"شاڭىراعىن كوتەرىپ، كەرەگەسىن كەرگەن ەدىك" - دەيدى ەڭبەك ارداگەرى كيىكباي رزاحانوۆ
2008 جىلى كيەلى دە قازىنالى ءوڭىر ماڭعىستاۋدىڭ ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، وبلىس بولىپ قۇرىلعانىنا 35 جىل تولدى. ەكونوميكامىز قارىشتاپ، الەۋمەتتىك احۋالىمىز كوتەرىلگەن، مادەنيەتىمىز بەن ونەرىمىز تاسىپ-تولعان بۇگىنگى ۇلى وزگەرىستەر مەن وركەندى ىستەر سول كەزدەردەن باستاۋ العان-دى.
بۇگىندە اتاق-داڭقى ايداي الەمگە جايىلعان وبلىسىمىز قالاي قۇرىلدى؟ وسى ساۋال ءبىزدى وبلىس اكىمى جانىنداعى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، "مۇنايشى " قوعامدىق قورىنىڭ ايماقتىق ۇيلەستىرۋشىسى كيىكباي رزاحانوۆقا الىپ بارعان ەدى.
— كيەكە، "شاڭىراعى شالقاق، كەرەگەسى ءبۇتىن، كەڭ تۇبەك، قانشاما ويلار كەشتىردىڭ ماعان سەن تۇلەپ..."، دەپ مەڭدەكەش اقىن جىرعا قوسقان ماڭعاز ماڭعىستاۋ وبلىس بولىپ قۇرىلعان كەزدە ءسىز دە سول تاريحي ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولدى دەپ ەستىدىك....
— ول راس جانە سول حاباردى العاش ەستىگەندەردىڭ دە ءبىرىمىن دەسەم دە بولادى. ءقازىر سول ءبىر كەز تۋرالى ونى كورىپ-بىلمەگەن اركىمشىلەر ءار ءتۇرلى ايتىپ ءجۇر...
1972 جىلعى مامىردىڭ 12-ىسىندە ماڭعىستاۋعا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ كەلىپ، اقتاۋدان اۆتوماشينامەن قاراقيا، جەتىباي، اسار، قاراماندىباس ارقىلى وزەنگە جەتتى. جانە ورتالىقتان تەك ءوزى عانا كەلدى. اۋدان باسشىلارىمەن كەڭەس وتكىزدى. "ءوزىم كوزبەن كورۋگە كەلدىم، مۇنداعى ءوندىرىس ورتالىقتارى اقتاۋ مەن وزەن عوي، دەگەنمەن، ولكەڭىزدىڭ بولاشاعى اسا زور"، — دەدى ول ءوز سوزىندە. ول كەزدە مەن وزەن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس جونىندەگى ورىنباسارى بولاتىنمىن.
1973 جىلعى ناۋرىزدىڭ 8-ىندە كەزىندە وزەندە قىزمەت ىستەگەن، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى لوگاچيەۆاعا (ول كەزدە وبلىس ورتالىعى گۋريەۆ) تەلەفون سوقتىم. ونداعى ويىم ونى حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاۋ ەدى. ول راحمەتىن ايتىپ كۇلدى دە: "كيىكباي رزاحان ۇلى، جاقىن ارادا ءبىز ءبارىمىز سىزدەردى، ماڭعىستاۋلىقتاردى قۇتتىقتايتىن بولامىز"، — دەدى. مۇنىڭ ءمانىسىن سۇراعانىمدا ماڭعىستاۋدىڭ دەربەس وبلىس بولىپ قۇرىلاتىنىن ايتتى. حاباردى وزەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قوجانياز ەسەنتايەۆقا ايتقانىمدا، ول: "ول قايدان ەستىدى ەكەن، ءبىز ءالى ەشتەڭە ەستىگەن جوقپىز عوي"، دەدى. ناۋرىزدىڭ 9-ى كۇنى اۋداندىق پارتيا، اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى مەن ورىنباسارلارى جينالىپ، ەشقايدا شىقپاي، كۇتىپ وتىردىق 13ء-ى كۇنى ق. ەسەنتايەۆ مەنى، اۋداندىق حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى مەڭدۋللا ءعۋبايدۋلليندى، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىسى قوجاباي داۋلەتوۆتى ەرتىپ، ءبارىمىز اقتاۋعا كەلدىك. 14ء-ى كۇنى الماتىعا جەتى ادام ۇشتىق. بىزگە د. ءارىپوۆ، X. ەسپولوۆ، ف. تەمىرالييەۆا، ت. شۇيىنشالييەۆ قوسىلدى. ءبىزدى ورتالىق كوميتەتتە ماڭعىستاۋ وبلىسىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ ءتوراعاسى تۇتقاباي اشىمبايەۆ قابىلدادى. ول وبلىسىمىزدىڭ قۇرىلۋى تۋرالى جارلىقتىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرىلىپ جاتقانىن، ەندى بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزەتىنىمىزدى جانە قايسىمىزدىڭ قاي قىزمەتكە باراتىنىمىزدان حاباردار ەتتى. ماعان ەرالييەۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىلىعىن ۇسىندى.
ناۋرىزدىڭ 17ء-سى كۇنى ءبىزدى، جاڭا اشىلىپ جاتقان اۋدانداردىڭ باسشىلارىن د. قونايەۆ قابىلدادى.
ەكى كۇننەن كەيىن وبلىس اكتيۆى ءوتىپ، وعان د. قونايەۆ قاتىستى، ول ءوز سوزىندە ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بىر-ەكى جىلدا-اق قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىمەن تەڭەسەتىنىن ايتا كەلىپ، تابىس تىلەدى.
ءساۋىر ايىندا وبلىستىق پارتيا كونفەرەنسياسى ءوتىپ، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ تۇتقاباي اشىمبايەۆ، ەكىنشى حاتشىلىعىنا ولەگ سەمەنوۆيچ ميروشكين، حاتشىلارى بولىپ جاردەم كەيكين، گ. ي. شەستاكوۆ سايلاندى.
— وبلىس جاڭا اشىلعان كەزدە بۇرىنعى گۋريەۆكە (قازىرگى اتىراۋ) قاراپ كەلگەن ءوڭىرىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دارەجدە قانداي دارەجەدە ەدى؟
— ماڭعىستاۋدىڭ ول كەزدەگى قۇرىلىمى كۇردەلى بولاتىن. نەگىزگى كاسىپورىندار: كاسپيي ايماقتىق تاۋ-كەن كومبيناتى تىكەلەي ماسكەۋگە، ورتا ماشينا جاساۋ مينيسترلىگىنە، ال "مانعىشلاكنەفت" بىرلەستىگى تىكە وداقتىق مينيسترلىككە باعىناتىن. ءبىراق، وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىسى تۇتقاباي اشىمبايەۆ كەلگەن بەتتە-اق بۇلارمەن ءتىل تاۋىپ، مامىلەگە كەلتىردى. ول كىسى ادامعا سەنەتىن جانە كىمگە سەنۋدى بىلەتىن، تالاپكەر، تەمىردەي ءتارتىپ يەسى بولاتىن.
سودان قىزمەتكە كىرىسىپ كەتتىك. ەرالييەۆ (قازىرگى قۇرىق) پوسەلكەسىنە ءبىر جىل ىشىندە جوعارى كەرنەۋلى ەلەكتر جەلىسى تارتىلدى، اسفالت جول سالىندى. كوپ تۇرعىن ۇيلەر، عيماراتتار بوي تۇزەدى. تەك ەرالييەۆ اۋدانى ەمەس، باسقا اۋدان-قالالاردا دا كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەر تىندىرىلدى. قازىرگى شەتپەدەن اتىراۋعا، بوزاشىعا تارتىلعان اسفالت، قاتقىل جولداردىڭ قۇرىلىسى 1974 جىلدىڭ باسىندا باستالعان-دى. وبلىس كولەمىندەگى بارلىق اۋدان ورتالىقتارى مەن ءىرى ەلدى مەكەندەرگە ەلەكتر، تەلەفون جەلىلەرى، اسفالت جول تارتىلىپ، جاڭا تيپتەگى مەكتەپ، بالاباقشا، تۇرعىن ۇيلەر سالىندى. وزەندە قازاق گاز وندەۋ، اقتاۋدا پلاستماسسا زاۋىتتارى ىسكە قوسىلدى. مۇناي مەن گاز وندىرۋدە رەسپۋبليكا بويىنشا ءبىرىنشى ورىنعا كوتەرىلدى. ەڭ جاس وبلىس وندىرىستىك ءونىم وندىرۋدە رەسپۋبليكاداعى العاشقى بەس وبلىس قاتارىنا جەتتى. مالشىلار جەر ۇيدەن، كەپە قورالاردان جاپپاي جاڭا ۇيگە شىعىپ، قىستاق مەكەندەرگە ەلەكتر جۇيەلەرى جۇرگىزىلدى...
— ەستۋىمىزشە، سىزگە كوپ ۇزاماي باسقا، جاۋاپتىلاۋ قىزمەت تاپسىرىلىپتى عوي...
— ءيا، ءبىر جىل التى ايدان كەيىن، دالىرەك ايتسام، 1974 جىلدىڭ قاراشا ايىندا مەنى وبلىس باسشىسى ت. اشىمبايەۆ شاقىرىپ الدى دا، "فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ باراسىڭ"، — دەدى. قالا سول كەزدە ەڭ ارتتا قالعان مەكەن ەدى. بالىق ونەركاسىبى تۇرالاعان، ءارى باسشىلىعى استراحاندا، وزگە ءوندىرىس جوق. قالا يەسىز قالعانداي. فورت-شيەۆچەنكونى بۇرىننان بىلەتىنمىن، ءبىراق تاپ مۇنداي كۇيدە دەپ ويلاماعان ەدىم. تۇرعىندارى مۇندا جۇمىس بولماعان سوڭ باسقا جاققا كوشىپ كەتكەن. ەسەپتەپ كورسەك، قالاداعى تۇرعىن ءۇي قورىنىڭ 80 پايىزى ەسكى، بۇزىلعان. جول دا، ەلەكتر جارىعى دا جوق. بارعان كۇنى قوناق ۇيدە شايىمدى شام جارىعىمەن ىشكەنىم ەسىمنەن كەتپەيدى. اۋىز-سۋدى باكۋدەن كەمەمەن الدىرادى، ول جوقتا ءار جەر-ار جەردەگى قۇدىقتار سۋىنان ىشەدى.
سودان بارعان بەتتە كەزەك كۇتتىرمەيتىن جۇمىستاردىڭ كەشەندى جوسپارىن جاسادىق. ەڭ ءبىرىنشى قاجەت — ەلەكتر جارىعى. ەرالييەۆتەن ديزەلدەردى اكەلىپ ورناتىپ، سول جىلعى جاڭا جىل كۇنى قالاعا جارىق بەردىك. قالانىڭ باس جوسپارىنا اقتاۋدان ەلەكتر جەلىسىن، اسفالت جول تارتۋدى ەنگىزىپ، وبلىس باسشىلارىنىڭ كومەگى ارقاسىندا كەيىنگە قالدىرماي سول جىلى باستاپ كەتتىك. ارناۋلى تەحنيكالار الدىرىپ، كوشەلەردى تازالاۋدى، اسفالتتاۋدى قولعا الدىق. قالاعا جاقىن جەردەن سۋ كوزى تابىلىپ، سۋ قۇبىرىن تارتتىق. ەڭ باستىسى بالىق ونەركاسىبىن ءوز قولىمىزعا الىپ، دەربەس باسقارما قۇردىق. قۇرىلىس جۇمىسى وركەندەدى. ءتىپتى باياعى فورت كومەندانتى ۋسكوۆتىڭ جازعى ساياجايىندا سىعىلىسىپ وتىرعان ولكەتانۋ مۇراجايىن جاڭا ۇيگە كوشىردىك. تاس كارەرىنىڭ جۇمىسى جاقساردى.
— وسىنداي زور كۇشپەن، كوپتەگەن ادامداردىڭ قايرات-جىگەرىمەن قۇرىلعان وبلىسىمىزدىڭ، ون بەس جىلدان كەيىن تاراتىلۋى تالايدى وكىندىرىپ، "بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن" كەزدەر بولدى عوي...
— ءسوزىڭ اۋزىڭدا، مەن تۇتقاباي اعامەن تانىستىم. جابىلىپ قالعان ماڭعىستاۋ وبلىسىن قايتا قۇرۋدى سۇراپ 41 مىڭ ادامنىڭ قولى قويىلعان ارىزدى 1989 جىلى مارقۇم ەرعالي تولەسىنوۆ ەكەۋمىز الماتىعا اپارعانبىز. تالاي تابالدىرىقتى توزدىردىق. ماسەلەنى دۇرىس شەشە الاتىن ءبىر ادام ول نۇرەكەڭ — نۇرسۇلتان نازاربايەۆ. ال، ونىڭ قابىلداۋىنا جەتۋ قيىننىڭ قيىنى. سوندا قول ۇشىن بەرگەن تۇيمەباي اعا بولدى. سوندا ول بۇرىن ءىنىم باسقارعان وبلىس قالپىنا كەلسىنشى دەپ جانە ماڭعىستاۋدىڭ بولاشاعىنا ەكونوميست كوزىمەن قاراپ، باعالادى. نۇرەكەڭە تەلەفونمەن حابارلاسىپ، ءبىزدى قابىلداۋدى ءوتىندى. نۇرەكەڭ سىيلاس اعانىڭ وتىنىشىنە قۇلاق اسىپ، ءبىزدى قابىلداپ، سويلەستى جانە ماسەلەنى وڭىنان شەشتى. 1990 جىلى وبلىسىمىز قايتا قالپىنا كەلدى.
قازاق "كوزدەن كەتسە كوڭىلدەن كەتەدى"، دەپ جاتادى، ءبىراق وبلىستىڭ العاشقى باسشىسى، ءىرى تۇلعا تۇتقاباي ءاشىمبايۇلىن ماڭعىستاۋلىقتار كوڭىلدەن كەتىرگەن جوق، كەتىرمەيدى دە. جاقىندا ونىڭ ءوزى تاپسىرما بەرىپ، اشتىرعان قالاداعى تۇڭعىش قازاق مەكتەبىنە ونىڭ ەسىمىنىڭ بەرىلۋى دە سونىڭ ايعاعى.
— كيىكباي اعا، اڭگىمەڭىزگە راحمەتىمىزدى ايتامىز. ءسوزىڭىزدىڭ سوڭىندا تابالدىرىقتان اتتاعان جاڭا، 2008 جىلعا وراي، تىلەگىڭىزدى دە بىلدىرە كەتسەڭىز؟
— راحمەت قاراعىم! مۇنان وتىز بەس جىل بۇرىن ءوزىنىڭ التىن شاڭىراعىن كوتەرگەن ماڭعىستاۋ بۇگىندە رەسپۋبليكا وبلىستارىنىڭ اراسىندا الدىڭعى ورىندا. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى قادامى قارىشتى. بۇل — ەلباسىمىزدىڭ، وبلىسىمىزدىڭ قازىرگى باسشىسى قىرىمبەك كوشەربايەۆتىڭ جانە اۋدان-قالالاردى زامان تالابىنا ساي باسقارىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ، بۇكىل تۇبەك تۇرعىندارىنىڭ ەلەۋلى ەڭبەگى. الداعى جىلى دا وسى باعىتتان تايماي ولكەمىز دە، ەلىمىز دە وسىپ-وركەندەي بەرسىن. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ قاتارىنان كورىنەيىك.
زامانىمىز تىنىش، حالقىمىز امان، باق-بەرەكەمىز باياندى بولعاي!
You Might Also Like
-
مۇنان جيىرما جىل بۇرىن، ياعني 1988 جىلى قۇرىلعانىنا ون بەس جىل بولعان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تاراتىلعانىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. ارينە، "بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا" دەگەندەي، بۇل كوپتەگ...
-
ءالى ەسىمدە مۇنان جيىرما جىلداي بۇرىن وبلىستىق گازەتتەن بەينەۋ اۋدانىنا ىس-ساپارمەن جول شەككەنىم بار. جولاۋشىلار ۆاگونىندا قاتار جايعاسقان جىلى ءجۇزدى، ساليقالى ءسوزدى ءبىر اعايمەن اڭگىمەلەس بولدىق. ءبى...
