. جوق. تەمەكىنى شيراتىپ ماحوركا سياقتى تەمەكى، سونىڭ ساۋىتى ءوزى قولىنان جاساعان. ءبىر جەرىندە ورايتىن قاعازى تۇرادى، ءبىر جەرىندە سىرىڭكەسى تۇرادى، مۇندا تەمەكى سالاتىن قۇتى، سونى ءوزىنىڭ قولىنان جاساعان. مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندە العاشقى تاۋدىڭ ۇستىندە كەزدەسكەننىڭ وزىندە تەمەكى شيراتىپ تارتىپ وتىردى. سول تەمەكىنى بىلاي اق قاعاز الادى دا، ءبىر قولىمەن بىلاي شيراتىپ سالادى. سونسوڭ كادىمگىدەي تەمەكىنى سالادى دا، تارتادى.
ە. ب. بۇرىشتاپ شيراتادى عوي.
ا. ق. بۇرىشتاپ شيراتادى، ءبىر قولىمەن سالۋى دا عاجاپ، ساۋىتى دا عاجاپ. ەندى الگى بۇركىتتىڭ تۇعىرىندا ءبىر تيەكتى بۇراساڭىز قۇستىڭ الدىنا جەم بەرەتىن سايتى اياق شىعادى. ەندى ءبىر تيەگىن بۇراساڭىز ودان بۇركىتتىڭ تۇماعاسى ونىڭ الگى ءارتۇرلى، ءبىر سونداي كەرەكتى كىشكەنتاي-كىشكەنتاي سايماندار شىعادى. وسىنىڭ ءبارىن ءوزى جاساعان دەيدى جۇماعالي. مىنا ستول ورتاداعى، ءبىر جالپاق تاس، ول كىسىنىڭ ءوزى اۋەلدەن جاراتىلىستىڭ ءوزىن پايدالانعان عوي. وسى ورىندىعى دا، ستولى دا تاس، جالپاق تاس.
ە. ب. سونىڭ اينالاسىنا سالعان عوي ءۇيدى.
ا. ق. اينالاسىنا سالعان.
ە. ب. وي، اللا-اي!
ا. ق. نە كەرەك، عالىم ادام، ءبىراق...
ە. ب. ۋاقىتتىڭ كوبىن سول ۇيدە وتكىزەدى عوي شاماسى.
ا. ق. ناعىز قۇس سالاتىن جەر. تاماق پىسىرەتىن جەرى دە بار.
ە. ب. قىزىق ەكەن، كورگەندەرىڭىز. ءسىز اناۋ، شاكارىمنىڭ ۇيىڭىزدە بولعانى ەسىڭىزدە قالدى ما ەكەن، الدە قالمادى ما ەكەن؟ ءبىر ساتكە جاتتى عوي، مىسالى بۇگىن كەشكە قاراي كەلدى، ەرتەڭ تۇسكە قاراي اتتاندىردىڭىز عوي. ءيا، شاي-قانتىن، ونى – مۇنىسىن بەرىپ، سوندا سول شاي-قانت بەرىپ جاتىرسىز، وتىز ءبىرىنشى جىل قيىنشىلىق قوي. ارينە ول ۇلكەن بايلىق قوي. ارينە قورجىنىمەن جيناپ ءجۇر عوي. ءيا، سونى تاستاپ كەتىپ جاتقان جوق. سوندا قۋانىش ءبىلدىرىپ راحمەت ايتتى ما؟
ا. ق. سونداي جالپىلدامايدى.
ە. ب. ويپىر-اي، قاتتى كىسى ەكەن.
ا. ق. جالپىلدامايدى. ەندى قانشا حالىقتىڭ الدىندا ىستەلىپ تۇرعان نارسە عوي. جانە مەن ونى بىرەۋدەن يمەنىپ جاساعام جوق ول ۋاقىتتا كىمنەن يمەنەم؟ رايكوم ومارعازين مەنىڭ ايتقانىم وعان زاڭ. پروكۋرور قولىمدا. سوندا حالىقتىڭ الدىندا سىي-قۇرمەت كورسەتىپ جەتكىزىپ سالدىم. شاكارىم ۇلكەن قاتە ىستەدى. سول مەنىڭ ايتقان پىكىرلەرىمە سەنبەدى عوي. مەن ونى قاراۋىلعا كوشىرىپ الاتىن ەدىم، ءۇي دە بەرەتىن ەدىم. ول مۇلدە سەنبەي وتىر عوي.
ە. ب. سىزگە سەنبەي وتىر عوي.
ا. ق. سەنبەي وتىر. ءتىپتى ونىڭ ەڭبەك ىستەۋگە قۇلقى جوق.
ە. ب. قۇلقى جوق قوي، ۇكىمەتكە قۇلقى جوق قوي. ال مىناۋ الگى سول جاتقاندا ءوزىنىڭ شىعارمالارىن جات ك ا ايتىپ كوردى مە؟ بىلاي...
ا. ق. ەندى، ونىڭ ءبارى جادىمدا جوق. ءسىزدىڭ قاي ءبىر جىگىتتەر، تىم قىمبات كيمەسەك، ماقتانىشىن بورىش قىپ ۇستى-ۇستىنە ۇيمەسەك تە، دەگەنمەن دومبىراعا انگە قوسىپ ايتىپ ءجۇردىم بالا كۇنىمدە، ال ەندى ايتىپ جۇرگەنىم ولەڭمەن «قوڭىراۋ شىلدىر، تۇيمە بەلدەر» دەپ كەلتىرەتىن.
ە. ب. ول كەزدە جەڭگەي جاس قوي، وسى كىسى مە ەدى.
ا. ق. كەيىن قايتىس بولعان.
ە. ب. «كەلىن، شىراعىم، ۇلكەن راحمەت، كوپ قىزمەت ەتتىڭ» دەدى مە كەتەرىندە.
ا. ق. جوق. ەشتەمەدە دەگەن جوق.
ە. ب. كوردىڭ بە، انا ار جاعىندا، مۇلدەم ءزىل جاتىر عوي. قىتايعان تاس بولىپ.
ا. ق. ءبىزدىڭ ەكەۋمىزدىڭ ۇستىمىزگە مەنىڭ ايەلىمنەن باسقا ەشكىمدى كىرگىزبەيدى.
ە. ب. بالالار بار ما ەدى ول كەزدە؟
ا. ق. جوق، بالا جوق. مەنىڭ جاڭا ۇيلەنگەن كەزىم.
ە. ب. الگى ءسىز كورگەن كەزدە، كەيىن ولەر الدىندا كورگەن كەزدە ساقالىن كۇزەپ تاستاعان ەكەن دەدىڭىز عوي.
ا. ق. ساقالىن كۇزەپ تاستاعان ەكەن. باياعى ءوزىم كورگەن ساقالى قايدا سول توگىلىپ تۇراتىن. جىبەك ساقالى بار ەدى توگىلىپ تۇراتىن، توسىنەن تومەن ءتۇسىپ تۇراتىن. سويلەگەندە ساقالىن، تاراپ وتىرىپ وڭ قولىمەن ساقالىن تاراپ، سول قولىن ساۋساقتارىن جايىپ قويىپ، سوعان قاراپ سويلەيتۇعىن. ال مەن باسىن كوتەرگەندە، باسىندا اڭ ەلتىرىدەن تىماعى بار، ونىڭ سىرتىندا جەتەيى بار.
ە. ب. جەتەي دەگەن نە؟
ا. ق. ونى بالباي دەيدى ۇلىتاۋ جاعى. كالپاچەك دەيدى ونى ورىستار.
ە. ب. ۇستىندە تۇيە شەكپەنى بولار.
ا. ق. تۇيەجۇن شەكپەنى بار.
ە. ب. توگىلگەن كەڭ بولادى عوي ول كەزدە ۇلكەن كىسىنىڭ كيىمدەرى.
ا. ق. كەڭ.
ە. ب. اياعىندا ساپتاما ەتىك بولار.
ا. ق. ساقالىن كۇزەتىپ تاستاپتى، ءتورت ەلىدەي دوڭگەلەتىپ. وسى قازاقستاندا ادەبيەت بەتىندە باسىلىپ شىقتى. الگى اقتاتقان كەزدە مۇحتار اۋەزوۆ بىرنەشە شۋماق ولەڭدەرىمەن باسىپ جىبەردى. سوندا سول سۋرەتىن بەرگەن. ءقازىر ول مەنىڭ قولىمدا. جاسىراق كەزى-اۋ دەيمىن، تىم ساقالى قارا ەكەن. وندا ساقالى دا جاي عانا، سىپايى ساقالى بارتۇعىن.
ە. ب. ال ەندى جاسى جونىندە مەنىڭ مالىمەتىم بىلاي ابايدى 1904 جىلى ولگەن دەيدى عوي. سوندا ءتىرى بولسا 1931 جىلى 86 دا، بۇل ابايدان شاماسى 10 جاس كىشى بولۋى كەرەك. سوندا سىزبەن كەزدەسكەندە 75-76 دا دەپ شامالايمىن مەن.
ا. ق. مەن 80-گە كەلگەن دەيمىن.
ە. ب. انىقتاما العانعا دەيىن ءسىز شاكارىم تۋرالى ءار جەردە اڭگىمە ايتىپ، نە بولماسا بىردەمە جازىپ كورگەن جوقسىز با؟ ودان بۇرىن شاكارىم تۋرالى ءبىر اڭگىمە ەسىتكەم، ءوزىڭىز ادەبيەتكە جاقىن ادامسىز، ءوزىڭىزدىڭ پىكىرىڭىزدى ايتىپ جۇرگەن جاعدايلار بولدى ما؟ اي، ونىڭ اقىندىعىن نە قىلاسىز، ول ءوزى جاۋ ەمەس پە دەگەن سياقتى؟
ا. ق. جوق، ونداي ماسەلە بولعان ەمەس، ءبىراق مەن الگى ولاردىڭ ليچنىي وزدەرىنىڭ قاراقان باستارىندا ۇلگى كوپ قوي. الگى كەلبەتى جايىندا، مىنەزى جايىندا، سونسوڭ قولىنان ءوزىنىڭ تاسىن ستول عىپ، تاۋىن ءۇي عىپ وسىلاي جاساپ جۇرگەنىن مەن كەي جەردە اڭگىمە عىپ ايتتىم. ال، ءبىراقتا ول كىسى جايىندا مەن ەشبىر ۋاقىتتا جامانداپ ءسوز سويلەگەن ەمەسپىن.
ە. ب. ال ءوزىڭىزدىڭ سول ۋاقىتتا قولىڭىز دا تيگەن جوق قوي. ءبىر جىلعا جەتەر جەتپەس سول قاراۋىلعا، ول كەزدە قول تيە مە، جاس كەزىڭىز، ادەبيەتكە بەيىمسىز، ءوزىڭىز دە بىردەمە جازىپ ءجۇرسىز، ابايدىڭ، باسقا اقىنداردىڭ ءسوز ارناعان جەرلەرى، سونداي-اق سولارعا قۇلاق ءتۇرىپ ءجۇردىڭىز بە قاراۋىلدا جۇرگەندە.
ا. ق. مەن ونداي جاعدايعا كەلە العام جوق. باندىسىز قىزمەتىم بولعان جوق. اقىرى ول شاكارىمنىڭ ولىمىمەن تىندى. ودان كەيىن، مەنى، ول اۋدانعا تۇرۋعا بولمايدى دەدى دە، جارما اۋدانىنا جىبەردى. مەن تىپتەن حالقىن ەركىن ءبىلىپ تە بولعام جوق.
ە. ب. جارما اۋدانىندا وگپ-نىڭ ناچالنيگى بولدىڭىز با؟
ا. ق. ءيا، ونداي جاعدايعا كەلگەم جوق عوي، حالقىمەن ارالاسىپ، اڭگىمەلەسىپ تولكو بەرداۋسي دەگەن كىسىمەن اڭگىمەلەستىم. فاميلياسىن ۇمىتىپ قالدىم. ءوزى ءمۇعالىم.
ە. ب. وقىعان كىسىنىڭ اتىن قويعان عوي، شاماسى، وقىعان ادام عوي.
ا. ق. كوكباي مەشىتىن كورەمىن دەپ، كوكباي جايىندا بارعانىمدا بەرداۋسي دەگەن كىسى كەزدەسىپ، ءبىرازىراق سونىمەن اڭگىمەلەستىم، بەر جاعىم اڭگىمەلەسكەنمەن، ءار جاعىم قاي كەزدە قامپيتىپ، قاي كەزدە جالپيتىپ كەتەدى دەپ. ميليسيادا ىستەيتىن ءبىر ادام تۇرمەدەن ءبىر كىسىنى اكەتىپ بارا جاتقاندا، سەمەيگە قاراي، سول ميليسيانى اتىپ تاستاعان. ءدال ماڭدايىنان ءوزىنىڭ ۆينتوۆكاسىمەن. ەندى ول ءبىر الپارىس، تولقىپ تۇرعان ۋاقىت قوي، ءبىر باعىتقا كوشپەگەن. حالىقتىڭ وڭعا باسۋىنان، سولعا باسۋى كۇشتىرەك. ءيا، ۇيتكەنى بايلاردى قۋعىنداعاننان كەيىن، ول ارينە، جاقسى اتاڭ بەرمەيدى عوي.
ە. ب. ودان كەيىن قاراۋىلعا بارىپ كەرگەن جوقسىز با؟
ا. ق. ودان كەيىن بارىپ كورگەم جوق، ءبىر سوعىپ ءوتتىم. ايتمۇرزانىڭ ۇيىنە ءبىر ءتۇسىپ اتتاندىم.
ە. ب. ايتمۇرزا دەگەن كىم؟
ا. ق. ايتمۇرزا دەگەن وزىممەن قاتار جاتىپ اتىسقان، بەيىتتىڭ تۇبىندە، تولەپبايەۆ دەگەن. ءقازىر بار بولۋى كەرەك.
ە. ب. سول قاراۋىلدا تۇرا ما؟
ا. ق. باسىنان وق ءتيىپ اۋىردى، ءبىراق جازىلدى. مەن ەندى ارالاساتىن جاعداي بولعان جوق.
ە. ب. بىلتىر مەن باردىم. قاراۋىلعا ادەيى. ابايدىڭ باسىنا بارايىن دەپ، جيدەباي دەگەن جيىرما شاقىرىم جەر ەكەن. ابايدىڭ بۇرىنعى قىستاۋىن جاقسى كوتەرىپتى، مۋزەي جاساپتى، الدىنا سول وتىرعان، تۇرعان جەرىن، شوشالاسىن كەلتىرىپ بۇرىنعى سول ابايدىڭ سول بەيىتىنىڭ جانىندا تۋىس-تۇقىمدارى جاتقان كورىنەدى.
ا. ق. شاكارىمنىڭ بەيىتىن دە جاڭارتىپتى عوي.
ە. ب. انادايدا جاتقان كورىنەدى. شاكارىمنىڭ بەيىتى جۇپىنىلاۋ ەندى، بالالارى ىستەسە كەرەك، «شاكارىم» دەپ استىنا تاس قويىپتى. بارعان بەتتە وڭ جاقتا ءبىر 100 مەتر جەردە، ابايدىڭ قوسىنان وڭ جاعىندا. سونىمەن ءسىز شاكارىممەن كەزدەسكەنىڭىز، سول الگى الماتىعا نۇرىمبەككە الىپ بارعاندا عوي.
ا. ق. شاكارىمنىڭ اڭگىمەسىمەن كەزدەسكەنىم سول. 1959 جىلى سك شاقىرتتى عوي. وسى سياقتى قاراسارتوۆ دەگەن قۇرتقان شاكارىمدى، اتىپ تاستاعان دەگەن عوي. بىرەۋى — وسپانوۆ زەينوللا، بىرەۋى — ابدىرايىم شارابايەۆ ەكەۋى كوميسسيا كەلەدى دەگەندە بۇرىپ بەرگەن عوي.
ە. ب. سول ەكەۋىن شاقىرتىپ العان عوي.
ا. ق. شاقىرتىپ الىپتى.
ە. ب. سوندا ولار كوزىڭىزشە ايتا المادى عوي.
ا. ق. مەنى كورگەندە شارابايەۆ شالقاسىنان ءتۇستى. اۋەلدە الدىرعاندا. وزدەرى قاۋىپتەنىپ كەلگەن عوي.
ە. ب. بۇرىن جوباسى ءبىر جاۋاپ بەرگەن عوي.
ا. ق. ەندى تەرگەۋ ۇستىندە بۇرىنعى جاۋاپتى وزگەرتكەن عوي.
ە. ب. بۇرىنعى باياعى تەرگەۋ عوي.
ا. ق. ءيا، ول ارحيۆتە جاتىر عوي. قايدان ءبىلسىن ونى ولار.
ە. ب. ءسىز ايتتىڭىز عوي، بۇرىنعى ايتقاندارىڭ ارحيۆتە جاتىر، سەندەر نە دەپ بەرىپ جۇرسىڭدەر، مەن ءولتىرىپ پە ەدىم، ەستەرىڭدە مە؟ كەلگەن بەتتە؟
ا. ق. ءيا، ولاردىڭ وتىرىگى ورگە باسا ما؟
ە. ب. ەكەۋى كەلدى عوي سەمەيدەن، وسى جەرىن ايتىڭىزشى، كابينەتتە كەزدەستى عوي.
ا. ق. مەن كاپيتان قاراتابانوۆتىڭ كابينەتىندە وتىر ەدىم.
ە. ب. قاراتابانوۆ قازاق جىگىتى مە؟
ا. ق. قازاق جىگىتى. وتىر ەدىم، سوسىن شاقىرتتى. ابدىرايىم كىرىپ كەلدى. قاسىندا ءبىر بالا ەرتىپ ءجۇر.
ە. ب. سىزبەن شامالاس پا، ۇلكەن بە؟
ا. ق. ۇلكەن مەنەن. ءوزى دە قارتايىڭقىراپ قالعان. ەندى سونسوڭ جاڭاعى، ماعان جالت قارادى دا...
ە. ب. 1959 جىلى جاسسىز عوي، 50-دەسىز عوي. ءيا؟!
ا. ق. سول ساندالىپ قۇلاپ قالدى.
ە. ب. سىزدەن ءبىر ون شاقتى جاس ۇلكەن شىعار.
ا. ق. ۇلكەن، سوسىن ول دۇرىسىن ايتتى، مۇنى بارلىعىن جاساعان مۇقتار. مۇقتار التى اقىندى ەلگە شىعارىپ، شاكارىمنىڭ ءوزىنىڭ احات دەگەن بالاسى، تاستاق دەگەن جەردە تۇرۋشى ەدى، ءمۇعالىم.
ە. ب. تاستاق دەگەن سول قاراۋىلدا ما؟
ا. ق. جوق. الماتىنىڭ قاتارىندا، قاسكەلەڭدە سوندا تۇرعان. سول احاتتىڭ جۇرگەنى، وسىلاي. قاراسارتوۆ جەر بەتىندە جوق. ول الدەقاشان قۇرىعان. كوميسسيا كەلەيىن دەپ جاتىر. شاكارىمدى اقتايىن دەپ جاتىر، سەندەر قاراسارتوۆتان قورقاتىن دانەڭە جوق، جاۋاپتارىڭدى تۇزەپ بەرىڭدەر، كەشەگى قاجىنى ءتىرىلتىپ الاتىن بولدىڭ دەپ سوقپاي ما؟ التى اقىن شىققاننان كەيىن جانىن قويا ما، ونىڭ ىشىندە سەمەيدىڭ اتاقتى نۇرلىبەگى بار.
ە. ب. ءيا، ءيا.
ا. ق. ول سول ءبارىن دە بۇزىپ، بۇرمالاپ بەرگەن عوي.
ە. ب. سودان كەيىن زەينوللا كەلدى مە؟ سول كۇنى كەلدى مە؟
ا. ق. سول كۇنى ەكەۋىن بىرگە اكەلگەن عوي.
ە. ب. اۋەلى وڭاشا كىردى مە؟
ا. ق. زەينوللا وڭاشا كىردى. «قالاي، زەينوللا، امان ساۋ ءجۇرسىڭ بە»، ول قولىن بەرە الماي، ماعان امانداسا الماي، جازا باسام دەپ تۇر ما، ۇمىتىپ قالعان سياقتانىپ تۇر ما؟ ءۇنى شىقپاي، ءتىلى سوزگە كەلمەي قالدى. ەندى مەن: «زەينوللا، قالاي امان-ساۋ ءجۇرسىڭ بە، سەن ايتشى نە دەدىڭ، شاكارىمگە وق ءتيىپ، تور اتپەنەن كەلىپ، كەرەگە تاستىڭ سورىنىڭ بەتىندە قۇلاعانىندا سەن ەمەس پە ەدى قاسىمداعى، نەمەنە ىستەدىڭ، سوسىن وسىنىڭ ءبارىنىڭ حابارىن الىپ اۋدانعا بارعان شاپقىنشى دا سەن ەمەس پە ەدىڭ. نە دەدىڭ ايتشى؟» سوسىن ايتتى. وسىلاي التى اقىندى شاقىردى، موسكۆادان سويۋزنىي پروكۋراتۋرادان ادامدار كەلىپ تەكسەردى. تەكسەرگەندە سول جاۋاپتى بىلاي بەرىڭدەر، بىلاي بەرىڭدەر دەپ، سونسوڭ مەن بۇزىپ بەردىم — دەدى.
ە. ب. ايتەۋىر، ءاي، بايعۇستار!
ا. ق. ەندى قاراسارتوۆ اتتى دەپ ايتا الاسىڭ با؟ — دەيدى عوي. ەندى قاراسارتوۆ تەگىن بە. سلەدستۆيا وتدەلىنىڭ باستىعى. «ايتا المايمىن. بىلمەيمىن» — دەدى. ەندى ودان باسقا نە دەيدى.
ە. ب. سوندا ولار شاكارىمنىڭ جازىعى جوق ەدى عوي، جاي اتىپ تاستادى دەي مە ەكەن؟
ا. ق. جازىعى جوق ەدى، اڭ اۋلاپ، تاۋدا جالعىز ءجۇر ەدى، قاراسارتوۆقا كەزدەسىپ، قاراسارتوۆ ناماز وقىپ وتىرعان جەرىندە اتىپ تاستاپتى دەگەن.
ە. ب. وسىلاي دەپ ەستىدىك قوي، ءبارىمىز دە؟
ا. ق. ءيا، مىنە، وسىلاي دەگەن. قاي جەردە مەن جالعىز ءجۇرىپپىن؟ مەن ءوزىم ءبىر كورۋگە قۇمار بولىپ جۇرگەم.
ە. ب. ويپىر-اي، اي!
ا. ق. ءيا، وسىنداي حايۋاندىق بولا ما؟
ە. ب. ماسقارا-اي. ال ەندى وسى ءسوزدى بارلىعى ايتىپ جۇرگەن.
ا. ق. سول مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەڭبەگىمنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىسكە اسپاي كەلە جاتقانى.
ە. ب. مىنە، جيىرما جىل بويى وسى اڭگىمە سىزگە ىلەسىپ كەلە جاتقان.
ا. ق. كەيىنگى جازعان ەڭبەگىم دە جاتىر. ەكى چەمودان. ءارحيۆىم، سونسوڭ كەيىنگى جازعان ولەڭدەرىم قانداي بولادى دەپ جىبەرسەم، وعان جاۋاپ كەلەدى، ءسىز اقىن ەمەسسىز دەپ جازىپتى بىرەۋى.
ە. ب. ەندى ءسىزدى بىلمەيتىن ادەبيەتشىلەر جوق، ءقازىر ەسىمە تۇسپەي وتىر، كەيىنگى ۆاريانتى بار عوي، ناماز وقىپ وتىرعان جەردە اتقان دەپ. ءدال سولاي دەيدى.
ا. ق. سولاي دەپ شىعارعان عوي.
ە. ب. اناۋ الگى التى اقىننىڭ تاراتقان لاقاپتارى عوي، سول بويىمەن قالعان.
ا. ق. سول بويىمەن قالىپ وتىر. دوكۋمەنتتى مىقتاپ جىبەرگەن عوي.
ە. ب. ەندى كەيىن مىنا كەيىنگىنى ەشكىمگە جاريالاعان جوق، جۇرتقا سول بويىمەن داقپىرتتاپ وتىر. مىناۋ الگى ابدىرايىم مەن زەينوللا بار ما ەكەن، الدە ولگەن شىعار.
ا. ق. كىم بىلەدى، ابدىرايىم ءولدى دەپ ەستىدىم عوي. تاۋدا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە، دالادا ءولىپ قالىپتى دەيدى. ال، زەينوللاسىن بىلمەيمىن.
ە. ب. ال ۇشەۋىڭىز دە سول ارادان تاراسىپ كەتتىڭدەر مە؟ شىعىپ بىلاي كەزدەسپەدىڭىزدەر مە؟
ا. ق. جوق، كەزدەسكەنىمىز جوق.
ە. ب. تاراسىپ كەتتىڭىزدەر مە؟
ا. ق. سول جەردەن ولار تاراپ كەتتى. مەن ءوزىم ءبىر كابينەت ءارحيۆتى تەكسەرىپ، بارلىعىن قاراپ، سونسوڭ ەندى وندا مەنىڭ جازىپ بەرگەنىم دە جوق. ەندى بەتتەستىردى عوي. سولاي دەپ، ارىستانبەكوۆ پەن جاندىلدينگە سك-عا بارۋعا، جول قاراجاتىن بەر، رەنجىتپە، قايتار دەدى.
ە. ب. اناۋ قاراتابان جىگىتپەن كەزدەسكەن جوقسىز با؟
ا. ق. جوق. كەيىن كەزدەسە المادىم.
ە. ب. قىزىق ەكەن؟ سىزگە شىنىندا دا، جايدان-جاي...
ا. ق. ال ەندى اناۋ شاكارىم ول دۇنيەلىك بولىپ كەتتى عوي، ول ءولى ارۋاق، مەن ءتىرى ارۋاق. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ءبىر ينەنىڭ جاساۋىنداي قاستىڭ جوق.تەك قانا سىرتتان وسىلاي ءپىشىپ، ولشەنىپ جاسالىپ كەلەدى. بۇل ەندى مەنىڭ مىنا جاسىم كەلگەندە ماعان وڭاي ماسەلە دەيسىز بە؟
ە. ب. وڭاي ماسەلە ەمەس.
ا. ق. ماعان ءبىر بىتپەس جارا.
ە. ب. بىتپەس جارا.
ا. ق. ال ەندى مەنىڭ بايلىق ەڭبەگىم ەڭ كەمىندە II توم بولىپ شىعادى. فەلەتوندارىم دا بار، كۇلدىرگى-سىقاق، سول بارلىعىن قوسىپ، سول ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى ءوزىمنىڭ كورگەن كەدەيلىگىمدى، جالاڭ اياق، جالاڭ باس، كورگەن كورەشەگىمدى، سونىڭ كۇللىسىن باسسا، ەكى توم بولىپ شىعادى. ءمادي تۋرالى دا جازدىم. ەندى ول، ءماديدىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن كەزى دە، ەندى كەرەك-اق ماتەريال. سونى باسپادى عوي.
ە. ب. ءمادي تۋرالى قانداي پىكىرىڭىز؟ ماديمەن كەزدەستىڭىز بە؟
ا. ق. ماديمەن كەزدەستىم. ءمادي ۇيىمدە بولدى. اكەمە كەلدى. سونىسىن مەن جازدىم.
ە. ب. ول كەزدە جاسسىز عوي، ءمادي 1931 جىلى ءولدى دەيدى، وندا 13 — 14 جاستا بولارسىز.
ا. ق. بالامىن مەن، ويناپ جۇرگەن جەرىمدە ءۇش اق بوز اتپەن جالاڭداتىپ، تۇيەاسۋ دەگەن اسۋدان شىعا كەلگەندە، مەن اسىق ويناپ ءجۇر ەدىم.
ە. ب. سوندا، ەكى اتتى جەتەگىنە العان با؟
ا. ق. جوق. جولداسى بار. ەكى جولداسى بار. ۇشەۋى دە بوز ات مىنگەن، قارا ەر توقىم. ول قارا تورى، جاۋرىنى قاقپاقتاي، ەكى كوزى ۇڭىرەكتەۋ، كەلبەتتى ادام. ادەبيەتكە دە، انگە دە قۇمار اكەم جاساپ بەرگەن اڭ دومبىرا اناداي جەردە تۇر ەدى.
ە. ب. اكەڭىزدىڭ اتى قاراسارت پا؟
ا. ق. اكەمنىڭ اتى عابدوللا.
ە. ب. اتاڭىز عوي قاراسارت.
ا.ق. قاراسارت اكەم، عابدوللا دا اكەم. دەنەلى قارا كىسى ەكەن، سونى ءبىر جەڭگەسى قاراسارت سياقتى دەپ اتاماي ما. دومبىرانى تارتىپ، ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن ايتتى. اكەم: «قاراعىم، داۋىسىڭدى ەستىرت. بۇل كەلگەنىڭە راحمەت، باقىتتى بول، ريزامىن. داۋىسىڭدى ەستىرت» دەگەندە سوندا، سول ءماديدىڭ سول ايتقانىن دومبىرامەن ايتاتىن بولىپ مەن دە ۇيرەنىپ الدىم. سوندا جاقىنداي، جاقىنداي ءدال الدىنا باردىم. سوسىن: «كوكە، بۇل ۇيدە دومبىرانى كىم تارتادى؟» دەدى، اكەم ءوزى دومبىراشى كىسى ەدى، ءوزىم تارتام قاراعىم. سوسىن مىنا ءبىر قاراسيراق ۇلشىعىم بار، وسى تارتادى» دەدى. «ءان ايتا ما؟» دەدى. ايتادى دەدى. سونسوڭ مەن الگى «قايتەر ەدى جىگىتتەر، تىم قىمباتتان كيمەسەڭ، ۇستى-ۇستىنە بورىش قىپ»، شاكارىمنىڭ بۇل ولەڭىن جانە ەكى-ۇش ءاندى ايتىپ بەردىم.
ە. ب. داۋىسىڭىز جاقسى ما ەدى؟
ا. ق. جاقسى ەدى داۋىسىم. قايتا ايتشى، تارتشى، تاعى ءبىر ءان ايتشى دەدى. ايتتىم. سونسوڭ جاكەڭنىڭ ءبىر مارقاسىن سويىپ، كۇن قايتاردىق. ماكەڭنىڭ بەرگەن زاكازى وزىنە ءبىر قيسىق تابان ەتىك.
ە. ب. سوندا اكەڭىز ەتىك تىگە مە؟
ا. ق. اكەم ەتىكشى ەدى. ءبىر ساپتاما ەتىك، ءبىر گالوش، ءبىر كەبىس، ءبىر ءماسى گولوشتى، ءماسىنى، كەبىستى، ايەلىنە عازىيعا دەپ زاكاز بەردى. «وسىنى، كوكە، جاقسىلاپ ىستەپ بەرسەڭىز، مەن ءوزىم كەيىن كىسى جىبەرىپ، حابارلاسام» دەدى. كەلگەنى سول اكەمە سالەم بەرەم دەپ، ادەيى كەلدى. مەن ءوزىم اناۋ ءماديدىڭ كىم جازدى ۇمىتىپ قالدىم.
ە. ب. ءماديدى بەكتاسوۆ اشىمبەك، سونسوڭ «نايزاعاي» دەپ ابىشيەۆ ءالجاپپار جازىپ ءجۇر عوي.
ا. ق. ءمادي تۋرالى وسىندا وسى كىتاپتار مەندە ءبىر جەردە بار. ول سۋرەت ماڭايلامايدى، سوپايعان ءبىر قارا كىسى.
ە. ب. سۋرەت بولعاندا باسقا بىرەۋدىكى شىعار جاپسىرعان.
ا. ق. باسقا بىرەۋدىكى. مەن ەندى انىق بىلەمىن. مەن ەگەر حۋدوجنيك بولسام، سول ءماديدىڭ ءتۇرىن ويىما الىپ وتىرىپ، سونى سالىپ بەرگەن بولار ەدىم. ءبىراق مەن سۋرەتشى ەمەسپىن. جادىما ساقتاعانىم سونداي. وسى ءمادي تۋرالى ءبىر ولەڭىمدى باستادىم. ءماديدىڭ جيناعى شىعادى دەگەندە سونداعى جازعانىم.
ە. ب. ادەبيەتشىلەردىڭ ءبارى ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتاسا بولدى، شاكارىمدى ولتىرگەن دەيدى، وي، اللا-اي؟
ا. ق. ال ەندى مەن شىن ازاماتتىڭ ارىما، ادامگەرشىلىگىمە، مەن نە ءبىر ءتورت اياقتى يت بولعىم كەلمەيدى، سول ادام قالپىمدا ەكى اياعىممەن ءجۇرىپ، كەلگەن اجال بولسا كۇتىپ السام دەيمىن، سوندا مەنىڭ ارمانىم، وسى ادالدىعىما، ادالدىعىن ايتايىن، وسىنى ورگانعا. سك-عا ويىمدى جاز دەدى، وسى اڭگىمەنى مەن سىزگە قالاي ايتتىم، وسىلاي جاز دەدى. وسىلاي جاز دەگەندە مەن شاكارىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ دۇنيە جۇزىنە شىعۋىنا قىرسىق جاسايدى-اۋ دەپ جازبادىم. وسىعان نانىڭىز. مەنىڭ ءبىر سۇرايتىنىم: مەن ادالمىن. ادامگەرشىلىگىم بويىمدا. سول، وسىنى مەن جازبادىم. رامازان مەن ايەلىن ءولتىردى دەۋگە ءتىلىم بارمادى. شالابايەۆ ولجابايدى بالتالان ءولتىردى دەگەنگە مەنىڭ ءتىلىم سوزگە كەلمەي قالدى. سوندىقتان مەن سونى جازىپ بەرەر ەدىم. ايتپەسە مەن ءوز باسىمدى ەزىم اقتاۋ ءۇشىن باياعىدا جازعان بولار ەدىم. جازىپ بەرە الامىن عوي، وسى ايتقانىمنىڭ ءبارىن جانە تۇپتەن ەشتەڭە قالدىرمايمىن عوي.
ە. ب. ارينە.
ا. ق. ءبىراق تا مەنىمەنەن سويلەسكەن، مەنىمەنەن وسى ءوزىڭىز سياقتى اڭگىمەلەسكەن ەشكىم بولعان ەمەس.
ە. ب. ول ەندى دەگەنمەن شاكارىمنىڭ انالاردى ءولتىرۋى ءوز قارا باسىنىڭ جاۋى بۇل ەمەس شىعار، ءبىراق ەندى شاكارىمدى ولار تۋ ەتىپ ۇستاپ وتىر عوي. شىندىعىندا ولاردىڭ بۇزاقىلارى بار عوي ءارتۇرلى.
ا. ق. شاكارىمنىڭ ءوزى شاپپاسىن ەل كورمەيدى جانە دە شاپپايدى، مەن ايتىپ وتىرمىن عوي، الگى مەنى جىبەرگەندە، ول اۆتوريتەت دەدى، ول اۆتوريتەت تەك قانا قازاقستانعا ەمەس، بۇكىل جەر جۇزىنە دەۋگە بولادى. ماعان سوعان يە بولساق بولادى دەدى، عوي. وسى ءسوز جەتىپ جاتىر عوي.
ە. ب. جەتىپ جاتىر.
ا. ق. وسى ءسوز جەتىپ جاتىر.
ە. ب. تەلەگەي-تەڭىز تاريح تا بوتاكوزدىڭ سوزىندەي دەگەن سياقتى، ءبىراز تاريح قولدا. ويپىر-اي، قۇنانبايدىڭ تۇقىمىنان سوڭ شاكارىمنەن ۇلكەنى جوق قوي ول كەزدە. شاكارىمنەن اتاقتىسى.
ا. ق. جوق.
مەدعات قۇلجانوۆ
You Might Also Like
-
ءبىز سوۆەتتىك شىعىستىڭ شىنارلارىنىڭ ءبىرى شاكارىم ءومىرى مەن ولىمىنە قاتىستى اڭىز بەن اقيقاتتى، شىنايى شاكارىمتانۋ مەن شالاعاي شاكارىمتانۋ ارا سالماعىن وسىلاي جۇلگەلەپ، زەردە-تانىمى ەندى قالىپتاسا باس...
-
اسىل شاھكارىم بابامىزدىڭ وي الەمى، قازاق دالاسىنا ەندى ماڭگىگە ورالدى.
