InfoHub Logo

بىلتىر دا ءدال وسى ۋاقىتتا قيعىلىق سالعان. وقۋ جىلىنىڭ اياقتالۋىنا تۋرا ءبىر توقسان قالعاندا «مەن بۇل مەكتەپتە وقىمايمىن!» دەپ كۇتپەگەن جەردەن اتا-اناسىن اۋرە-ساراڭعا سالىپ قويعان-دى. اكە-شەشەسىنىڭ «قاراعىم-اۋ، تىم بولماسا وسى وقۋ جىلىن اياقتا، سوسىن ارمەن قارايعىسىن ويلاستىرىپ كورەلىك!» دەپ باسۋ ايتىپ، اقىلعا شاقىرعان ارەكەتتەرىنەن تۇك تە شىقپادى. اقىرى باسقا مەكتەپكە اۋىسىپ تىندى.

سودان كەيىن ءبارى جاقسى بولىپ كەتەر دەپ ويلاعان. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، مىنە، تۋرا ءبىر جىل وتكەندە بىلتىرعى جايت جانە قايتالانىپ وتىر.

ادەتتەگى ۋاقىتىنان تىم ەرتە ورالعان ءشامشيا ۇيگە كىرە بەرە، قولىنداعى سومكەسىن ەدەنگە لاقتىرىپ جىبەردى. سىرتقى ەسىكتى اشىپ، قىزىن جىلى شىرايمەن كۇتىپ العان اناسى سەلك ەتە ءتۇستى.

— قۇلىنىم-اۋ، تىنىشتىق پا؟! — دەدى ول قىزىنىڭ بەتىنە ۇرەيلەنە قاراپ.

— م-مەن... مەن بۇل مەكتەپتە وقىمايمىن! — دەدى ءشامشيا بولمەنى باسىنا كوتەرە باقىرىپ.

— ويباي-اۋ، وقىماعانى قالاي؟! تاعى نە بولىپ قالدى؟! — دەدى اناسى ساسقالاقتاپ.

— سىنىپتاعىلاردىڭ ءبارى مەنى جەك كورەدى! ىلعي مازاقتايدى، كەلەمەجدەيدى!.. — دەدى ءشامشيا ەكى كوزى جاسقا تولا ءمولت-مولت ەتىپ.

— بالكىم، سەن ءوزىڭ...

— مەن ءوزىم نە ىستەپپىن؟! — دەدى ءشامشيا اناسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرىپ. — ءتىپتى مەنىمەن ەشكىم سويلەسكىسى دە كەلمەيدى... سوڭعى پارتادا سوپيىپ جالعىز ءوزىم وتىرامىن...

— اپىراۋ، ەندى وسىنىڭ ءبارىن سىنىپ جەتەكشىسىنە ايتپادىڭ با؟! — دەدى اناسى شىر-پىرى شىعىپ. — ءمۇعالىمىڭ كومەكتەسەر ەدى عوي...

— ايتقانمىن... ءبىراق اپايدى تىڭداپ جاتقان كىم بار؟.. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ كوزىنشە ءبارى موپ-موماقان بولا قالادى دا، ونىڭ كوزى تايا بەرە قايتادان ەسىرىپ شىعا كەلەدى. كەرەك دەسەڭىز، اپاي زورلاعانداي ماجبۇرلەپ قاسىما وتىرعىزىپ قويعان قىز سىنىپ جەتەكشىسى جۇرگىزەتىن ساباقتان باسقا ۋاقىتتاردا وزگە پارتاعا اۋىسىپ كەتەدى...

— س-سۇمدىق-اي، بۇلارى ءتىپتى سۇمدىق قوي! — دەدى اناسى شوشىنا جاعاسىن ۇستاپ.

شەشەسىنىڭ ءوزىن جاقتاپ، جانى اشىپ تۇرعانىن بايقاعان ءشامشيا:

 ءيا، ماما، ولار شەتىنەن قاتىگەز، مەيىرىمسىز جاندار! مەن بۇنداي بۇزىق بالالاردىڭ اراسىندا وقي المايمىن!.. تەزىرەك بۇل مەكتەپتەن كەتەيىنشى!.. — دەدى ودان سايىن زارلانا ءتۇسىپ.

— جارايدى، قۇلىنىم، ساعان قانشالىق اۋىر ەكەنىن مەن تۇسىنەمىن، — دەدى اناسى قىزىنىڭ باسىنان مەيىرلەنە سيپاپ. — اكەڭ كەلگەسىن وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ اقىلداسايىق، بالكىم ءبىر امالىن تابارمىز.

ءبىراق اكەسى بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن تىم سالقىن تىندادى. شەشەسى سياقتى كۇيىنىپ، كۇڭىرەنگەن دە جوق. ول بار-جوعى:

— قىزىم، بىلتىر سەنىڭ سوزىڭە يلانىپ، ءبىرىنشى سىنىپتان باۋىر باسىپ قالعان ورتاڭنان الا قاشقانىمىز دا جەتەر، سوندىقتان باسقا مەكتەپكە اۋىسۋ تۋرالى اڭگىمە ەندى قايتىپ قوزعالماۋى ءتيىس! — دەپ قىسقا تۇجىرىم جاسادى.

اكەسىنەن مۇنداي شەشىم كۇتپەگەن ءشامشيا:

— سو-سوندا ءسىزدىڭ ماعان ەشقانداي جانىڭىز اشىماعانى عوي؟! — دەدى بۋلىعا قىستىعىپ.

— جوق، قاتەلەسەسىڭ، قىزىم، تۇسىنە بىلسەڭ، ساعان جانىم اشىعاندىقتان دا وقۋ جىلىنىڭ اياقتالۋىنا نەبارى ەكى-ۇش اي قالعاندا باسقا مەكتەپكە اۋىسۋ تۋرالى ماسەلەگە باس قاتىرۋىڭا رۇقسات بەرمەي وتىرعانىم، — دەدى اكەسى سابىرلى قالپىن ساقتاپ. — سوسىن، ىلعي سەن جاقسىسىڭ دا، نەگە سەن بارعان سىنىپتىڭ بالالارى شەتىنەن جامان؟! بۇل دا ويلاناتىن جايت... مىنە، سوندىقتان دا ءتورتىنشى توقساندى اياقتاپ، جازعى كانيكۋلعا شىققان كەزدە سەنى اۋىلعا جىبەرگەلى وتىرمىن. وندا سەنىڭ ابدەن ويلانۋىڭا ەشكىم دە بوگەت بولمايدى. بالكىم، كۇزگە قاراي مەكتەپكە باراردا اۋىسۋ تۋرالى بۇگىنگى ويىڭنان ءوزىڭ-اق اينىپ قالارسىڭ...

اكەسىنىڭ «...بۇگىنگى ويىڭنان ءوزىڭ-اق اينىپ قالارسىڭ» دەگەن ءسوزى سەنىمسىزدەۋ كورىنگەنمەن، ونىڭ ءوزىن اۋىلعا جىبەرەتىنى قاتتى ۇنادى. سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا ول جاققا قىدىرۋدىڭ ءساتى تۇسپەي، اجەسىن ەرەكشە ساعىنىپ جۇرگەن ءشامشيا اياق استىنان ءتىپتى قۋانىپ كەتتى. كوڭىلى جادىراپ، الگىندەگى اشۋ-ىزاسى تارقاي باستاعانداي.

سول كۇننەن باستاپ ءشامشيا جازعى كانيكۋلدى اسىعا كۇتتى. بار ويى اۋىلعا اۋعان. مەكتەپتەگى ۇساق-تۇيەك كيكىلجىڭگە ءمان بەرۋدى قويعان. بالالاردىڭ بۇزىقتىعىنا دا بۇرىنعىداي نازار اۋدارىپ جاتپايدى. كورسە دە، كورمەگەنسىپ، بىلسە دە، بىلمەگەنسىپ جۇرە بەرەدى. بىرەۋگە اشۋلانسا، ساباقتان كەتىپ قالۋدى دا توقتاتقان.

اقىرى ءتوزىمىن تالدىرىپ بارىپ، اسىعا كۇتكەن جازعى دەمالىس تا كەلدى. اكەسى ۋادەسىندە تۇرىپ، ساباقتان بوساعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ءشامشيانى اۋىلعا اكەلىپ تاستادى. ساعىنىسىپ تابىسقان نەمەرە مەن اجەنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى.

ىرىسالدى اجە اۋىلداعى ەڭ سىيلى جان بولاتىن. سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ەلگە ءقادىر ارتتىرعان ونى جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى كەرەتىن. اسىرەسە جاستار جاعى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. جاس وتاۋ يەلەرى اقىل-كەڭەس الىپ تۇرۋدى ءتىپتى داستۇرگە اينالدىرىپ جىبەرگەن.قاريانىڭ وسيەتىن تىڭداپ، باتاسىن الۋ ولار ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە كورىنەتىن.

اۋىلداعى كىشكەنتاي بالدىرعاندار دا ىرىسالدى اجەگە ۇيىرسەك. ەرتەلى-كەش بالعا ۇيمەلەگەن اراداي قاريانى اينالشىقتاپ، قاسىنان شىقپايدى. ولار بارىنەن دە اجەنىڭ ەرتەگى-اڭىزدارىن تىڭداۋعا قۇمار.

اۋىلداعى ۇلكەندى-كىشىلى قۋانىشقا كوپتىڭ باسىن قوساتىن جيىندار دا ىرىسالدى اجەسىز وتكەن ەمەس. وندايدا ءبىرىنشى ءسوز ايتۋ قۇرمەتى مىندەتتى تۇردە ىرىسالدى قارياعا ۇسىنىلادى. سوسىن ارتىنان اجەنىڭ اۋزىنان ەستىگەن وسيەتتى سەزدەرىن بىر-بىرىنە ايتىپ، ونەگە تۇتىپ جۇرگەندەرى.

ومىردەن كوكەيىنە تۇيگەندەرى كوپ دانا قاريانىڭ سۇيىكتى نەمەرەسىنە ايتار وسيەتى دە ءازىر ەكەن. ءشامشيانىڭ باسىنداعى جاعدايدى ەستىگەن ول ءبىر ءسات كوزىن جۇما ويلانىپ وتىرىپ، اڭگىمەسىن باستاپ تا كەتتى.

— قالقام، وسىندا الدىما ءجون سۇراپ كەلەتىندەردەن مەن ىلعي دا «ادامزات بويىنداعى ەڭ باستى قاسيەت نە؟» دەپ سۇرايمىن، سوندا ولاردىڭ كوپشىلىگى «سۇيىسپەنشىلىك!» دەپ جاۋاپ بەرەدى. دۇرىس-اق، سۇيىسپەنشىلىك ەكەنىنە داۋىم جوق. ءبىراق سۇيىسپەنشىلىكتىڭ دە ءتۇر-تۇرى بولادى عوي. مىسالى، قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك، دوستاردىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك، وتباسى مۇشەلەرى اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك... ياعني، مۇنداي سۇيىسپەنشىلىكتەر ەكى جاقتىڭ ءوزارا شىنايى قارىم-قاتىناسى نەگىزىندە تۋىندايدى. بىلايشا ايتقاندا، ءوزىڭدى جاقسى كورەتىن ادامدى سەن دە جاقسى كورەسىڭ. ارينە، بۇل پالەندەي قيىندىق تۋدىرمايتىن بولسا كەرەك-تى. ال، ەندى وسىعان مۇلدەم كەرىسىنشە، ءوزىڭدى جەك كورەتىن ادامدى جاقسى كورۋ مۇمكىن بە؟

اجەسىنىڭ كۇتپەگەن سۇراعىنان توسىلىپ قالعان ءشامشيا:

— ا-ا...  مەنى جەك كورەتىن ادام، ياعني مەن ءۇشىن جامان ادام بولعانى عوي... — دەدى ساسقالاقتاپ.

— تەك سەن ءۇشىن عانا ەمەس، ءتىپتى شىن مانىندە  جامان ادام بولۋى دا ابدەن مۇمكىن... — دەدى اجەسى نەمەرەسىنە سىناي قاراپ.

— جو-و... مەن جامان ادامدى جاقسى كورە المايمىن! — دەدى ءشامشيا بۇل جولى كىدىرىسسىز جاۋاپ قايتارىپ.

— ال قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي جامان ادامداردى دا جاقسى كورەدى.

بۇرىن مۇنداي تاقىرىپتا ەشقانداي اڭگىمە ەستىپ ورمەگەن ءشامشيا:

— ق-قالايشا؟! — دەدى تاڭدانىسىن جاسىرا الماي.

— ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن «كۇنسىز ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسسىڭ.

— ارينە، كۇنسىز ءومىر جوق.

— ا-ا، جاۋىنسىز شە؟

— جاۋىنسىز دا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس...

ءشامشيا «دۇنيەتانۋ» وقۋلىعىنان وقىپ بىلگەندەرىن سۋدىراتا جونەلدى. جاۋىننىڭ جاراتىلىستاعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ماڭىزى جونىندە كوپ بىلەتىندىگى كورىنىپ-اق تۇر.

— ال، ەندى سول ءوزىڭ ايتقانداي ادامزاتقا اسا قاجەتتى كۇن ساۋلەسى مەن جاۋىندى قۇداي جامان ادامدارعا، جامان ادامداردىڭ ەگىنىنە، باۋ-باقشاسىنا بەرمەي قويسا، نە بولار ەدى؟ — ءبىر ءسات نەمەرەسىنە بارلاي كوز تاستاعان ىرىسالدى اجە ىلە-شالا اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ اكەتتى. — ارينە، جامان ادامداردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالار ەدى. ءبىراق جاراتۋشى يەمىز ەشۋاقىتتا ولاي ىستەمەيدى. ول نۇرلى ساۋلەسى مەن ءنارلى جاۋىنىن بارلىق ادامدارعا بىردەي بەرەدى. وندا ادامداردى الالاۋ جوق. ول جاقسى ادامداردى دا، جامان ادامداردى دا بىردەي جاقسى كورەدى.

— سوندا قالاي، جاقسى ادامدار مەن جامان ادامدار بىردەي بولعانى ما؟! — ءشامشيا تاڭدانىسىن جاسىرا المادى.

— جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس! بۇل جەردە جاراتۋشى جامان ادامداردى جاقسى كورۋ ارقىلى ولاردىڭ جاقسى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىنا جول اشىپ وتىر دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مىنە، بۇل سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ەڭ بيىك شىڭى دەسە دە بولعانداي!

— ءا-ا، سولاي ما ەدى، مەن ەندى ءتۇسىندىم. — ءشامشيا اجەسىن قۇپتاي باسىن يزەدى.

— تۇسىنسەڭ، سۇيىسپەنشىلىكپەن قاتار ادامعا اسا قاجەتتى جانە ءبىر قاسيەت بار، ەندى سول تۋرالى ايتىپ بەرەيىن، — دەدى نەمەرەسىنىڭ باسىنان مەيىرلەنە يىسكەگەن قاريا وسيەت اڭگىمەسىن ارمەن قاراي جالعاستىرىپ. — ول — كەشىرىمدىلىك! ەگەر بەينەلى تۇردە ادامدى ارباعا تەڭەسەك، ونى جەڭىل ءارى قينالماي العا قاراي تارتۋ ءۇشىن، ارينە، قوس ات جەككەن دۇرىس بولار ەدى عوي. مىنە، سول ەكى اتتىڭ ءبىرىن سۇيىسپەنشىلىك، ەكىنشىسىن كەشىرىمدىلىك دەسەك، قاتەلەسپەيتىن سياقتىمىز. ويتكەنى، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ەشبىر تەڭدەسى جوق ۇلگىسىن ايداي الەمگە ايگىلەپ وتىرعان جاراتۋشى يەمىز كەشىرىمدىلىكتىڭ دە ماڭگى ۇمىتىلماس مىسالىن كورسەتىپ بەردى ەمەس پە؟ ادام اتا مەن حاۋا انا ءىبىلىس شايتاننىڭ ازعىرۋىنا ىلەسىپ، وزدەرىن دۇنيەگە اكەلگەن قۇدايعا قارسى شىققان كەزدە ەكى بۇزاقىنى سول جەر-دە-اق جويىپ جىبەرۋگە قۇدىرەتى جەتە تۇرا، قاناعاتسىز ارامزا پەندەلەرىنە كەشىرىم جاسايدى. ءسويتىپ، ەكەۋىن ءولىم جازاسىنان قۇتقارىپ، ەركىندىككە جىبەرەدى. ياعني، جاراتۋشى ادام اتا مەن حاۋا انانى كەشىرۋ ارقىلى، ولاردىڭ ارتىنان كۇناسىن مويىنداپ، قايتا تۇزەلۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن ەدى... مىنە، سوندىقتان دا ءبىز، ادامدار قۇدىرەتى كۇشتى ءقۇدايدىڭ ءوزى ەرەن ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىرعان سۇيىسپەنشىلىك پەن كەشىرىمدىلىكتى بويىمىزعا سىڭىرە ءجۇرىپ، وزگەلەردىڭ دە وسى اسىل قاسيەتتەردى مەڭگەرۋىنە جول اشىپ، مۇمكىندىك جاساۋىمىز كەرەك.

— سوندا جامان ادامدار دا جاقسى بولىپ كەتە مە؟! — دەدى ءشامشيا ۇلكەن ءبىر جاڭالىق اشقانداي قۋانىپ.

— ارينە، ءبىز جامان ادامدارعا ءوزىمىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى كورسەتە وتىرىپ، كەشىرىمدى بولۋ ارقىلى ولاردىڭ تۇزەلۋىنە كومەكتەسەمىز.

— وي، قانداي كەرەمە-ە-ت! ا-ا، ءدال وسىلاي بۇزىق بالالاردى دا تۇزەۋگە بولا ما؟!

— البەتتە، ادامداردىڭ بويىنداعى سانسىز قاسيەتتەردىڭ التىن ءتاجى سانالاتىن سۇيىسپەنشىلىك پەن كەشىرىمدىلىك الدىندا ۇلكەندەر دە، كىشىلەر دە باسىن يەدى. ەندەشە سەن ايتقان بۇزىق بالالاردىڭ قاتىگەز جۇرەكتەرىنىڭ ەمى دە وسىناۋ قاسيەتتەر بولماق، — دەدى ىرىسالدى اجە اپپاق سامايىن سيپاي وتىرىپ.

— راسىندا، عاجا-ا-پ ەكەن! — دەدى ءشامشيا كوزدەرى ۇشقىنداپ. — مەن كۇزدە مەكتەپكە بارعان كەزدە ءسىزدىڭ وسى اڭگىمەڭىزدى مىندەتتى تۇردە بالالاردىڭ بارىنە ايتىپ بەرەمىن.

— تەك جاي عانا ايتىپ قويماي، وسىلاردى ومىردە قولدانۋ كەرەك. سوندا، بالكىم، باسقا مەكتەپكە اۋىسۋدىڭ قاجەتى دە جوق بولار.

— دۇرىس ايتاسىز، اجە، مەن ەندى باسقا مەكتەپكە اۋىسپايمىن! — دەدى ءشامشيا سەنىمدى تۇردە نىق-نىق سويلەپ.

— اقىلدى-ى-م مەنىڭ، اقىلىڭنان اينالدىم! — ىرىسالدى اجە نەمەرەسىن قۇشىرلانا باۋىرىنا باستى.

سول كۇننەن باستاپ ءشامشيا تەزىرەك كۇز بولۋىن، تەزىرەك جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىن اسىعا كۇتەتىندى شىعاردى...

---