الەم مۇحيتى مەن ونى مەكەندەيتىندەر جايلى 8 دەرەك
سىزگە، بالكىم، بەيمالىم بولعان الەم مۇحيتى مەن ونى مەكەندەيتىندەر جايلى 8 دەرەكتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز:
1. عالىمدار كەيدە “الەم مۇحيتى ايدىڭ ارعى بەتىنەن دە كەم زەرتتەلگەن” دەپ قالجىڭدايدى. بۇل تۇجىرىم شىندىققا سايادى دەسە دە بولادى: بۇگىنگە دەيىن، كەي مالىمەتتەر بويىنشا، الەم تەڭىزى 2−5%-عا عانا زەرتتەلگەن.
2. تەڭىزدەر تۇبىندە ناعىز سۋ استى وزەندەر بار، ناقتىراق ايتقاندا، «سالقىن سارقىلۋ» دەگەنگە كەلەتىن جاعدايلار. كۇكىرتتى سۋتەك، مەتان جانە باسقا دا كومىرسۋتەكتەر تەڭىز تۇبىندەگى جارىقشاقتار ارقىلى سارقىلىپ، تەڭىز سۋىمەن ارالاساتىن ايماقتى ءدال وسىلاي اتايدى، ال كەيىن سۋ وزەن سياقتى باياۋ قوزعالادى. جانە دە بۇل فەنومەن اتاۋىنداعى «سالقىن» ءسوزى سۋ تۇبىندەگى سۇيىقتىق اينالاسىنداعى تەڭىز سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسىنان تومەن دەگەندى بىلدىرمەيدى. كوبىنەسە تەمپەراتۋرا ءتىپتى الدەقايدا جوعارى بولادى. عالىمدار سالقىن سارقىلۋدى مۇحيتتاردىڭ تەكتونيكالىق بەلسەندى ايماقتارىمەن ۇشتاستىرعان. مىسالى، بۇل قۇبىلىس مۇحيتتىق جەر قاباتى ماتەريكتىككە باتىپ كەتەتىن جاپون ناۋاسىندا ايقىندالعان.
3. سۋ استى وزەندەرىنەن وزگە، مۇحيتتا سۋ استى سارقىرامالار دا بار. جانە دە ولاردىڭ كەيبىرى جەر بەتىندەگى كەيبىر سارقىرامالاردان الدەقايدا ۇلگەن. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 7 سۋ استى سارقىراماسى بەلگىلى. تەمپەراتۋرانىڭ ارتۇرلىلىگى مەن مۇحيتتىڭ ءار اۋماعىنداعى ءارتۇرلى تۇزدىلىق، سونىمەن قاتار تەڭىز ءتۇبىنىڭ بەدەرى بۇلاردىڭ تۇزىلۋىنە سەبەپ بولا الادى. ءتۇرلى جاعدايداعى ايدىنداردىڭ شەكاراسىندا جانە سۋ استى بوكتەرى بار كەزدە تىعىز سۋ تۇبىنە قاراي – ودان دا تىعىزىراق سۋدى باسۋ ءۇشىن اعادى.
قازىرگى تاڭداعى تانىمال سارقىرامالاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەنى گرەنلادنيا مەن يسلانديانى ءبولىپ تۇرعان دات بۇعازىنىڭ تۇبىندە ورنالاسقان. ونىڭ بيىكتىگى شامامەن 4000 مەتر، جانە ول 175 ميلليون كۋب فۋتتان كەم ەمەس سۋدى ارالاستىرادى.
4. كەيدە مۇحيتتا «ءسۇت تەڭىزدەرى» پايدا بولادى. مۇنداي «تەڭىز» دەپ مۇحيتتىڭ اۋقىمدى ايماعىنىڭ جارقىراۋىن ايتادى. جانە مۇنداي قۇبىلىستىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرى بار بولسا دا، ونىڭ قالاي پايدا بولاتىنىن عالىمدار ءالى ناقتى دالەلدەمەگەن. ءبىر نۇسقا بويىنشا، «ءسۇت تەڭىزى» مۇحيتتىڭ ءىرى ايماقتارىندا ۇزاققا سوزىلاتىن جارقىراۋ تۋدىراتىن Vibrio harveyi ليۋمينەسەنتتىك باكتەريالارىنان پايدا بولادى.
5. 2011 جىلى PLOS Biology جۋرنالىندا جارىق كورگەن زەرتتەۋگە سايكەس، مۇحيتتا اعزالاردىڭ شامامەن 2،2 ميلليون ءتۇرى مەكەندەيدى، ولاردىڭ ىشىندە شامامەن 194 400 ءتۇرى عانا بەلگىلى.
6. الەم مۇحيتىندا مەكەندەيتىن ەڭ ءىرى بالىق – كيت اكۋلاسى. بۇل ءتۇردىڭ كەيبىر وكىلدەرىنىڭ ۇزىندىعى 12،65 مەترگە جەتەدى جانە سالماعى 21،5 توننادان اسادى. بۇگىندە كيت اكۋلالارى بارلىق تروپيكالىق جانە بىركەلكى-جىلى تەڭىزدەردە مەكەندەيدى. ءبىراق الەم مۇحيتىنىڭ ەڭ ءىرى مەكەندەۋشىسى، بۇل – ارينە، كوك كيت. ونىڭ ۇزىندىعى 33 مەترگە دەيىن جەتەدى، ال سالماعى 150 توننادان اسۋى مۇمكىن.
سونىمەن قاتار الەم مۇحيتىنداعى ەڭ كىشكەنتاي بالىق بولىپ، كەدەرگىلى ءريفتىڭ مارجان لاگۋنالارىندا مەكەندەيتىن Schindleria brevipinguis سانالادى. بۇل ءتۇر بالىقتاردىڭ ۇزىندىعى 8،4 مم-گە دەيىن جەتۋى مۇمكىن.
7. مۇحيت بەتىنەن 1000 مەتر تەرەڭدىكتە، كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىن جانە تاعام از ايماقتا، تاڭعاجايىپ بالىقتار، ونىڭ ىشىندە تۇرلەرى قورقىنىشتى بالىقتار مەكەندەيدى. كۇن ساۋلەسى تۇسپەيتىندىكتەن ولاردىڭ كوزدەرى كىشكەنتاي (نەمەسە ءتىپتى كوزدەرى جوق) بولادى، ولار باياۋ جۇزەدى جانە تاعام از بولعاندىقتان ەنەرگيالارىن قۇرتا بەرمەۋ ءۇشىن ەشقاشان ولجاسىنىڭ ارتىنان جۇگىرمەيدى. بۇل بالىقتار جاي عانا ولجاسىن كۇتەدى نەمەسە ارنايى «قارماقتارى» ارقىلى الداپ تۇسىرەدى. تەرەڭدەگى بالىقتاردىڭ كوبى شاعىن ءپىشىندى بولادى – ءىرى بالىقتارعا جان ساقتاۋ قيىن، الايدا كوبىنىڭ ىشتەرى قامپايىپ كەتەدى. بۇل ولاردىڭ ءوز سالماقتارىنان دا ۇلكەن تاماقتى جۇتىپ الا الاتىندىقتارىمەن تۇسىندىرىلەدى. تەرەڭدەگى بالىقتاردىڭ ەڭ تانىمالدارى – Gonostomatidae جانە تەڭىز شايتاندارى. ال ەڭ تەرەڭدە مەكەندەيتىن بالىق بولىپ ابيسسوبروتۋلا سانالادى. ول پۋەرتو-ريكو ناۋاسىندا 8370 مەتر تەرەڭدىكتە تابىلعان.
8. مۇحيتتا «جالعان ءتۇپ» پايدا بولعان جاعدايلار دا بەلگىلى. ەڭ العاش ول تۋرالى 1942 جىلى بەلگىلى بولدى. بىرنەشە اكۋستيكالىق تەكسەرۋ مامانى مۇحيت بەتىنەن 300-450 مەتر تەرەڭدىكتە دىبىس تولقىنىن تويتاراتىن قاباتتى بايقاپ قالادى. جانە دە كەيىن بۇل بەيمالىم قابات تۇندە تەڭىز بەتىنە شىعىپ، ال كۇندىز – تۇبىنە قاراي تۇسەتىنى بايقالادى. سول كەزدە «جالعان ءتۇپتى» بالكىم كۇندىزگى جارىقتان قاشاتىن ءتىرى اعزالار تۇزەدى دەپ بولجانادى.
«جالعان ءتۇپتى» ءدال قاي اعزا ءتۇزۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاسالادى. ءبىراق ناتيجەسىندە مۇنى كالمارلار جاسايتىنى انىقتالدى. ويتكەنى توپ بولعان كەزدە ولار بىركەلكى ءبولىنىپ، تىعىز سالماق قۇرا الادى، ال بۇل ءوز كەزەگىندە دىبىستى تويتارا الاتىنداي مۇمكىندىكتى تۋىنداتادى.
You Might Also Like
-
ءبىر ورىنعا ءۇش باستىق، ۇشەۋىندە ءۇش جاستىق. ءۇش باستىقتىڭ ءبىر جاستىقتى جاستانىپ جاتقانىنىڭ ءبىرى — قاپيا. قاپيا قالجىراپ قالىپتى، شالىعىپ جەتىپتى، بىرەسە شالقالاپ، بىرەسە قىرىنداپ جاتىپ ۇھلەيدى.
