انام ايتقان اڭگىمە نەمەسە ءبىر اۋىز ءسوز ءۇشىن...
مەن كەشە "حالىق جاۋىنىڭ" بالاسى ەدىم،
بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ەدىم،
وكپەلەسە بىزدەيلەر وكپەلەسىن،
ستالينگە نە وكپەڭ بار، اعا، سەنىڭ...ەسەنعالي راۋشانوۆ
اكەم بۇل تۋرالى ءومىر بويى شەشىلىپ اڭگىمەلەگەن ەمەس. تەك قانا: "ءبىز ءۇش تۋمالاس ەدىك، وزىمنەن ۇلكەن كوپجاس، جاراس دەگەن اعالارىم بار ەدى"، — دەيتىن. ءۇش ۇلدىڭ كەنجەسى ءبىزدىڭ اكەمىز — مىڭجاس ەكەن. اعالارى جونىندە سۇراي قالساق: "باياعى اشارشىلىق كەزىندە ۇستالىپ كەتتى" — دەپ جاۋاپ بەرەتىن. ءمان-جايدى كەيىن انامنان ەستىدىم.
1928 جىلدارى قازاقستاندا گولوششەكين "كىشى وكتيابر" اتتى اسىرا سىلتەۋىن باستاعان كەزدە ۇرىككەن ەل تۇرىكمەن، قاراقالپاق جەرىنە قاراي دۇركىرەي كوشە جونەلەدى. اكەدەن جاستاي قالىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسقان، باي اعايىندارىنىڭ مالىن باعىپ، از عانا داۋلەت جيعان ءۇش جىگىت تە تۋعان ماڭعىستاۋىن تاستاپ، كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. اكەمنىڭ تۋعان جەرى فورت-شيەۆچەنكو، ال انام: "بالا كەزىمىزدە جەم، ساعىز بويلارىندا كوشىپ جۇرەتىن ەدىك"، — دەيدى. مال وسىرۋمەن عانا اينالىسقان كوشپەلى حالىقتى اتا مەكەنىندە تەك مال عانا ۇستاپ تۇرا العان. مالدان جۇرداي بولىپ تونالعان اۋىل جۇرتى ەندى كۇن كورىس جاعدايىن ويلاپ كاسپيي تەڭىزىن جاعالاپ، شاعادامعا (قازىرگى كراسنوۆودسك قالاسى) قاراي بوسقان، كەيبىر اۋىلدار تەمىر جولدى بويلاپ، تاشكەنتكە دەيىن اسىپ كەتكەن. "قازىرگى قازاقستان شەكاراسىنان شىعىپ، شۇبىرىندىعا ۇشىراعان شارۋالار سانى 1 ميلليون 31 مىڭنان اسقان. ولاردىڭ شامامەن 165 مىڭى رەسپۋبليكا شەڭبەرىنەن عانا ەمەس، وداق شەكاراسىنان ءبىرجولا شىعىپ، كورشى جۇڭگو، مونعوليا، اۋعانستان، يران، ءتىپتى سوناۋ تۇركيا جەرىنە جەتىپ، كەيىن ءوز وتانىنا قايتا الماي قالعان. ال كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن رەسەي فەدەراسياسىنا قونىس اۋدارىپ، سول جەرلەردە ورنىعىپ قالعاندار سانى 450 مىڭداي"، دەپ جازدى بۇل تۋرالى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە دەموگراف، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ماقاش ءتاتىموۆ. كراسنوۆودسك ماڭىندا يراندا، اۋعانستاندا تۇراتىن اعايىندارىنان حات-حابار الىپ تۇراتىندار از ەمەس. ءبىزدىڭ كورشىمىز ءالپيا شەشەيدىڭ راديوقابىلداعىش ارقىلى يراننان اپتاسىنا ءبىر رەت بەرىلەتىن قازاقشا حاباردى سارىلا كۇتىپ، دومبىرامەن قوسىلا شىرقالاتىن زارلى اندەردى تىڭداپ، جىلاپ وتىرعانىن تالاي كورگەنبىز.
وتىزىنشى جىلدارى اكەلەرىمىز ەلىمىزدەگى ءىرى حيميالىق تۇزداردىڭ كەن ورنى — قارابۇعازدا ەڭبەك ەتىپ، ونىڭ بايلىعىن ەل ىرزىعىنا اينالدىرۋشىلاردىڭ العى ساپىندا بولعان. ول كەزدە جۇمىس وتە اۋىر، بارلىق ءىس قول كۇشىمەن اتقارىلادى. ەل ءىشىن اشتىق جايلاعان، ازىق-تۇلىك تاپشى، جۇمىسشىلار لاس، سۋىق باراقتاردا تۇرعان. بۇل اسىرەسە، بۇرىن مال سوڭىندا ءجۇرىپ قالعان كوشپەندىلەرگە قيىن تيگەنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە شولاق بەلسەندىلەر شىعىپ، جۇرتتى تىقسىرىپ مازا بەرمەگەن.
— اسىرەسە، ەلدەن ەرەكشەلەنۋگە تىرىسىپ، بۇتىنا گاليفە شالبار، اياعىنا بىلعارى ەتىك كيىپ كورىنگەنگە ىزعار شاشا قاراپ جۇرەتىن شيكىل سارى جىگىتتى كورەتىن ەدىم، بار بالە سودان كەلىپتى، — دەيدى انام. جۇمىسشىلارعا دىگىرلەپ قويماعان سوڭ، اكەيدىڭ ۇلكەن اعاسى كوپجاس: "كوپتەن ۇلى ەمەس، وسىنىڭ قول-اياعىن بايلاپ تاستايتىن ەكەن" — دەپتى. بۇل ءسوزدى الگىگە بىرەۋلەر جەتكىزسە كەرەك، سول كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋعاندا ءۇي ىشىندەگىلەر تارس-تۇرس قاعىلعان ەسىك دۇرسىلىنەن ويانادى. الدىمەن ۇيگە ەنتەلەي ەنگەن دەنەلى قازاق:
— تۇرلىبەك ۇلى كوپجاس وسىندا ما، ايدا بىزبەن جۇرەسىڭ، — دەيدى. "العاشىندا ءىستىڭ ءمان-جايىن ۇعىنا الماي سەلتيىپ تۇرىپ قالىپپىز. تەك ەنەم عانا داۋىس سالىپ، جىلاپ قويا بەردى. مەن سىرتقا شىعا كەلسەم، ەسىكتىڭ سىرتىندا جانە اۋلادا ءتۇسى سۋىق ەكى ادام تۇر، ۇيگە قايتا كىردىم. ەرتەڭىنە بىرەۋلەر كەلىپ، ءۇيدى ءتىنتتى، ءبىراق ءاعالى-ىنىلىنىڭ ۇشەۋى دە ساۋاتسىز بولاتىن نە تابا قويسىن"، دەيدى انام.
كوپ ۇزاماي ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن "حالىق جاۋى" اتانىپ ۇستالعان كوپجاستىڭ ءىنىسى جاراس تا تۇتقىنعا الىنادى. اجەمىز تويعان ەكى ۇلىنىڭ سوڭىنان ىزدەۋ سالىپ، تالاي كەڭسەنى توزدىرعان. ءبىراق ناتيجە شامالى. ءبىر كۇنى ول الگى شيكىل سارى بەلسەندىگە تاپ كەلىپ، ۇلدارىنىڭ جايىن سۇراپتى. "كىشىسىن بىلمەيمىن، ۇلكەن ۇلىڭ ەندى قايتىپ ورالماسا كەرەك، ۇكىمەتكە قارسى ءسوز ايتقان ادام وڭاتىن با ەدى" دەگەن جاۋاپ العان. "ۇلكەن قايناعا سول كەتكەننەن حابارسىز كەتتى. اراعا ون جىلداي سالىپ، كىشىسى ورالدى. ءسىبىردىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى لاگەردە يت قورلىقپەن كۇن كەشىپتى. ەلگە ابدەن تيتىقتاپ جەتتى. سودان قايتىپ وڭالعان جوق، ءوز قولىمىزدا قايتىس بولدى"، — دەپ اڭگىمەلەيدى انام.
ماڭعىستاۋدىڭ كوپتەگەن قازاقتارى كراسنوۆودسك-تاشكەنت تەمىر جولى بويىنداعى ستانسيالار مەن رازەزدەردى مەكەندەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇرىپ قالعاندارى بار. اسىرەسە، ولار كراسنوۆودسك، نەبيتتاۋ سياقتى ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ ماڭىنا مول شوعىرلانعان. بۇلاردىڭ قازاق مەكتەپتەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى — ماڭعىستاۋدان ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىزگە ۇقساپ اۋىپ بارىپ، سول جەردەن مايدانعا اتتانعان كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى ءمادي بەگەنوۆتىڭ اتىندا. قازاق تىلىندە "جۇمىسشى" گازەتى، "اتىراۋ" اتتى تەلەجۋرنال بار.
اكەمىز ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن، قىرىق جىلدان استام ۋاقىت بويى تەمىر جولدا ەڭبەك ەتتى. بەس قىز، ءتورت ۇل تاربيەلەپ ءوسىردى. ولە-ولگەنشە ونىڭ اۋزىنان بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن ەمەسپىز. بۇل دا وتىزىنشى جىلدارداعى جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ، ەشنارسەنى اشىق ايتۋعا ۇيرەنبەۋدىڭ، قورقاسوقتىقتىڭ زاردابى بولسا كەرەك.
— ول تەك قانا تۋىپ-وسكەن جەرىن ساعىنىپ:"قايران، ماڭعىستاۋىم،" — دەپ وتىراتىن. تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق كەزەڭى اتانعان سول كەزدەردە ءبىزدىڭ اكەيلەر سياقتى مىڭداعان قاراپايىم شارۋالار جازىقسىز جاپا شەگىپتى. وتكەنىمىزدىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن دا بۇركەمەلەمەي اشىق ايتاتىن شاق تۋدى. ويتكەنى، وتكەنسىز بۇگىن جوق.
18. 01. 1989 ج.
You Might Also Like
-
سول كۇنى قوشوبا اۋىلىنان شىعىپ، ءجۇز سەكسەن شاقىرىمداي جەردەگى قارابۇعاز قالاسىنا جول تارتقان جيىرما جىگىتتىڭ ىشىندە سۇلتان دا بار ەدى. بۇل ونىڭ اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتقا ەكىنشى ساپارى. جەتەكتەگ...
-
ول وسى اۋىلداعى مارشال ءابدىحالىقوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپكە تاياۋ تۇستاعى اق شاڭقان ۇيدە تۇرادى. جانە مەن ءقازىر زەينەتكەر ەدىم دەپ قاراپ جاتقان ول جوق. اۋىلدا، ماڭعىستاۋ ستانساسىنداعى تەمىر جول باسقار...
