InfoHub Logo

ولەڭ جازۋمەن اۋەستەنۋىم تىم ەرتە باستالدى عوي دەپ ويلايمىن. "تۇيە مىنگەن قازاقتىڭ ءتورت اۋىز ولەڭ ايتپايتىنى جوق" — دەگەندەي، ءوز اكەم قۇسايىن ەل ءىسىنىڭ الدەبىر شارۋاسىمەن جولاۋشىلاپ ۇزاعىراق ءجۇرىپ قالعان كەزەكتى ساپارىنان ءىنىم ەكەۋمىزگە ارناپ: "اتىڭنان اينالايىن ساكەن، سەكەن، سەندەردى كورەتىن دە كۇن بار ما ەكەن؟!" — دەپ ولەڭمەن حات جازعانى بار. سول حاتتاعى وسى ەكى جول مەنىڭ ەسىمدە ءومىر بويىنا قالىپ قويىپ ەدى.

مەنەن تۇپ-تۋرا ون جاس ۇلكەن ءنۇسىپ اعام ولەڭ شىعاراتىن. بوزبالا كەزىندە اۋىلداعى قۇربىلاس قىزدارىنىڭ بىرىنە ولەڭمەن حات جازىپ، ونىسىن تورتكوز داپتەردىڭ ورتاسىنان "سىدىرىپ" العان تەمىرىمەن "تۇيمەلەپ"، "وقىما!" — دەپ ماعان شەگەلەپ تاپسىراتىن دا، اپارىپ بەر!"، — دەپ ءجيى-جيى جۇمسايتىن. "يت قورىعان جەرگە اۋەس" دەگەندەي، تىيىم سالىنعان نارسەنىڭ ءبارى جۇمباق، ءبورى ءدامدى بولىپ كورىنەتىن ادەتى ەمەس پە، ەگەر اعام: "پالەن قىزعا اپارىپ بەرە سال!" — دەسە، كىم بىلەدى، "بۇل نە؟" دەپ سۇراماستان جالاڭاياق قالپىمدا جەلدەي ەسىپ بارىپ جەتكىزىپ بەرەر مە ەدىم. ءبىراق الگىندەگى: "وقىما!" — دەپ قاتاڭ ەسكەرتكەن سوڭ قۇمارتا قىزىقپاي قالاي تۇرماقپىن، وقىماي، قالاي شىداماقپىن...

ولەڭگە دەگەن قۇشتارلىعىم دا سول اعاما شابارمان بولىپ جۇرگەن كەزدەن باستالسا كەرەك-تى.

ءبىزدىڭ اۋىلدى اينالدىرا قورشاي قالىڭ شي، قۇراق ءوسۋشى ەدى وندا. سول قالىڭ قۇراق اراسىنداعى الاقانداي كوگالدا جاسىرىنىپ جاتىپ، الگى حاتتى "تىككەن" تەمىرىن سىندىرىپ الماۋعا تىرىسىپ ەپپەن اشامىن دا، ويدا كەلىپ باس سالا قىزىعا وقىمايمىن با. سوندا كۇن سايىن ءوزىم كورىپ جۇرگەن اۋىل قىزدارى بىرتە-بىرتە ەرتەگىدەن ەستيتىن پەرىشتەگە اينالىپ، كۇندە ەستىپ جۇرگەن قاراپايىم سوزدەرىمنىڭ ءوزى ۇيقاسىپ بارىپ سىڭعىرلاعان ولەڭگە اينالعانىن كورگەندە سىيقىرشىنىڭ تاڭعاجايىپ ويىنىنا اربالعانداي تاڭىرقاپ، سول وقىعانىمدى ىشتەي قايتالاپ، اربالاپ ۇزاق وتىرىپ قالا بەرۋشى ەدىم.

سول اعاممەن جارىسا ءجۇرىپ ءازىم دە ەپتەپ ولەڭ جازاتىن بولدىم. العاشىندا ونى كورسەتۋگە ۇيالا تۇرسام دا، كەلە-كەلە: "نە دەر ەكەن؟" — دەگەن قۇمارلىقپەن جازعاندارىمدى كورنەكتى جەرگە ادەيى اشىق قالدىرىپ كەتەتىن ادەت تە شىعارا باستادىم. ءبىر كۇنى ەستىر قۇلاققا ەرسىلەۋ تيەتىن ءبىر بادىك ولەڭ جازىپ، ستول ۇستىنە ادەتتەگىدەي "ۇمىتىپ" تاستاپ كەتە بەرگەنمىن. قايتا كەلىپ قاراسام، اعام الگى ولەڭ جازىلعان قاعازىمدى كۇلدەي ەتىپ جىرتىپتى دا، ءبىر بەتكە ءىرى ارىپتەرمەن: "مۇندايدى قوي، باۋىرىم! قايداعىنى ايتىپ، قاڭعىباس سوزگە ءۇيىر بولما!" — دەپ جازىپ كەتىپتى.

ۇيدە ەشكىم جوق ەدى. ەگەر جەردىڭ تەسىگى بولسا كىرىپ-اق كەتەر ەدىم، ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەندەي، ولەڭ جازىپ جۇرگەن دوپتەرىمدى وتقا اتىپ ۇردىم دا، كوپكە دەيىن اعامنىڭ كوزىنە كورىنە الماي جۇرگەنىم ەسىمدە...

نۇسەكەڭ بار بولعانى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءتورت كلاسىن بىتىرگەن ادام. اۋىلدا مەكتەپ جوق، باسقا جەرگە بارىپ انە وقيمىن، مىنە وقيمىن دەپ جۇرگەندە وتان سوعىسى باستالىپ كەتىپ، ءۇي-ىشىمىز بولىپ اندا كوشتىك، مىندا كوشتىكتە، ساباقتان ءبىرجولا قول ءۇزىپ قالا بەرگەن. ءبىراق قايدا ءجۇرىپ قاي ۋاقىتتا وقىپ العانىن قايدام، مەن ءۇشىن ونىڭ بىلمەيتىنى دە، وقىماعان كىتابى دا جوقتاي كورىنەتىن. ايگىلى ديۋمانىڭ "ءۇش سايىپقىران" رومانىنىڭ ("تري مۋشكەتەرا") جەلىسىمەن دە العاش رەت سول كىسىنىڭ اۋىز اڭگىمەسى ارقىلى تانىسقان بولاتىنمىن. ول قاسىنا ءوزى سىقىلدى 14-15 جاستارداعى بوزبالا جىگىتتەردى جيناپ الىپ، ءارتۇرلى حيكايا شەرتەتىن، قيسسالاردى جاتقا سوعاتىن. اتوس، پورتوستارمەن دە (ول كىسى ارتوس، پورتوس دەپ ايتۋشى ەدى) سول اڭگىمەلەر ۇستىندە قانىققان ەدىم. جازۋى دا مارجانداي، ءوربىر ءارپى تاسقا باسىلعانداي دوڭگەلەنە بارىپ، قاعاز بەتىنە قيعاشتاي ءتۇسىپ جاتاتىن. اۋىلداعىلاردىڭ ءبارى ەڭ قاجەتتى حات-قۇجات، ارىز-مۇڭىنىڭ ءبارىن ەكى تىلگە دە ساۋاتتى ءنۇسىپ اعاما جازدىرىپ الاتىنى ەسىمدە.

سول اعام مەن ءالى مەكتەپكە بارماي تۇرعان 5-6 جاس كەزىمدە كولحوزدىڭ (ۇجىمدىق شارۋاشىلىق) ءبىر اعا شوپانىنا كومەكشى بولىپ، قوي باعۋعا شىقتى. (وتىز جەتى مۇشەل جاسىندا ومىردەن وتۋىنە دە سول تەسىك وكپە بالالىقتىڭ سىزات زاردابى سەبەپ بولدى ما، كىم ءبىلسىن!)

"تالاپكەر" دەگەن جەردە تۇرامىز. قىس ورتاسى بولىپ قالعان مەزگىل-دى. سوعىستىڭ سوڭعى جىلى بولاتىن ەل ءىشىنىڭ بەرەكەسى كەتىپ، كۇيزەلىپ-اق قالعانىن بالا دا بولساق سەزەتىنبىز. ۇزاقتى كۇنگە سالپ-سالپ ەتىپ كولحوز جۇمىسىندا جۇرەتىن شەشەمىز كەشكىلىك ەتەگىنە ءتۇيىپ بىرەر كەسە شيكى بيداي الىپ كەلەر ەدى. قارا قازانعا سونى قۋىرىپ" كەلىگە ءتۇيىپ، "اق تالقان"، "قارا تالقان" جاسايدى. قاتىقسىز قارا سۋعا قوسىپ جەگەن تالقان ءقايبىر قارىن تويعىزسىن، سول باياعى جارتى قۇرساق قالپىمدا الدەنەنى ۋايىمداپ ۇيىقتاپ كەتسەم كەرەك، كەنەت ءۇي ىشىنە تاراعان ءبىر جۇعىمدى ءيىس تاناۋ جارىپ قويا بەرگەنى. بىرەر تۇشكىرىپ بارىپ، قىبىرلاپ، ۇيقىدان ويانسام كەرەك، ءنۇسىپتىڭ: "و، مىنە، ساكەن دە وياندى!" — دەپ كەلىپ قۇشاقتاپ سۇيگەنىنەن ۇيقىم شايداي اشىلىپ، ورنىمنان قوزعالا تۇرا بەردىم. ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىز كوپتەن بەرى ۇمىتىپ كەتكەن ءسۇردىڭ ءيىسى الىپ بارادى ەكەن...

"اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى" — دەگەن ءسوز بار، ال اش جاتىپ ۇيىقتاپ، تۇرا سالا ءبىزدىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان سۇرگە تاپ بولىپ، تۋعان اعاڭا ەركەلەي وتىرىپ جەگەن ەت، ىشكەن سورپانىڭ ءيىسى مەن ءدامى ءالى كۇنگە سول وقيعا ەسىمە تۇسسە ۇدايى لىقسىپ كەلىپ قولقامدى قابادى، تاناۋىمدى جىبىرلاتىپ، ءتىلىمدى ۇيىرگەندەي بولادى دا تۇرادى.

كەيىن ەستىپ-بىلدىم، شالعايداعى سارىبوكتەر دەپ اتالاتىن قىسى جۇمساق تاۋ ءىشى قىستاۋىندا مال جايىپ جۇرگەن ءنۇسىپ الدەنەشە كۇنشىلىك جەردەن اۋىلعا وگىزگە ءمىنىپ كەلىپتى. كەلگەندە دە جاي كەلمەي، ءبىر قويدىڭ ەتىن بوكتىرىپ الا كەلگەن. وعان قوسا قورجىنىندا سارىماي، قۇرت، ىرىمشىگى تاعى بار. كەيىننەن ءبىلدىم، قوي جايىپ ءجۇرىپ قىسىر قالعان ءبىرلى-جارىم ساۋلىقتى قالايى قالبىرعا ساۋىپ الادى ەكەن دە، سونىڭ ءسۇتىن جيناستىرىپ، ايەلدەردىڭ بىرەۋلەرىنە جالىنا، بىرەۋلەرىنە جاعىنا ءجۇرىپ قىستىڭ كوزى قىراۋ دەمەي ماي، ىرىمشىك، قۇرت جاساتىپ، ونىسىن سۇق كوزدەن قورۋ تاعى بار، ايتەۋىر اۋىلداعى ءبىز اشىعىپ قالماسىن دەپ ءوز اۋزىنان جىرىپ، ساقتاپ كەلگەن. مەن ونى قالاي عانا ۇمىتايىن!

سول كەزدە، بۇگىن ساناپ وتىرسام، نۇسەكەڭ بار بولعانى 15-16-گا قاراعان جاستا عانا ەكەن-اۋ...

ەكىنشى، نە ءۇشىنشى سىنىپتىڭ بىرىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ءنۇسىپ اعام ەكى شانا قامىس وتىن شاۋىپ اكەلىپ: "وسىلاردى ءۇشارالعا، ورىستارعا (اۋدان ورتالىعى، ەكى ارا 10 شاقىرىمداي جەر) اپارىپ سات تا، سول اقشاعا "سەلماتتا" (سەلولىق ماگازين) "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ەكى تومدىعى ءتۇر، سونى الىپ كەل!" — دەپ قالاشى، بازارشىلارعا قوسىپ جولعا سالىپ جىبەردى. قاسىما ءوزىم قاتارلى اۋىل بالالارىنىڭ ءبىرىن قوسىپ بەردى-اۋ دەيمىن، و جاعى ەسىمدە قالماپتى. قان بازاردا كۇنى بويى تابانىمنان سىز وتە تاپجىلماي تۇرىپ، الگى ەكى شانا قامىس وتىندى اعام ايتقان باعاسىنا (ءور شانا وتىن 25 سوم) بۇلداپ ساتتىم دا، "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ءار تومى 25 سومنان ەكەن، قالتامداعى 50 سومعا ەكى تومىن ساتىپ الىپ، ايداپ وتىرىپ كەلگەن ىزىممەن كەرى قايتقانمىن. ۇيگە كەلگەندە: "ازىرگە ءبىر كىتاپ تا جەتەر ەدى عوي، ەكىنشىسىنىڭ ورنىنا ءبىر ءشاي الماي!" — دەپ شەشەمىزدىڭ جاتىپ كەپ كەيىگەنى دە ەسىمدە قالىپتى.

"تاتە، كەلەسى بازار كۇنى تاعى ەكى شانا وتىن اكەلىپ، ساكەندى جىبەرىپ ساتقىزام دا، سوعان تۇگەل ءشاي الدىرام"، — دەپ اقتالىپ جاتتى نۇسەكەڭ. وندا مەنىڭ شارۋام بولعان جوق. ويىم دا، زەيىنىم دە ءوزىم الىپ كەلگەن، ادەمى تۇپتەلىپ، كوركەم ادىپتەلگەن ەكى كىتاپتا ەدى.

وتىز-قىرىق ءۇيلى شاعىن عانا اۋىلمىز. تۇرعىنداردىڭ ءبارى بىر-بىرىمەن تۋىس، جەكجات، جۇراعات ادامدار. كەشكىلىك مال جايلاپ بولعان سوڭ، قاپ تۇبىندەگى جىلى-جۇمساعىن قازانعا سالىپ قويىپ، كەزەكتى ءبىر ۇيگە جينالادى دا (كوبىنە سارسەباي اتام ءۇيى) "مىڭ ءبىر ءتۇنىن" الىپ كەلسىن — دەپ ماعان قولقالاپ بالا جۇمسايدى. العاشىندا ەداۋىر ءبالسىنىپ ارىپ، كىتابىمدى قولتىعىما قىسقان كۇيى مەن دە جەتەم سول ۇيگە.

كەيدە جەتىلىك، كەيدە وندىق كارەسىن شامنىڭ كۇڭگىرتتەۋ جارىعىندا: "ەي، ۇلى باقىتتى پاتشام"، — دەپ سۇڭقىلداي جونەلەمىن دە، كوزىمە ابدەن ۇيقى تىعىلىپ، جانارىم بۇلدىراپ بارىپ ءولىپ-تالدىم دەگەندە ءبىر-اق تۇرامىن ورنىمنان.

وسى اۋىلدا "كىتاپتى سۋىلداتىپ، مۇدىرمەي وقيتىن ساكەن عانا" دەپ ۇلكەندەر تالاي ماقتاپ وتىرعانىنا دا قۇلاعىم ۇيرەنىپ قالعان. ونىڭ ۇستىنە ءوزىم ساتىپ اكەلگەن كىتابىمدى دا باسقا بىرەۋدىڭ قولىنا ۇستاتقىم كەلمەيدى. ەسىم كىرىڭكىرەپ قالعان، كەي كەزدە: "پاتشاسىن قۇشاقتاپ شاھاريزادا دا توسەگىنە جاتتى" دەگەن سياقتى اۋىل بالاسى ايتۋعا ۇيالاتىنداي جەرى بولسا وقىماي تاستاپ كەتۋگە تىرىساتىنىم بار. ءبىراق ءبىر ءسوزىن قالت جىبەرمەي، قالت مۇلگىمەي تىنىش تىڭداپ وتىرعان ۇلكەندەر جاعى ول "قۋلىعىمدى" ايتقىزباي سەزىپ قويادى دا: "تۇگىن قالدىرماي، تەگىس وقى!" — دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. ۇيالا تۇرسام دا، ءبىر ءسوزىن قالدىرماي تۇگەل وقىپ بەرۋگە تىرىسامىن.

قويشى، سونىمەن نە كەرەك، اقپان ايىندا باستالعان "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ەكى تومدىعى كوكتەمدى شىعارىپ بارىپ ءتامامدالدى عوي دەيمىن. ەل دە رازى، مەن دە رازى. ۇلكەن-كىشى، ارينە، العىستارىن كىتاپتى تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان ادال پۇلىنا ساتىپ العان نۇسىپكە ەمەس، كوز مايىن تاۋىسا كۇن سايىن جالىقپاي وقىپ بەرىل جۇرگەن ماعان ايتادى. نۇسەكەڭ سونى بىلەتىن، بىلەتىن دە قولتىعىنا كىتاپ قىسىپ ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقان مەنى كورىپ، قۇپتاي كۇلىپ قالا بەرەتىن.

مەنىڭ انام جۇپار دا سوزگە ساراڭداۋ، اڭگىمەسىنە امىسە ماقال-ماتەل ارالاستىرا سويلەيتىن ۇستامدى ادام ەدى. اۋىلداعى جالعىز تراكتورعا جانارماي تاسيتىن ءنۇسىپتىڭ اۋىر-اۋىر تەمىر بوشكەنى ارقالاي كوتەرىپ جۇرگەنىن كورىپ: "اسا قايرات جانعا قاس" دەۋشى ەدى، قاراعىم، بايقاساڭشى!' — دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىن. ابىسىن-اجىنىمەن ءارتۇرلى ءاۋىل-ۇي اڭگىمە. ۇستىندە دە مەن تۇسىنبەس بىرەر ماتەلدى قىستىرىپ جىبەرىپ وتىرۋشى ەدى جارىقتىق. بۇل كۇندە ءوزىم ۇدايى قولدانىپ جۇرەتىن ازىن-اۋلاق ناقىل ءسوز، ماقال مەن ماتەل سول كىسىنىڭ اۋزىنان قاعىپ الىپ، بالا كەزدە جادىمدا جاتتالىپ قالعاندار. كەيىن ەستىگەن، كوزبەن وقىعان ءسوزىمنىڭ كەبىسى ءبىر كۋلاكتان كىرىپ، ەكىنشىسىنەن شىعىپ جاتتى، قايتەيىن.

اكە-شەشەم دە، ءتىپتى نۇسەكەڭنىڭ ءوزى دە مەنى اقىن بولادى-اۋ دەپ ويلاعان جوق. ويلاماعان سوڭ ءسوز ونەرىنە ادەيى بۇرىپ باۋلىمادى دا. تەك مەنىڭ كىتاپقا دەگەن قۇمارلىعىما بوگەت جاساماي، قولداپ، قۋاتتاپ ءجۇردى. ايتەۋىر، ءبىزدىڭ شاعىن اۋىلداعى ەڭ كىتابى كوپ وتباسى — ءبىزدىڭ ءۇي ەدى، سونى جاقسى بىلەمىن. ويتكەنى، ءبارىن دە ءوزىم وقىپ تاۋىسقانىم.

مەن ءتورتىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە العاش رەت اۋىلدا كىتاپحانا اشىلدى. ونى "اقساق شودىر" اتالاتىن ورىس ازاماتى ۇستايتىن. ول ءوزى ءبىر جاعىنان "ماسلوپرومعا" ءسۇت تاسيدى: نۇسەكەڭنىڭ كوپ قيماس دوسىنىڭ ءبىرى، سوندىقتان دا بولار، كۇن سايىن كەشكىلىك ايەلى ەكەۋى ەكى اياقتى وگىز اربامەن كولحوزدىڭ ءسۇتىن تارتقىزۋعا الىپ كەتەدى دە، ءالى مەكتەپكە بارا قويماعان شوركە دەيتىن بالاسىن ماعان تاپسىرىپ، ۇيىنە قالدىرادى. كىتاپحانا سول ۇيدە. ءسويتىپ، ولار ورالعانشا ءۇش-تورت ساعات بويى وسىنداعى يەن-بايلىق — سىيقىرلى الەم يەسى ءوزىم بولامىن دا قالامىن.

III

سول كۇز بەن قىستا "بارون ميۋنحاۋزەننىڭ باسىنان كەشكەندەرى"، "توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرى" مەن "گەكلبەري ءفيننىڭ تاڭعاجايىپ وقيعالارى" دەگەن كىتاپتارمەن قاتار م.شولوحوۆتىڭ "كوتەرىلگەن تىڭىن" وقىپ شىقتىم. ءنۇسىپ "اباي جولى" رومانىن وقىپ جۇرگەن، ارا-تۇرا ول كىتاپتى ءۇزىپ-جۇلىپ مەن دە وقىپ قوياتىن ەدىم. اكەم دە قۇلاق قويا كوپ تىڭدايتىن...

اكەم دەمەكشى، ول كىسى سوعىستىڭ الدىندا ءبىر جىلدىق ارناۋلى ۆەتەريناريا مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان ورتا دارەجەلى مال مامانى بولاتىن. عۇمىر بويى سول ماماندىعىنا وراي قىزمەت ىستەدى. ءوز كاسىبىن جەتە مەڭگەرگەن، اۋىل-ايماعىنا، ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە سىيلى كىسى ەدى.

ءبىزدىڭ اۋىلدا جالعىزىلىكتى قويتۇياق دەيتىن شەشەمىز بولدى. ءۇيى دە اۋىلدىڭ شەتىندە، ەلدەن وڭاشا، وقشاۋ تۇراتىن ەدى. سول جارىقتىق تاڭەرتەڭ ۇيىنەن شىتا سالا سەبەپ-سالدارسىز الدەكىمدەردى شەتىنەن سىقپىرتا سىباپ كەلە جاتاتىن. قۇلاعى ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن جۇرت ونىسىن ەلەڭ دە قىلمايدى، اۋىرلامايدى دا. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەرە: "اكەڭنىڭ اۋزىنا پالەن ەتەيىندەر، وكىمەتىم امان بولسىن، قۇسايىن قاينىم (مەنىڭ اكەم) امان بولسىن، مەنى قۇداي ولتىرمەيدى" — دەپ بارا جاتاتىن ەدى داۋىسىن بۇرىنعىسىنان دا قاتتىراق شىعارىپ. ءبارىن ەستىپ، ءبارىن كورىپ وتىرعان اكەم ءلام-ميم دەپ ءۇن قاتپاعان قالپى جىميىپ قانا كۇلىپ قالا بەرەتىن.

قويتۇياقتىڭ "قۇسايىن امان بولسىن" دەرىندە دە ۇلكەن ءمان جاتار ەدى. ءنۇسىپ ەكەۋىمىز شوپكە باراتىنبىز. ىردۋان ارباعا كەلىستىرە تيەلگەن كوك شالعىن ءشوپتى قورا توبەسىنە قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي ەتىپ ۇيەمىز. اربا تۇبىندە بىرەر ايىر ءشوپ قالعاندا، اكەم: "بولدى، ەندىگىسىن قويتۇياق اپالارىڭا اپارىپ ءتۇسىرىپ بەرىڭدەر"، — دەپ ءامىر ەتەدى. مەن كۇيىپ-پىسىپ ىزالانا باستايمىن، كۇنى بويى اق تەر، كوك تەر بولىپ جيناپ-تەرگەن ەڭبەگىمىزدى بىرەۋگە تەگىن بەرۋ دەگەن وڭاي بولىپ پا، ءبىراق نۇسەكەڭ ۇندەمەيدى، وگىزدى سولاي بۇرىپ، قالعان ءشوپتى قويتۇياق قوراسىنا ءتۇسىرىپ بەرىپ قايتاتىن ەدىك.

وتىز-قىرىق سوتىق (بىزدە سولاي دەپ اتايدى) جەرگە باۋ-باقشا سالامىز دا، كوبىنە كارتوپ ەگەمىز. ونى دا جاز بويى باعىپ-قاعاتىن ءبىز، ويتكەنى اكەمىز كوبىنە-كوپ ات ۇستىندە جۇرەدى دە، ءۇي شارۋاسىنا بۇرىلىپ قاراۋعا مۇرشاسى بولا بەرمەيتىن. كۇزدە اربا-اربا ەتىپ كارتوپ، جۇگەرى، اسقاباق جيناپ الامىز. ەڭ سوڭعى اربا اۋلاعا كىرە بەرە اكەم تاعى: "مۇنى قويتۇياق اپاڭا اپارىپ بەرىڭدەر!" — دەپ تۇرادى. جاز بويعى تابان اقى، ماڭداي تەرىمىز، ءبىراق امال جوق، اكە ءسوزى — بىزگە زاڭ. اربانى بۇرىپ، قويتەكەڭ ۇيىنە قاراي تارتامىز. "وكىمەتىم مەن قۇسايىن قاينىم امان بولسا — مەنى قۇداي ولتىرمەيدىسىن" ايتىپ، الدەكىمنىڭ جەتى اتاسىنان بەرى تۇگىن قالدىرماي تاعى سىباپ قويتۇياق كەمپىر قالا بەرەدى.

سول اكەم مەنى دە ءوزىنىڭ ءىزىن قۋىپ مال مامانى — زووتەحنيك نە ۆەتۆراچ بولادى دەپ كوپ ءۇمىت ەتىپ ەدى. ءبىراق ءبىر رەت جامبىلداعى تەحنيكۋمعا، ءبىر رەت سەمەيدەگى ينستيتۋتقا جىبەرىپ، تۇك وندىرە المادى. مەن دە نە ءتۇرلى سىلتاۋ-سەبەپ تاۋىپ، ورتا جولدان ۇيگە قاراي قايتا ورالىپ وتىردىم.

اكەم بولسا مەنىڭ ايتەۋىر اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماۋىمدى عانا ەمەس، سول كەزگى ۇردىسكە ساي اۋىلعا قاجەت ماماندىقتىڭ ءبىرىن مەڭگەرىپ، ەل قاتارلى اتقا مىنسە دەپ ويلايدى ەكەن-اۋ. اتقا مىنگەندە دە اناۋ-مىناۋ ەمەس، نە كولحوز، سوۆحوز، نە اۋدان باسقارسا دەيتىنىن اڭعاراتىنمىن.

نۇسەكەڭ ءىنىسىن تۇسىنە باستادى. "ءوزى ءبىلسىن دە، اعا، — دەدى اكەمە بىردە، — زورلاعانمەن بولا ما، كوڭىلىنە جاقپاسا، ادەبيەتشى بولام دەپ ءجۇر عوي، ەركىنە جىبەرسەڭىزشى".

سودان دا مەن ءبىراز كەشەۋىلدەپ بارىپ اۋپىرىممەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە سىرتتاي وقۋعا تۇسكەن بولاتىنمىن.

1959 جىلدىڭ كۇزىندە اۋداندىق گازەت رەداكسياسىنا ەندى عانا ورنالاسقان ماعان "لەنينشىل جاس" گازەتىنىڭ سول كەزگى رەداكتورى ءا.بولدەكبايەۆتان جەدەلحات كەلدى. "ءسىزدى گازەت رەداكسياسىنا قىزمەتكە شاقىرامىز، كەلىسسوز، حابارلاسىڭىز!" — دەگەن ىسپەتتە. سونىڭ الدىندا عانا ول گازەتتە "وتاردان جازىلعان حاتتار" اتالاتىن توپتاما وچەركتەرىم جاريالانعان بولاتىن. سول جازعاندارىم ۇناپ، قالعانىن كەيىن رەداكسيا جىگىتتەرىنەن ەستىپ ءبىلدىم. "سوگلاسەن!" — دەپ تەلەگرامما جىبەرە سالدىم دا، سالىپ ۇرىپ اۋىلداعى اكەمە تارتايىن. اۋىل اراسى 9-10 شاقىرىم بولعانىمەن، جاياۋ ادامعا ەداۋىر جەر. جۇرەگىم الىپ ۇشىپ ەنتىگە جەتسەم، اكەم تۇماۋراتىپ توسەكتە جاتىر ەكەن. قاسىندا اڭگىمە ايتىپ نۇسەكەڭ وتىر.

كوكىرەگىم كوك تىرەپ جەرگە سىيماي جەتكەن مەن اكەمە الگى جەدەلحاتتى ۇستاتا بەردىم. و كىسى سابىرمەن بىرەر رەت كوز جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى دا، باس جاعىنداعى قوبديشاعا قويا سالدى. ءبىر قىرىن جاتىپ ماعان مويىن بۇرعان كۇيى: "جاقسى ەكەن، بالام. ءبىراق جۇمىستان جۇمىستىڭ جورعاسى جوق. گازەت قىزمەتىنە ورنالاستىم دەپ ەدىڭ عوي، سوندا ىستەي بەر!" — دەگەنى.

جاڭاعى الىپ ۇشقان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، نە دەرىمدى بىلمەي الدەنەنى مىڭگىرلەي بەرسەم كەرەك، نۇسەكەڭ تۇرىپ:

— اعا، وسى جالپاق جاتقان الاكولدە كىمنىڭ بالاسىن ەلەپ الماتىعا "لەنينشىل جاس" (قازىرگى "جاس الاش") گازەتىنە شاقىرىپ جاتىر. ەتەكتەن تارتپاساڭىزشى، بارسىن، — دەدى.

ءسويتتى دە ماعان قاراپ:

— اقشاڭ بار ما جولعا؟ — دەپ سۇرادى دا، مەن باسىمدى يزەگەن سوڭ. — ەندەشە ەامولەتىڭە بيلەت ال دا، ءجۇرىپ كەت. جولىڭ بولسىن! — دەدى.

اكەم ۇندەگەن جوق. ۇندەمەگەنى كەلىسكەنى دەپ ۇقتىم دا، جولعا دايىندالدىم.

سويتسەم اكە جارىقتىق مەنى ايتەۋىر ءوز ماڭىنان ۇزاماي كوز الدىندا ءجۇرسىن دەيدى ەكەن عوي، ونى دا بالالى بولعاندا بارىپ تۇسىندىك...

ەڭ العاشقى "تۋعان اۋىل" دەپ اتالاتىن كىتابىمدا ("جازۋشى" باسپاسى، 1966 ج.) "العىس" دەپ اتالاتىن نۇسىپكە ارنالعان ولەڭىم بار. سوندا:

... ءسۇيدىڭ بە قاتال سەزىممەن،
الدا دەپ ۇعىپ سىنار كۇن،
ايتەۋىر مەنىڭ وزىمنەن
ءوزىمدى جاساپ شىعاردىڭ.
بورىشتى بولام سول ءۇشىن،
سونگەنشە جانار ەڭ كەمى —
كۇندەرىم ءۇشىن — تولى سىن،
جاقسىلىق ءۇشىن مەندەگى، —

دەگەن جولدار ءجۇر. بۇل مەنىڭ ءومىر بويىنا ەستەن شىعارماي بەرىك ۇستانعان تۇجىرىمىم ەدى.

ءومىر ءسۇرۋ بار دا، سو ءومىردى اتا-انانىڭ اقىل-كەڭەسى، ونەگە-ۇلگىسى بويىنشا زامانعا لايىقتى ەتىپ قۇرا ءبىلۋ بار. اكەم جارىقتىق مەنىڭ ءومىرىمنىڭ توق قارىن جاعىنا، جاقسى بولۋى جاعىنا قاراي يكەمدەپ، سوعان ءبىرجولا بەيىمدەي ارەكەت ەتسە، ءنۇسىپ اعام ەز تۇيسىگىمەن ءومىر ءسۇرسىن، ءوز تاعدىرىنا ءوزى يە بولسىن دەگەن بە دەپ تە ويلايمىن ءقازىر.

ول بىردە-بىر رەت "مىناۋىڭ دۇرىس، مىناۋىڭ بۇرىس" دەپ مەنىڭ تىرلىگىمە ورىنسىز قول سۇعىپ ارالاسقان ەمەس. قۇپتاعان، قۇپتاماعانىن دا بىلدىرمەيتىن. تەك قانا ءبىر رەت الماتىدا بەرەكەسىزدەۋ تىرلىك كەشىپ جۇرگەن سۆەت ورازايەۆتى اۋىلعا ەرتىپ كەلىپ، جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، بىرەر جىل قاسىما الا جۇرە تۋعان باۋىرىمداي باس-كوز بولعانىمدى اسا ءبىر جاقتىرا قويماعان سىڭاي تانىتىپ، ونىسىنا مەن قۇلاق اسپاعاسىن: "ءوزىڭ ءبىل، ءبىراق دوس تاڭداي المايدى ەكەنسىڭ، ايتپادى دەمە!" — دەگەنى عانا بار.

سول "لەنينشىل جاس" گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، باسشىلارىنىڭ وزىمە دەگەن ايرىقشا ىقىلاس-پەيىلىن پايدالانىپ، تاپسىرمامەن جازىلعان ءارتۇرلى وچەرك، ماقالادان باسقا ءبىر جىلدا ەكى-ۇش رەت توپتاما ولەڭدەرىمدى جاريالاپ جىبەردىم بىلەم، ءبىر كۇنى اۋىلدان اعام تەلەفون سوعىپ: "...ولەڭدەرىڭدى دە وقىپ جۇرەمىن" — دەدى دە قويدى. "قالاي ەكەن؟" — دەپ مەن سۇرامادىم. پالەڭ دەپ و كىسى باعا بەرە قويعان جوق. تەك قانا "مەنىڭ ولەڭىمدى اعام دا وقىپ جۇرەدى ەكەن-اۋ" دەگەن وي كوكەيدەن كەتپەي، نە جازىپ، نە جاريالاسام دا ەندى "سو كىسى قالاي قارار ەكەن؟" — دەگەن ءبىر ءۇمىت، ءبىر كۇدىككە ارالاس سەزىم جەتەگىندە وتىراتىن بولىپ الدىم.

الەم ادەبيەتىنىڭ كوپ ۇلگىلەرىمەن تانىسقان شىعارمىن، ءنۇسىپتىڭ نۇسقاۋىنسىز-اق رۋحى ءبىر ۇلىلارىنان ۇيرەنىپ، ۇلگى-ونەگە العان دا شىعارمىن. ءبىراق ادەبيەتكە دەگەن قۇمارلىقتى بالا جاستان بويىما سىڭىرگەن العاشقى ۇستازىم — سول ءوزىمنىڭ تۋعان اعام ءنۇسىپ ەدى. ول — داۋسىز.

ءوزى دە ولەڭ شىعاراتىنىن اڭگىمە باسىندا اتتىم عوي. "سول ولەڭدەرىڭ قايدا؟" دەپ سۇراعان يساناي دوسىنا: "ساكەننىڭ ولەڭدەرى جاريالانا باستاعان سوڭ پەشكە جاعىپ جىبەرگەم، ءبىر ۇيدەن ءبىر اقىن شىقسا دا جەتپەي مە"، — دەيدى ەكەن كۇلىپ.

شىن با ونىسى، قۇرداسىنا ايتقان ءازىلى مە، ءتىرى كەزىندە وزىنەن سۇراپ انىقتاۋ ويىما كەلمەپتى. ءبىراق ولەڭ جازعان داپتەرىن ىزدەپ تابا الماعانىم انىق.

ءنۇسىپتى اكە-شەشەم ەرتەرەك ۇيلەندىردى. ءوزىمىزدىڭ اۋىلداعى ءابدىراسىل ەتىكشىنىڭ قىزى قازيزاعا قۇدا ءتۇستى دە، اينالاسى بىرەر اي ىشىندە وپىر-توپىرىن شىعارا توي جاساپ، جيىرماعا تولار-تولماستاعى جاستاردى شاڭىراق يەسى ەتتى دە شىعاردى.

تۇڭعىش بالالارى دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن اسكەرگە الىنعان ءنۇسىپ، 1951 جىلى قيىر شىعىستان كەۋدەسىنە ايىقپاس دەرت جاماپ قايتتى. بۇرىنعىداي اۋىر جۇمىسقا جاراماي، كوبىنە-كوپ ءۇي ماڭى تىرشىلىگىمەن عانا اينالىسىپ كەتتى.

كيىمدى وتە تازا، ءساندى كيەتىن ەدى. ءبىر كۇنى "پرومكومبيناتقا" تىككىزدىم دەپ، كادۋىلگى پاراشيۋت ماتەريالىنان اق ءتۇستى كوستيۋم كيىپ شىققانى بار. اياعىندا اق برەزەنت شتەبلەت باتىڭكە. سونىڭ الدىندا ايەلىنىڭ سەمەي جاقتاعى تۋىستارىنان قىزىل جىبەك كويلەك كيىپ قايتقان بولاتىن، ەندى سونىڭ ءبارى قوسىلىپ، قۇيىپ قويعانداي-اق ءوز بويىنا ايرىقشا جاراسىپ شىعا كەلمەسىن بە.

ءبىزدىڭ جاقتا اق كوستيۋم كيىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ەرسىلەۋ سياقتاناتىن. قارا جولدىڭ شاڭى شىعا بۇرقىراپ، ءسال-پال جاڭبىر جاۋىپ وتسە بولدى، اينالا مي باتپاق، لايساڭعا اينالىپ شىعا كەلەتىن. سوندا ۇستىندە كىر شالدىرماي جۇرەتىن نۇسىپكە قۇرداستارى يساناي، احمەتتەر (شەشەن جىگىتى) قالجىڭداپ: "وسى سەن باسىڭمەن جۇرەسىڭ بە، ءنۇسىپ؟ ءبىز كەرزى ەتىكپەن باتپاققا مالشىنىپ جۇرگەندە اق باتىڭكەگە كىر جۇقتىرمايسىڭ"، — دەپ قاعىتاتىن.

نۇسەكەڭ كۇلەتىن دە قوياتىن ەدى. ماعان دا كەربەزدىك سول كىسىدەن جۇقسا كەرەك.

ءوزىنىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق. اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن ەدى. نە ىستەسە دە ءجۇردىم-باردىم ورتا جولدا قالدىرماي، اقىرىنا جەتكىزە، دىتتەگەن جەرىنەن شىعاتىن. سول باياعى سارىبوكتەردەن كەلگەن جولى بىرنەشە اعاش ىسقىرۋىق جاساپ كەلىپ بەرگەنى بار. ءبىزدىڭ ۇيدەگى ەڭ ۇزاق ساقتالعان بۇيىم — ورنەكتەلگەن اعاش كەرەۋەتتى ءبىر قىس بويى، شەشەمنىڭ: "ءۇي ءىشىن اق جوڭقا ەتىپ ىبىرسىتىپ ءبىتتىڭ-اۋ!" — دەپ كۇڭكىلدەي كەيىگەنىنە قاراماي، ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءبىر ءوزى جاساپ شىققانى دا ەسىمدە.

ءبىرىنشى سىنىپتا بيشا دەيتىن ءمۇعالىمىمىز بولدى. ءوزى بىزگە اعايىن ادامنىڭ قىزى، ادۋىن، ەركەلەۋ ەدى. سول ءمۇعالىمىم ءبىر كۇنى ماعان ادەمى ءبىر ويىنشىق ناگان سىيلادى. قورعاسىن مەن قالايىدان قوسىپ ىستەلگەن سونشالىق ءبىر كوز تارتار مۇلىك ەدى. امال نە، مەنىڭ بالالارعا "پۇح، پىق" دەپ كوزدەي بەرۋىمنەن ءقاۋىپ قىلدى ما، جوق باسقا سەبەبى بولدى ما، ايتەۋىر بىرەر كۇننەن كەيىن بيشا اپايىم مەنى جىلاتىپ وتىرىپ الگى سىيىن ءوزى تارتىپ الدى.

جىلاپ-ەڭىرەپ وكپەلەپ ۇيگە قايتتىم. نە بولعانىن سۇراپ ءبىلىپ العان ءنۇسىپ، شۇرق ەتپە دەگەندەي مەنى جۇباتتى دا، ءبىر اعاشتان جاقسىلاپ جونىپ سول ناگاننىڭ سۇلباسىن جاسادى. ءار جەرىن ىڭعۋىرمەن ويىپ، ورنەكتەدى دە، ءبىر كەسەك قورعاسىندى قول باقىرعا ەرىتىپ الىپ، ىستىق كۇيىندە الگى ورنەكتەرىنە قۇيدى. سونىڭ ءبارىن ماعان كورسەتىل وتىرىپ، كوز الدىمدا جاسادى. انە-مىنە دەگەنشە بيشا تارتىپ العان ناگاننان اۋمايتىن، ءتىپتى ودان گورى جەڭىل دە ىڭعايلى ويىنشىق قارۋدى قولىما ۇستاتتى...

... ءقازىر ءتىرى بولعاندا ءنۇسىپ اعام 74 جاستان اسىپ بارا جاتادى ەكەن. امال قانشا، يمانى كومىل بولعىر، وسىدان 37 جىل بۇرىن بالاڭ كەزدە بويعا جابىسقان وكپە دەرتىنەن 37-مۇشەل جاسىندا قايتىس بولىپ كەتتى. مەنىڭ ەڭ ۇلكەن اقىلشىم دا، ونەگە-ۇلگىم، ۇمىتپاس ۇستازىم دا ءوزى ەدى. ءالى كۇنگە رۋحىمەن سىرلاسىپ جۇرەمىن.

ۇلى-قىزى، نەمەرە-شوبەرەلەرى ءوسىپ جاتىر. سوعان دا شۇكىر دەيمىز ءبىز...

2004 جىل

---