InfoHub Logo

جەكسەمبييەۆا انيدا دانياروۆنا
پروفەسسور رۋزۋددينوۆتىڭ مەديسينالىق ستوماتولوگيالىق كوللەدجى
تاربيە جۇمىسى بويىنشا ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى – ۇلى دالامىزدىڭ وتكەن مىڭجىلدىقتارى بەلەستەرىندەگى الەم وركەنيەتى كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرگەن كورنەكتى مەملەكەتتەردىڭ (عۇن يمپەرياسى – ب.ز.ب. III ع. – ب.ز. I ع.؛ تۇرىك قاعاندىقتارى – 552-704 جج.؛ التىن وردا – 1243–1503 جج.؛ قازاق حاندىعى – 1465–1847 جج.) – تاريحي مۇراگەرى. التىن وردا – شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق جانە باسقا دا تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرىگۋىمەن قۇرىلعان تۇركى يمپەرياسى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى جوشى ۇلى باتۋ سايىن حان باسقارعان كەزەڭدە (1227–1255جج.) التىن وردا يمپەرياسىنىڭ كەڭ-بايتاق كەڭىستىگىندە رەسەي كنيازدىكتەرى، ماسكەۋ  قالاسى، كييەۆ ءرۋسى، بالتىق تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى وڭىرلەر، پولشا، ماجارستان ەلدەرى، ولاردىڭ قالالارى كراكوۆ، برەسلاۋ، بۋداپەشت، ورتالىق ەۋروپا، تراكيا جەرلەرى، اۆستريا، چەحيا، سلوۆاكيا، بۇلعارستان، سولتۇستىك كاۆكاز، حورەزم، بۇكىل دەشتى قىپشاق – ءبارى دە التىن وردا قۇرامىندا بولدى. التىن وردا يمپەرياسىنىڭ استاناسى ەدىل وزەنى بويىنداعى  ساراي قالاسى (1243ج.)، ودان كەيىن بەركەحان باسقارعان كەزدە بەركە سارايى (ساراي ءال-جاديد) بولدى.

التىن وردانىڭ  مەملەكەت قۇرۋشى نەگىزى حالقى – قازاقتىڭ بايىرعى رۋ-ۇلىستارى: قىپشاق، قوڭىرات، كەرەي، اداي، كەتە، بەرىش، ارعىن، ۋاق، نايمان، قاڭلى، ت.ب. يمپەريا قۇرامىنداعى جالپىتۇركىلىك ۇلىستار (نوعاي، باشقۇرت، بۇلعار، قاراقالپاق، حازار، ت.ب.)، سلاۆياندار، ارمياندار، گرەكتەر، ت.ب. – ءبارى التىن وردا زاڭىمەن ءومىر ءسۇردى. التىن وردا، باتۋ، بەركە حاندار تۇرىسىندا شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ باس ورداسىنا ، ونداعى ۇلى قۇرىلتايعا تاۋەلدى بولدى.

 التىن وردانىڭ وركەندەۋى مىنا حاندار تۇسىندا بولدى: موڭكە تەمىر (1266–1280)، تۇدا موڭكە (1280-01287)، تولە بۇقا (1287-1291)، توقتى (1292–1312) ، وزبەك (1312–1342)، جانىبەك (1342–1357). التىن وردانىڭ الەم مەملەكەتتەرىمەن (تۋركيا، سيريا، ەگيپەت، ت.ب.) ساياسي-ەكونوميكالىق، ساۋدا، مادەني قاتىناستارى دامىعان. الەمدىك بايلانىستار ءۇشىن «قىپشاقتىڭ جازبا كىتابى» («كودەكس كۋمانيكۋس») سوزدىگى جازىلىپ قولدانىلدى. سوزدىكتە لاتىنشا-پارسىشا-كۋمانشا جانە كۋمانشا-نەمىسشە-لاتىنشا سوزدەر، جۇمباقتار، ءدىني اڭىزدار قامتىلعان.

التىن وردا داۋىرىندەگى (XIII – XIV عع.) ادەبي مۇرالار – (ءرابعۋزىدىڭ «رابعۋزي قيسسالارى»؛ قۇتىپتىڭ «حۇسراۋ-شىرىن» داستانى؛ حورەزميدىڭ «ماحابباتناما» داستانى؛ حۋسام كاتيبتىڭ «جۇمجۇما سۇلتان» داستانى؛ ءسايف ساراييدىڭ «جادىگەرناما»، «تۇركىشە گۇلستان» داستاندارى، ت.ب.)، عالىمداردىڭ (ءابۋ حايان، يبن مۇحاننا، ت.ب.) – قۇندى قازىنا جىراۋلار پوەزياسىنىڭ كوسەم تۇلعالارى سىپىرا، اسان قايعى (XIV – XV عع.) حاندار مەن بي-شەشەندەردىڭ حالىقتىڭ بىرلىگىن مەملەكەتتى ساقتاۋدى جىرلادى. 1502 جىلى شەيh احمەت حان ولگەسىن التىن وردا ىدىرادى. ىدىراۋ بيلىك يەلەرىنىڭ ءوزارا تارتىسىنان جانە اقساق تەمىردىڭ جويقىن شابۋىلدارىنىڭ سەبەبىنەن بولدى. التىن وردا ىدىراپ، مىناداي حاندىقتارعا  بولشەكتەندى: قارىم – 1428–1792؛ قازان – 1437–1556؛ قاسىم – 1445–1681؛ استراحان – 1466-1557؛ ءسىبىر – 1563-1656؛ باشقۇرت – 1656-1738؛ قازاق – 1465-1847. قورىتا ايتقاندا التىن وردا – ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى قازاق ۇلتى نەگىزىندەگى كوشپەلىلىك پەن مادەنيەت تۇتاستىعىمەن الەمگە تانىلعان كۇردەلى سيپاتتى الىپ مەملەكەت.

---