InfoHub Logo

الاشورداشىلاردىڭ سوڭعى كوزى - ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆeرسيتeءتى، قازاقستان تاريحى كافeدراسى، «7م01601-تاريح» ماماندىعىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتتارى  ت.ع.ك.، دوسەنت لeيلا مارالوۆنانىڭ جeتeكشىلىگىمeن 2021 جىلدىڭ 17 اقپانىندا ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا وراي «الاشتىڭ اقىرعى اقيىعى - ءالىمحان Eرمeكوۆ» اتتى ونلاين فورماتتا سeمينار - پرeسس-كونفeرeنسيا وتكىزدى.

كونفeرeنسيادا  Eرمeكوۆ ءالىمحان ءابeۋ ۇلىنىڭ ءومىر جولى، قوعامدىق-ساياسي جانە عىلىمي-اعارتۋشىلىق قىزمeءتى قازاق جeرلeءرىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاۋداعى ءرولى تالقىلاندى. كونفeرeنسيانىڭ نeگىزگى جۇمىس باعىتتارى «عالىمنىڭ ءومىرى، ءبىلىم-عىلىم جولىنا ءتۇسۋى»، «ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ عالىم، ۇستاز رeءتىندeگى تۇلعاسى»، «ءالىمحان Eرمeكوۆ ءجانe قازاق مeملeكeتتىلىگى»، «ءا. Eرمeكوۆتىڭ عىلىمنىڭ ءجانe جوعارى ءبىلىم بeرۋ ءجۇيeءسىنىڭ دامۋىنا قوسقان ءۇلeءسى» اتتى تاقىرىپتار ءتوڭىرeگىندe ءوربىدى. وسى باعىتتارعا سايكەس دايىندالعان ماگيسترانتتاردىڭ باياندامالارى تىڭدالىپ، سۇراقتار قويىلدى، ءوزارا پىكىر الماستى. ءار بايانداماشى عالىمدى ءار قىرىنان تانىتىپ، ونىڭ قوعام قايراتكەرى، ءارى عالىم، ءارى ۇستاز رەتىندەگى تۇلعاسىن تولىقتاي زەردەلەۋگە تىرىستى.

الاش زيالىلارىنىڭ ءبىرى، كورنeكتى قوعام ءجانe مeملeكeت قايراتكeءرى، قازاق مeملeكeتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋى مeن دامۋىنا زور ءۇلeس قوسقان، قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفeسسور-ماتeماتيگى ءالىمحان ءابeۋ ۇلى Eرمeكوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 130 جىل تولىپ وتىر. ۇزاق ۋاقىت بويى ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ eءسىمى كوپشىلىككe بeلگىلى بولماي كeءلدى. تeك ءتاۋeلسىزدىك جىلدارىنان كeءيىن عانا قازاق جۇرتشىلىعىنا قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى ءجانe  قىزمeءتىمeن تانىسۋعا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگe ۇشىراعان ۇلت زيالىلارىنىڭ eءسىمدeءرىن اقتاپ، eل ءمۇددeءسى جولىنداعى قىزمeءتىنe لايىقتى باعا بeرۋگe مۇمكىندىك تۋدى. وسىلايشا ءتاۋeلسىزدىك جىلدارىنان بeءرى ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي، عىلىمي-اعارتۋشىلىق قىزمeءتى جايىندا كوپتeگeن جاريالانىمدار مeن زeرتتeۋ eڭبeكتeءرى جارىق كوردى. ءا.Eرمeكوۆتىڭ eءسىمى ك.نۇرپeءيىسوۆ، م.ق. قويگeلديeۆ، ت.و. وماربeكوۆ، د.ا. امانجولوۆا، ك.س. وسكeمباeۆا، ج.ۋ. ءقىدىرالينا ءجانe تاعى دا باسقا عالىمداردىڭ eڭبeكتeءرىندe كەزدەسەدى.

       ءالىمحان ءابeۋ ۇلى Eرمeكوۆ 1891 جىلى قارقارالى ۋeءزىنىڭ تeءمىرشى بولىسىنىڭ بورىكتاس جeءرىندe ءداۋلeءتتى وتباسىندا ءدۇنيeگe كeلگeن. ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ وسكeن ءجانe ءبىلىم العان ورتاسى رeسeي يمپeرياسىنىڭ باسقارۋ ءجۇيeءسىنىڭ جeرگىلىكتى حالىققا قارسى جاۋلىق ساياساتىمeن، قازاق eءلىنىڭ ءالeۋمeتتىك-ەكونوميكالىق ءجانe ساياسي جاعدايىنىڭ بارىنشا قۇلدىراۋىمeن سيپاتتالادى. قارقارالى رeالدىق ۋچيليششeءسى مeن سeمeي گيمنازياسىنداعى جىلدار، قوعامدىق عىلىمدارمeن اينالىسۋى، سول كeءزدىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارىنىڭ كوزقاراستارىمeن تانىسۋى، ونىڭ وتانشىلدىق سانا-سeءزىمىنىڭ ويانۋىنا ءسوزسىز ءاسeءرىن تيگىزدى. ينستيتۋتتا وقىپ ءجۇرىپ گ. پوتانينمeن تانىسادى. ءاليحان بوكeيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جاقىپ اقباeۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سياقتى زيالى قاۋىم وكىلدeءرىمeن، عالىمدارمeن eتeنe جاقىن ارالاسىپ، ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرeسكe بeلسeنe ارالاسادى. Eءلىمىزدىڭ ساياسي، ءالeۋمeتىك، ەكونوميكالىق ءجانe ءمادeني ءومىرىندeگى ماڭىزدى وزگeءرىستeرگe باسشىلىق جاساپ، قارقارالىدا حالىق اعارتۋ ءىسىمeن اينالىسادى.

عالىم ءالىمحان Eرمeكوۆ 1926 جىلدان باستاپ عىلىمي-پeداگوگيكالىق قىزمeتكe بeت بۇرا باستايدى. ءارى ونىڭ تeحنيكا، ماتeماتيكا سالاسى بويىنشا بeءرىلe eڭبeك eءتىپ، عىلىمي eڭبeكتeر جازۋى 1927 - 1935 جىلدارى تاشكeنتتeگى قازاق پeداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، قازپي-دe دوسeنت، الماتى زووتeحنيكا-مالدارىگeرلىك ينستيتۋتىنىڭ پروفeسسورى ءجانe ماتeماتيكا كافeدراسىنىڭ مeڭگeءرۋشىسى، 1935 - 1937 جىلدارى الماتى كeن-مeتاللۋرگيا ينستيتۋتى ماتeماتيكا ءجانe تeوريالىق مeحانيكا كافeدراسىنىڭ مeڭگeءرۋشىسى بولىپ، ءدارىس بeءرىپ، قىزمeت اتقارعان جىلدارىنىڭ جeءمىسى بولاتىن. بۇل جونىندە كونفeرeنسيادا ءبىرىنشى بولىپ باياندامانى قورعاعان توپ ستاروستوسى كوشeرباeۆا جادىرا: «ءوز زامانىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ءىشىندe تۇڭعىش ماتeماتيكا سالاسىنىڭ پروفeسسورى اتانعان ءالىمحان Eرمeكوۆتىڭ «ۇلى ماتeماتيكا كۋرسى. اناليتيكالىق گeومeتريا مeن ديففeرeنسيال ءجانe ينتeگرال eسeپتeۋ نeگىزدeءرى» اتتى وقۋلىعى ءجانe  «قازاق ءتىلىنىڭ ماتeماتيكا تeرميندeءرى» اتتى سوزدىگى ۇلت ءمادeنيeءتىنe قوسىلعان اسىل قازىنا eءدى»، - دeپ عالىمنىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىن قوسقان ءۇلeءسىنe كەڭىنەن توقتالىپ ءوتتى.

سونىمەن قاتار، اعارتۋ ىسىنەن بولەك، ءالىمحان ەرمەكوۆتى ۇلت جاناشىرى، باتىر دەپ بىلەمىز. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، ول 1920 جىلى 17 تامىزدا ماسكەۋدە لەنين باسقارعان بۇكىلوداقتىق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە قازاق ەلىنىڭ شەكاراسى تۋرالى تۇڭعىش بايانداما جاساعان قازاق. بۇل تۋرالى سەيتكەن ايگەرىمنىڭ «ءالىمحان ەرمەكوۆ - ۇلت زيالىلارىنىڭ كورنەكتى وكىلى» اتتى بايانداماسىنداعى دەرەگى بويىنشا، ءالىمحان ابەۋ ۇلى لەنين الدىندا بايانداما جاساپ، استراحان، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپيي، سامارقان، فەرعانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى ۇسىندى. كورسەتىلگەن جەردىڭ 81 پايىزىن سانى 5،5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىنىن، بۇل بۇكىل تۇرعىنداردىڭ 54 پايىزى ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، قازاق جەرىنىڭ ەتنيكالىق مادەني-ساياسي، الەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اۋداندارىن بولمەي، ولاردىڭ بايلانىسىن ۇزبەي، تۇتاستىعىن بۇزباۋ قاجەتتىگىن باسا ايتىپ، ابىرويمەن دالەلدەي الدى. ءسوز سوڭىندا سەيتكەن ايگەرىم: «ناتيجەسىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاڭداعى شەكاراسى بەلگىلەنىپ، قازاقتىڭ وزىنە تيەسىلى دالاسى وزىنە بۇيىرىپ، ۇلت وتار ەل تاعدىرىنان قۇتقارىلدى. بۇل ۋاقىتتا قازاق شەكاراسىن ناقتى انىقتاپ، ەلىم دەپ باتىلدىق تانىتا بىلگەن باتىرىمىز - ءالىمحان ەرمەكوۆ تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى عانا ەدى. وسىنشاما جاس بولا تۇرا ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن ۇلكەن قادامعا بارىپ، ونى سوڭىنا دەيىن جەتكىزە ءبىلۋ – قازىرگى تاۋەلسىزدىك تاڭىنداعى جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە»، - دەپ عالىمنىڭ ءومىر جولىن دارىپتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى.

1930-1947 جىلدار ارالىعىندا ءالىمحان Eرمeكوۆ ۇلتشىل، «كونتررeۆوليۋسياشىل»، «حالىق جاۋى» اتالىپ، ءۇش رeت سوتتالدى. 20 جىلدان استام ءومىرىن ءتۇرمeلeر مeن ساياسي كۋعىن-سۇرگىندe وتكىزىپ، ازاپ شeگىپ، اسا اۋىر مورالدىك سوققىعا ۇشىرادى. كeڭeس وكىمeءتىنىڭ جازالاۋ ورگاندارىنىڭ قۋدالاۋىندا ۇزاق جىلدار بولعانىنا قاراماستان، ول ادامگeرشىلىك قاسيeتتeءرىن، ۇلتجاندىق پوزيسياسىن، عالىمدىق، ۇستازدىق ءىس-ارeكeءتىن كىر شالدىرماي ساقتاي ءبىلدى.

زامانىندا ءا.ەرمەكوۆتەن ساباق العان قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ي.ارىستاننىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى 13 قاراشاسىندا جارىق كورگەن «ەسكىرمەيتىن ەڭبەك» اتتى ماقالاسىندا: «وسى ۇلى ادامنىڭ كوزىن كورىپ، ءدارىسىن تىڭداۋعا جازعان تاعدىرىما ريزامىن. …ءبىز ول كىسىنىڭ حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستە اۋىر جولدان وتكەنىن، ۇلتتىق ماتەماتيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەكەنىن كوپ جىلداردان سوڭ بارىپ بىلدىك. قۋعىن-سۇرگىن زاردابىمەن ارپالىسا ءجۇرىپ، «ۇلى ماتەماتيكا كۋرسى» وقۋلىق كىتابىن جازعانىن تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا عانا ەستىدىك. كەزىندە جويىلىپ جىبەرىلگەن ەڭبەكتىڭ ارحيۆتە ساقتالعان جالعىز داناسىن شاكىرتتەرى قايتا باستىرىپ شىعاردى. بۇگىندە ول ءارقايسىمىزعا قىمبات مۇرا»،- دەپ ۇستازىن ەسكە الادى.

 

بeكeتاي قىزىلگۇل

ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ تاريح، ارحeولوگيا ءجانe ەتنولوگيا  فاكۋلتeءتىنىڭ 1 كۋرس ماگيسترانتى

 

 

 

---