اپەندى قالقام
اينالمالى شىنى ەسىكتەن اۋپىرىمدەپ كىردىم دە:
— ديرەكتورعا قالاي بارۋىم كەرەك؟ — دەدىم شۆەيسارعا.
وزىنەن ءجون سۇراعانعا كىسىلىگى ۇستاي قالسا كەرەك، شۆەيسار ماڭىزدانىپ، ماڭعازدانىپ، ماڭقايىپ ءبىراز تۇردى. سونسوڭ يەگىمەن وڭ جاقتى نۇسقادى.
وڭ جاقتا ليفت بار ەكەن، ونىڭ ەسىگى جانىندا ءبىر كىسى وتىر، تەگى ليفتەر بولار.
مەن ليفتىگە بارىپ كىرە بەرىپ ەدىم، الگى كىسى جولىمدى بوگەپ:
— قايدا كەتتىڭ؟ — دەدى.
— ديرەكتورعا.
ول: «وسىلار-اق قاڭعي بەرەدى ەكەن!» دەگەندەي بىردەڭەنى مىڭگىرلەدى دە، سەلقوس ۇنمەن:
— اۋەلى سۇراپ ءبىلۋ كەرەك... ءبىز اي قاراپ وتىرعان جوقپىز عوي، — دەگەندى ايتتى.
— عافۋ ەتىڭىز. مەن ديرەكتور مىرزامەن جولىقسام دەپ ەدىم... — دەدىم.
— جالعىز سەنى تاسىمايمىن. ەندى ءۇش كىسى كەلگەنشە توس.
— مەن وتە اسىعىس ەدىم...
— اسىعىس بولساڭ، بولا بەر! ءتورت كىسىدەن ازدى ليفت كوتەرمەيدى.
ول ەكى قولىن ارتىنا سالىپ، مەنىڭ الدىمدا ارى-بەرى جۇرە باستادى؛ ماعان دەرتىمدى قايىرىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرگەنى ءۇشىن وزىنە-وزى ءدان ريزا كەيىپتە.
ليفتىگە جانە ءبىر كىسى كەلە قالدى.
— قايدا زىمىراپ باراسىڭ؟! ەكەۋ-اق ەكەندەرىڭدى كورمەيسىڭ بە؟! — دەپ اقىردى ليفتەر وعان.
الدە زاماندا ءبىز تورتەۋ بولدىق، ءتورتىنشى بوپ ءبىر ايەل كەلدى. ءساتى تۇستىلەپ ليفتىگە ۇمتىلدىق. ءبىراق ليفتەر ءبىزدى قاق ماڭدايدان ۇرعانداي ەتىپ ەسىكتى تارس جاۋىپ قۇلىپتادى دا، كىلتىن قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— بىزگە جوعارى شىعۋ كەرەك... — دەدى ايەل سىزىلىپ.
— وندا ۋاقىتىندا كەلۋ كەرەك. ءقازىر تۇسكى تاماققا بارۋعا قوڭىراۋ سوعىلادى... سەندەر ەندى ساعات ءبىر جارىمدا كەلىڭدەر...
— ول قالاي؟
— ول سولاي. تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە ليفت جۇرمەيدى، بىزدە سونداي ءتارتىپ بار، — دەپ ليفتەر ساعاتىنىڭ شىنىسىن ساۋساعىمەن تۇرتكىلەدى، — ساعات تۋرا ءبىر جارىمدا كەلىڭدەر، سوندا جوعارىعا شىعاسىڭدار.
مەنىڭ ديرەكتورعا تىرەلىپ تۇرعان ەشقانداي شارۋام جوق ەدى، ءوزىمنىڭ كەشەگى سۇيىكتى شاكىرتىمدى ۇلكەن قىزمەتكە تاعايىندالعانىمەن قۇتتىقتاپ قانا شىقپاقشى بولعانمىن. شاكىرتىمدى بالا كەزىنەن باستاپ كىتاپ وقۋعا قۇمار ەتىپ تاربيەلەگەنمىن، ول مەنىڭ كىتاپحانامنان قالاعان كىتابىن الىپ وقيتىن. ونىڭ ەندى ءىرى قىزمەتكەر بوپ تەز ءوسىپ بارا جاتقانىن ماقتانىش ەتۋدەمىن. ول ماعان: «قۇرمەتتى ۇستازىم، مەنى ادام ەتكەن — ءوزىڭىزسىز!» دەگەندە، توبەم كوككە جەتە جازدايتىن. ول ەۆروپاعا جول ءجۇرىپ كەتكەن دە، ەكەۋمىزدىڭ جۇزدەسپەگەنىمىزگە بىرنەشە جىل بولىپ قالعان.
مەن رەستورانعا كىرىپ تاماقتانىپ شىقتىم دا، توڭىرەكتەگى كوشەلەردە قىدىرىستاپ ونى-مۇنىنى كورىپ، ساعات ءبىر جارىمدا كوڭىلدەنە ىڭىلداپ ليفتىگە جەتتىم. ونىڭ الدىنا ءبىر قورا كىسى جينالىپ قالىپتى. كەزەككە تۇرىپ، سارعايا توسىپ، ءبىر كەزدە جولىمىز بولىپ (جولى بولعان تورتەۋدىڭ ءبىرى — مەنمىن)، ليفتەرمەن بەسەۋگە تولىپ، سىعىلىسىپ جول تارتتىق. مەن ديرەكتورعا باراتىنىمدى تاعى دا ەسكەرتتىم. جوعارى كوتەرىلە بەردىك. جانىمداعىلار بىر-بىرلەپ ءتۇسىپ، مەن عانا قالدىم. ەڭ جوعارعى قاباتقا جەتتىك. ليفت توقتاپ، ليفتەر ەسىكتى اشتى.
— ول وسى قاباتتا ما؟ — دەدىم.
— كىمدى ايتاسىز؟
— مەن ديرەكتور مىرزاعا بارۋىم كەرەك دەپ ەدىم عوي!..
— دەسەڭ قايتەيىن!.. كىمنىڭ نە دەگەنىن قاشانعى ەستە ساقتاي بەرەم... شىق تا، ەكى ەتاج تومەن ءتۇس.
تومەن ءتۇستىم. كەڭ حولل، جالپاق ءدالىز. ءدالىزدىڭ ەكى جاعىندا قاتار-قاتار ەسىكتەر. ءار ەسىكتىڭ كوزىندە — ءبىر-بىر ۆاحتەر. سولاردىڭ شەتكى بىرەۋىنە باردىم دا:
— ديرەكتورعا قالاي بارسام ەكەن؟ — دەدىم.
ول كوز قۇيرىعىمەن كەلەسى ەسىكتى مەگزەدى.
مەگزەلگەن ەسىكتىڭ بوساعاسىندا وتىرعان ۆاحتەرگە بارىپ:
— ديرەكتور مىرزانىڭ كابينەتى وسى ما، ايتىپ جىبەرىڭىزشى، — دەدىم.
— جازۋدى وقي الۋشى ما ەدىڭ؟ — دەپ سىزداندى ول.
جارنامادا: «ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى» دەپ تۇر ەكەن.
— ال ديرەكتوردىڭ كابينەتى قايدا؟
اۋىزشا جاۋاپ ورنىنا قارسىعا قاراي يەگىن مارعاۋلانا كوتەردى. يەكتىڭ باعىتىمەن بارسام: قاتار ءۇش ەسىك تۇر، ەشقايسىسىندا جارناما جوق. تەرەزە الدىندا ءبىر ەگدە كىسى شىنتاقتاپ ەڭكەيىپ گازەت وقىپ تۇر.
— عافۋ ەتىڭىز، ديرەكتورعا قالاي بارۋعا بولادى؟ — دەدىم.
ول گازەتتەن كوز الماعان كۇيى:؛
— قاي ديرەكتورعا؟ — دەپ سۇرادى.
توسىن سۇراققا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي، مەشەل بالاشا ءموليىپ تۇرىپ قالدىم.
— بىرىنشىسىنە مە، ەكىنشىسىنە مە، الدە ۇشىنشىسىنە مە؟ — دەدى.
— مەن... مەن بىلمەيمىن... ونىڭ اتى — شەتىن.
— ە، الگى شيديگەن ارىق پا؟ بۇكىر... جىپسىك كوز... ءتىسى سويديعان؟..
«ايىزى قانىپ تۇرعانىن قاراشى!»
— ماعان شەتىن بەي كەرەك! — دەدىم ىزعارلانىپ.
— ءا، ءبىلدىم! شالا تاز عوي... سول، ءدال ءوزى! تالتاق... سول عوي؟ بىدىق، ءسوزىن ۇعا المايسىڭ... ودان باسقا كىم بولۋشى ەدى! سوندا سىزگە باس ديرەكتور كەرەك ەكەن عوي... وندا نە شارۋاڭىز بار ەدى؟
— نە شارۋام بارىندا جۇمىسىڭىز بولماسىن! — دەپ زىرك ەتتىم.
— مەن باس ديرەكتور مىرزاعا بايانداۋعا ءتيىسپىن.
— ونىڭ حاتشىسى جوق پا؟
— بار. ونى قايتەسىز؟
— ديرەكتورعا بارىپ ايتىڭىز، مەن وعان جولىعۋىم كەرەك. ونىكى قاي ەسىك؟
— ءسىز بۇگىنگى كەزەككە جازىلىپ پا ەدىڭىز؟
— جوق...
— ەندەشە، باس ديرەكتور مىرزا ءسىزدى قابىلداي المايدى.
— ءسىز وعان بارىپ بايانداڭىز.
— ءويدويت دەگەن! كىم كورىنگەننىڭ ءبارىن بارىپ بايانداپ جۇرسەم-اۋ!
— مىنانى ديرەكتور مىرزاعا اپارىپ بەرىڭىز! — دەپ ءوزىمنىڭ ۆيزيت كارتوچكامدى ۇسىندىم.
ول كارتوچكامدى ەنجار الىپ، قولىنا شوشايتا ۇستاپ كورىپ، سونسوڭ اياعىن ءىلبي باسىپ بارىپ ەسىكتىڭ بىرەۋىن اشتى دا، قۇزعا قۇلاپ كەتكەندەي-اق عايىپ بولدى...
ونى قانشا توسسام دا، سول عايىپ بولعانىنان قايتىپ ورالمادى. مەن سوپيىپ ءوز جونىمە كەتتىم.
ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ: اپىرىم-اۋ، شەتىنگە تەلەفون سوقسام قايتەدى دەگەن ءبىر وي ءتۇستى ماعان. پوچتاعا كىردىم دە، سوقتىم تەلەفوندى. شەتىن تاني قويدى. قۋانىپ كەتكەنىن داۋىسىنان ايقىن اڭعاردىم. «كەلىپ شىعىڭىزشى، وتىنەم سىزدەن!» دەيدى. «جارايدى، جاقسى، ءقازىر بارامىن!» دەدىم.
باعاناعى اينالمالى ەسىككە قايتا بارسام، — شەتىن توسىپ تۇر. قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى.
— كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى عوي! ءوزىم ىزدەپ بارايىن دەپ ەدىم، ءسىزدىڭ جاڭا ادرەسىڭىزدى بىلمەدىم، — دەيدى.
ەكەۋىمىز ليفتىگە مىندىك.
— شەتىن-اۋ، مەنى ەسىك الدىندا توسىپ العانىڭ نە؟ مەن ىڭعايسىزدانىپ قالدىم، — دەدىم.
ول ءماز بوپ كۇلدى دە، ليفتەرگە ەستىرتپەي قۇلاعىما سىبىرلاپ:
— سەبەبىن سونسوڭ ايتارمىن، — دەدى.
ەكەۋىمىز كابينەتىنە كىردىك. كابينەتتىڭ جيھاز-مۇلكى كوز تۇندىرادى. باس ديرەكتوردىڭ بولمەسى ەكەنىن بىردەن-اق بىلەسىڭ!..
— شەتىن، قىمباتتىم! سەن تيتتەي دە وزگەرمەپسىڭ، سول باياعى بالا كەزىڭدەگىدەيسىڭ. سەنى ءدال ءقازىر ليسەيگە جىبەرۋگە دە بولار ەدى. جاسىڭ وتىزعا جەتتى مە ءوزى؟
— وتىز ۇشتەمىن، اعابەي.
— وتىز ۇشتە وسىنداي ءىرى قىزمەتكە تاعايىندالعانىڭ قانداي عانيبەت! شىن جۇرەگىمنەن قۇتتىقتايمىن! وڭىڭە قاراپ سەنى وتىزدا دەۋگە دە بولمايدى.
— ءوڭىمنىڭ جاساڭدىعىنان ءوزىم دە كورەسىنى كورىپ ءجۇرمىن، اعابەي، جۇرتتىڭ ەشقايسىسى مەنى باس ديرەكتور دەگىسى كەلمەيدى. ەگەر ءسىزدىڭ الدىڭىزدان ءوزىم شىقپاسام، ءسىز مەنىمەن ەشقاشان جولىعا الماس ەدىڭىز.
مەن وسىنىڭ الدىندا عانا باسىمنان كەشكەن حيكايانى وعان ايتپاي-اق قويۋدى ءجون كوردىم.
— سولاي، اعابەي، مەن مۇندا جارىق دۇنيەدەن بەيحابار بوپ جاپا-جالعىز وتىرمىن، ماعان ەشكىمدى كىرگىزبەيدى، — دەدى شەتىن.
مەن ابىرجي ءتۇستىم:
— سوندا سەنى جۇرتتان جاسىرىپ ۇستاۋعا كىمنىڭ ءداتى بارىپ ءجۇر؟ — دەدىم، اڭتارىلعان كەيىپپەن.
— شىركىن-اي، ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز مۇنداي جاقسى بولار ما، اعابەي! بىرەۋ-مىرەۋمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسۋگە، حال-جاعدايىمدى ايتىپ شەر تارقاتۋعا زار بوپ وتىرامىن.
ول ۇندەمەي ءسال-پال وتىردى دا، ءسوزىن قايتا جالعادى:
— ەۆروپادان قايتىپ ورالىسىمەن مەنى اۋەلى انكاراعا جىبەردى. مەن وندا كوپ تۇراقتاعان جوقپىن، قىزمەت دارەجەمدى ەكى رەت ءوسىردى دە، تۋرا وسىندا باس ديرەكتور ەتىپ تاعايىندادى. ماعان دەيىن مۇندا باس ديرەكتور بوپ ءبىر سالاۋاتتى ەگدە كىسى ىستەپتى. ول باس ديرەكتور دەسە دەگەندەي ەكەن: قارسى الدىنان قاراساڭ — يەگىنەن تىزەسىنە دەيىن تۇپ-تۇتاس قارىن، تۋ سىرتىنان قاراساڭ — قاتپار-قاتپار شۇيدەسى ەكى يىعىن باسىپ تۇرعان بىردەڭە. مەنى كورە سالا كىرپىشە جيىرىلدى. «اپەندى قالقام، جاپ-جاس بالا ەكەنسىڭ عوي! اللانىڭ كوزى ءتۇزۋ بولسىن ساعان. مىندەتىڭدى ەپتەپ-سەپتەپ اتقارىپ كەتەرسىڭ دەپ سەنەم»، دەپ كولگىرسىپ تە قويدى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، «اپەندى قالقام! اپەندى قالقام!» دەۋدەن جاڭىلماۋعا اينالدى. جىنىمدى ۇستاتتى. ءبىر ۋاقتا ءتوزىمىم تاۋسىلىپ: «مەنىڭ اتىم شەتىن ەكەنىن ۇمىتپاعايسىز!» دەدىم. وزىنشە وكپەلەپ قالعانسىدى، ءبىراق ماعان باعىنىشتى قىزمەتشىلەردىڭ، شۆەيسارلاردىڭ، ليفتەرلەردىڭ كوزىنشە مەنى «اپەندى قالقام» دەگەنىنەن تانبادى. ماعان ءىس قاعازدارىن تاپسىرىپ ءجۇرىپ: «الدىمەن تاجىريبە كەرەك... اپەندى قالقام، تاجىريبەنىڭ ماڭىزى ەرەكشە!» دەپ ءتىپتى جاعى سەمبەدى. ونىسىنىڭ سىرىن مەن دە ءتۇسىندىم. بايعۇستىڭ باسقا امالى قالماعان ەكەن: ءوزىنىڭ وي ورەسى ءماز ەمەس ەكەنىن سەزەتىن سياقتى، سونسوڭ ىشتەي نامىستانادى بىلەم. قىزمەتىن قابىلداپ الۋعا كەلگەن كىسى ءوزىنىڭ بالاسىنداي عانا بولعان سوڭ، شالەكەڭ نەگە شالا بۇلىنبەسىن! «اپەندى قالقام، ەگەر تىعىرىققا تىرەلە قالساڭ، ءبىزدىڭ كۋرەرىمىز ابدوللا اعايدان اقىل سۇرايتىن بول. ول ۇيرەتۋدەن ەشقاشان جالىقپايدى» دەيدى. «بەي اپەندى، ءسىز عافۋ ەتىڭىز، مەن كۋرەردەن ۇيرەنۋگە كەلگەن جوقپىن» دەدىم. «اپەندى قالقام، ول نە دەگەنىڭىز؟ كۋرەر ەكەن دەپ ادامدى قور تۇتۋعا بولمايدى. مەن مەملەكەت تىك قىزمەتتەردە جيىرما التى جىل ىستەدىم، بۇدان دا جاۋاپتى جۇمىستاردا بولدىم، سوندىقتان، اپەندى قالقام، سىزگە سىرىمدى ايتايىن: كۋرەرلەردەن كوپ اقىل الۋعا بولادى. ال مەن كورگەن كۋرەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاجىريبەلىسى — ابدوللا اعاي. ونىمەن ىنتىماقتا بولساڭ — وزىڭە پايدا» دەدى. دەدى دە، قوڭىراۋ تۇيمەسىن با¬سىپ 'قالىپ ەدى، كۋرەر جەتىپ كەلدى. «ابدوللا اعا، مىنا اپەندى قالقام — ءبىزدىڭ جاڭا تاعايىندالعان باس ديرەكتورىمىز. ءوزى ءالى جاس. تاجىريبەسى جوق. ءبىر كەزدە ماعان كومەكتەسكەنىڭدەي، سەن بۇعان كومەكتەسىپ ءجۇر، ءىسىمىز ءارقاشانعىداي ىلگەرى باسا بەرەتىن بولسىن. ءسويت، قىمباتتىم! مەن سەنىڭ ادالدىعىڭا سەنەمىن!» دەدى كۋرەرگە. «ءوز ۇلىما كومەكتەسكەندەي كومەكتەسەمىن!... بۇعان كومەكتەسۋ — ءبىزدىڭ پارىزىمىز!» دەدى كۋرەر. مەن ودان ءارى شىداي المادىم: «شىعىڭىزدار!» دەپ اقىرىپ قالدىم. كۋرەر سىپ بەرىپ شىعىپ كەتتى.
بۇرىنعى باس ديرەكتور ماعان ءسويتىپ «قامقورلىق» جاساپ، ءسويتىپ مەنىڭ «بەدەلىمدى» كوتەردى.
ال ءىسىن تاپسىرىپ بولىپ، ءبىرجولا كەتەتىن كۇنى ول: «اپەندى قالقام، ماعان رۇقسات ەتىڭىز، سىزگە ءوزىمىزدىڭ قىزمەتكەرلەردى تانىستىرايىن» دەپ قاراپ تۇر. «بەي اپەندى، تەككە اۋرە بولماڭىز، ءوزىم-اق تانىسا جاتارمىن» دەدىم. دەگەنىمدى قايتەيىن، قىزمەتكەرلەرىمىز ونىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، مەنى ءتىپتى كوزدەرىنە دە ىلمەدى. مەندە كونبەسكە شارا قالمادى.
بۇرىنعى باس ديرەكتور مەنى زور قوشەمەتپەن قولتىقتاپ، قولپاشتاپ، زالعا الىپ كىردى. مەنىڭ وندايدى ۇناتپايتىنىمدى، اعابەي، ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي، ءبىراق ول جەردە مەن: «جارايدى، شالەكەڭ كەتەرىندە قۇمارىنان ءبىر شىقسىن دا، ءسويتىپ قاراسىن باتىرسىن»، دەپ ويلادىم.
كارى الباستى سول ساتتە قولىن مەنىڭ يىعىما سالدى دا: «قۇرمەتتى حالايىق! سىزدەرگە وزدەرىڭىزدىڭ جاڭا باس ديرەكتورلارىڭىزدى تانىستىرۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!» دەدى. سونسوڭ مەنى جاس بالانى ەركەلەتكەندەي-اق يەگىمنەن قولىنىڭ ۇشىمەن كوتەرىڭكىرەپ تۇرىپ: «ءبىزدىڭ بۇل اپەندى قالقامىزدى، ءجاسوسپىرىم باس ديرەكتورىمىزدى رەنجىتىپ الماي سىيلاپ جۇرەتىندەرىڭە مەن سەنەمىن» دەپ مەنى اكەلىك مەيىرىممەن بەتىمنەن قاققىلاپ-قاققىلاپ قويدى.
ۇيالعانىمنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. امال نە؟!. قوشتاسقانىمىز وسى بولسىن دەپ ونى قۇلاق-شەكەدەن قونجيتا ءبىر ۇرىپ، زالدان شىعىپ جۇرە بەرسەم بە ەدى؟.. ءبارى دە ويدا جوقتا بولعان سوڭ، ومالىپ تۇرىپ قالدىم، جىندى كىسىشە كۇلە بەرەم. ال شەشەنىم كو- ءسىلتىپ سويلەپ تۇر: «قۇرمەتتى جورا-جولداستار! سىزدەر «اقىل — جاستان، اسىل — تاستان» دەگەن ماقالدى بىلەسىزدەر. ءبىزدىڭ مىنا جاس دوسىمىز، ءوزىنىڭ جىلعىنداي جاستىعىنا قاراماي، سوناۋ ەۆروپادا بولىپ قايتىپتى، تالاي كىتاپتى وقىپتى. ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىمىز مەنى قالتقىسىز سىيلاپ ۇيرەنگەن قاسيەتتەرىن ساقتايدى دەپ، ءبىزدىڭ مىنا اپەندى قالقامىزدىڭ، ءبىزدىڭ ءجاسوسپىرىم باس ديرەكتورىمىزدىڭ ءتىلىن الادى، تاپسىرمالارىن ورىنداپ جۇرەدى دەپ مەن كامىل سەنەمىن. ۋا، دوستارىم، مەن سەندەردەن ءبىزدىڭ مىنا اينالايىن اپەندىگە، قىمباتتى باس ديرەكتورىمىز مىرزاعا اقىل-كەڭەس بەرىپ ءجۇرۋدى ۇمىتپاۋدى سۇرايمىن. ءبىزدىڭ قىمباتتى ءجاسوسپىرىم باس ديرەكتورىمىزعا وزدەرىڭنىڭ باي تاجىريبەلەرىڭدى جالىقپاي ۇيرەتۋگە بارلىق كۇش-جىگەرلەرىڭدى ايانباي جۇمسايتىندارىڭدى ايتىپ ماعان ۋادەلەرىڭدى بەرىڭدەر!» دەدى. بىرەۋلەر: «بەرەمىز» دەپ ايعاي سالدى. قارقىلداعان كۇلكى زالدى قاڭ جارعانداي بولدى. مەن كۇلەرىمدى دە بىلمەي، جىلارىمدى دا بىلمەي، تۋرا ورتەنىپ تۇرمىن. بىردەڭە دەپ دالباسالاعىم كەلدى. «رۇقسات بولسا...» دەي بەرىپ ەدىم، بۇرىنعى ديرەكتور مەنى باس سالىپ قۇشاقتاي الدى دا، تۇنشىقتىرىپ جىبەرە جازداپ قىسىپ كوتەرىپ، ەكى بەتىمنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. سونسوڭ قولىن سالتاناتپەن كوتەرىپ: «اياۋلى دوستارىم، قوش بولىڭدار!» دەدى دە، كوزىنە ىركىلگەن جاسىن جۇرە ءسۇرتىپ، زالدان شىعىپ كەتتى. زالدا وتىرعان جۇرت تا كوز جاستارىن سىعىپ-سىعىپ تاستاپ، بۇرىنعى ديرەكتوردىڭ سوڭىنان تۇرا-تۇرا جونەلدى. كەيبىر كەكسە ايەلدەر وكسىكتەرىن تيا الماي كەتتى. زال ورتاسىندا ومالعان كۇيىمدە مەن عانا قالدىم...
سول كەزدە، اعابەي، ءبىز قايىنبيكەمنىڭ ۇيىندە ۋاقىتشا تۇرعانبىز دا، قولايلى پاتەر ىزدەپ جۇرگەن بولاتىنبىز. انكارادان اۋىسىپ كەلە سالىسىمەن-اق ىزدەۋگە كىرىسكەنبىز، ءبىراق تابىلا قويماي، تابىلعانىنا قالتامىزدىڭ قاۋقارى جەتپەي جۇرگەنبىز. مۇرتقا وكپەلەپ جۇرگەندە ساقال شىعىپ، قىزمەتتىڭ قىرسىعى جانە قوسىلدى. كىممەن سويلەسە قالسام دا، بەتىمە ايانىشپەن قارايدى جانە «اپەندى قالقامىن» كولدەنەڭ تارتا قويادى. قىلاياعى ماشينيستكا دا: «اپەندى قالقام» دەپ سويلەسەدى.
ەرتەڭدى-كەش ەستيتىنىم: قالقام، ويتە قويشى، قالقام، بۇيتە قويشى، دەگەن سوزدەر. مەن مۇندا باس ديرەكتور ەمەس سياقتىمىن، اسىراپ الىنعان جەتىم بالا سياقتىمىن...
قاعازداردى رەتتەپ قاراي باستاپ ەدىم، — ميىم اشىپ كەتتى، ۇساق-تۇيەك شارۋانىڭ ءبارى، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ دەگەندەي، شاتىستىرىلعان. ەشبىر ءىستىڭ باس-اياعىن ايىرىپ الۋعا بولمايدى. بىرەۋىنەن سۇراپ ءتۇسىنىپ الايىن دەسەم، مۇنداعىلاردىڭ ءبارى جاۋىردى جابا توقىپ، ءتىپتى ماڭدارىنا جۋىتقىلارى كەلمەيدى. كۋرەرىنەن تورەسىنە دەيىن ءبارى ىمداسىپ-جىمداسىپ العان، قارعانىڭ كوزىن قارعا شوقىمايدى.
جۇمىستى دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشىن كۇنى-تۇنى ىستەۋگە تۋرا كەلىپ ءجۇردى. بىردە ءتۇننىڭ ءبىر جەرىنە دەيىن وتىرىپ قالعان ەكەنمىن، — مىسىقشا جىمىپ باسىپ، ۇرىشا جىلميىپ كۋرەر كىردى. «اپەندى قالقام، بۇرىنعى باستىعىم ءسىزدى ءوزىڭنىڭ ۇلىڭداي كورىپ قورعاشتاپ ءجۇر دەپ ەدى...» دەيدى. مەن ورنىمنان ۇشىپ تۇرا جازدادىم: «جوعال!» دەپ اقىرىپ قالدىم. ال ول اقىماق ۇلىنىڭ بىلمەستىگىن كەشىرە بىلەتىن مەيىرىمدى ەكەلەرشە جىلى جىميىپ قاراپ: «اپەندى قالقام، شىق دەسەڭ، ارينە، شىعام عوي، ايتسەدە، ءبىر اۋىز سوزىمە قۇلاق سالشى...» دەدى. مەن ودان ەرمەن اشۋلانىپ: «شىق، كوكە!» دەپ تەبىتتىم، — ال ول ءتىپتى سەلت ەتەر ەمەس، تەيتيىپ تۇرىپ الىپ، ءفالسافاسىن سوعا بەردى: «اپەندى قالقام، ءسىز جۇمىسقا ۇساق-تۇيەك قىزمەتكەرلەرمەن قاتارلاسىپ تىم ەرتە كەلەسىز. سولارمەن بىرگە قايتاسىز، كەيدە ولاردان دا كەش كايتاسىز. ويتە بەرسەڭىز، اپەندى قالقام، ولاردىڭ سىزگە ەتى ۇيرەنىپ الادى دا، ە، ءوزىمىز سياقتى بىرەۋ ەكەن عوي دەپ سىيلامايتىن بوپ كەتەدى. اپەندى قالقام، ءسىز مەنى عافۋ ءوتىڭىز، ءسىز مەنىڭ اقىلىما قۇلاق قويماي، باي تاجىريبەمدى باسشىلىققا الماي ءجۇرسىز. ءسىز قالاي دەسەڭىز دە، مەنىڭ مۇندا قىزمەت ىستەگەنىمە باقانداي جيىرما ءتورت جىل بولدى. وسىنشا ۋاقىتتا مۇندا نەشە ديرەكتور كەلىپ، نەشەۋى كەتكەنىن ويلاپ كورىڭىزشى. مەن — سەنىڭ اكەڭدەي اداممىن...» دەدى.
اعابەي، ءسىز مەنىڭ مورت كەتەتىنىمدى بىلەسىز عوي. سول جولى دا شۇعىل شەشىم جاسادىم، ونى جۇمىستان قۋىپ جىبەرۋدى ۇيعاردىم: «دەرەۋ قاراڭدى باتىر! تابانىڭدى جالتىرات! بۇل ماڭعا جۋۋشى بولما» دەدىم.
ول ەسىكتەن شىعىپ ۇلگىرەر-ۇلگىرمەستە مەنىڭ ورىنباسارىم مەن ەكىنشى ديرەكتور كىرىپ كەلدى دە، ەكەۋى ەكى جاعىمنان سارناپ قويا بەردى. ءبىرى باستاپ، ەكىنشىسى قوستاپ: «اپەندى قالقام، ءسىزدىڭ ءىسىڭىز، ارينە، دۇرىس... ءبىراق، جاڭاعى كىسى — ءبىزدىڭ مەكەمەمىزدىڭ ارداگەرى... اپەندى قالقام، ءسىز، ارينە، بىلگىرسىز، ءبىراق جاڭاعى كۋرەردى جۇمىستان شىعارۋعا بولمايدى... ءبىز — ءسىزدىڭ جاسى ۇلكەن اعالارىڭىزبىز، نە ايتساق تا، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز ءۇشىن ايتامىز...» دەيدى. ولار كەتىپ ەدى، باسقالارى جەتىپ كەلدى. ول كەلگەندەردىڭ دە ايتارلارى سول. ءبىرىنىڭ ىزىمەن ءبىرى كەلىپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قايتالاپ، مەنى قاقپاقىلداپ-اق باقتى... كۋرەردى جۇمىستان قۋىپ شىقسام، — قۇلاعىمنان قاڭقۋ كەتپەسىن، ميىمنان شانشۋ كەتپەسىن ۇقتىم. سونسوڭ ونى باسقا ءبىر جۇمىسقا اۋىستىردىم. سول-اق ەكەن، ءبارى ۇلارداي شۋلاپ شىعا كەلدى: «ونداي تاجىريبەلى ادامدى ماڭايىڭنان نەگە قۋاسىڭ، ءوز ورنىن وزىنە بەر!» دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ الدى، — كونبەسكە شارام قالمادى.
ءبىر كۇنى كابينەتتە جۇمىسباستى بوپ وتىر ەدىم، ول جامباستاپ تاعى كەلدى. «اپەندى قالقام، رۇقسات ەتىڭىز... ءسىز ماعان رەنجي كورمەڭىز... بۇرىنعى ديرەكتور ماعان ءسىزدى ءوز ۇلىڭداي كورگەيسىڭ دەگەن سوڭ... ءسىز ءبارىمىزدىڭ قىزمەتىمىزدى جالعىز ءوزىڭىز اتقارماقشىسىز. اپەندى قالقام، ونىڭىز جارامايدى... باسقالار دا ىستەسىن...» دەدى. ارەڭ شىداپ وتىردىم. مىسقىلمەن كۇلە قارايمىن. «جارايدى، ەسكەرەمىن...»دەدىم.
ەرتەڭىندە جىلميىپ تاعى كەلدى. «اپەندى قالقام، جوقتان وزگەنى سىلتاۋراتىپ كەلگەننىڭ ءبارىن نەگە قابىلداي بەرەسىز؟ ونداي وڭاي ولجا، مول قالجا قىلىعىڭىز ءوزىڭىزدىڭ دە، ءسىزدىڭ مىنا مەكەمەڭىزدىڭ دە بەدەلىن تۇسىرەدى. بۇل جۇرت قاجەت شارۋانىڭ وپ-وڭاي شەشىلە سالمايتىنىن ۇعۋعا ءتيىس... مەنىڭ مۇنى تەك ءسىزدىڭ ابىرويىڭىز ءۇشىن ايتىپ وتىرعانىم اللاعا ايان... ءقازىر مەن بىلاي قالدىم، مەنىمەن ەشكىم ساناسپايتىن بولدى. مەنەن ءجون سۇراۋدى قويدى. باسا-كوكتەپ تۋرا ءسىزدىڭ قاسىڭىزدان ءبىر-اق شىعادى...» دەيدى.
ونىڭ ەرتەڭىندە كەلىپ ايتقان اقىل-كەڭەسى — ءوز الدىنا ءبىر جاتقان وسيەت: الدىن الا كەلىپ تىزىمگە جازىلماعانداردى قابىلداماۋ كەرەك ەكەن، جازىلعانداردىڭ ءوزىن ول اپتادا قابىلداماي، ءقازىر جۇمىس باستىمىن دەپ، كەلەسى ءبىر اپتادا عانا قابىلداۋ كەرەك ەكەن؛ ياعني، مەندە شارۋاسى بارلار ماعان دەيىن .شۆەيسارلاردان، كۋرەرلەردەن، ءبولىم قىزمەتكەرلەرىنەن، ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرىنەن، بارلىق ءۇش ديرەكتوردان ءجون سۇراۋعا، سولاردىڭ الدارىندا جالىنىپ-جالپايىپ ءبىراز جۇرۋگە ءتيىس كورىنەدى. «ەگەر ويتپەسەڭ، اپەندى قالقام، سەنىڭ قۇنىڭ بەش-اق تيىن. باس ديرەكتور سۇستى بولۋى كەرەك، ونىڭ كابينەتىنە جەتۋ قىل كوپىردەن وتكەنمەن بىردەي بولۋى كەرەك!..» دەدى ابدوللا.
اعابەي، ءسىز ونىڭ ءسوز استارىن اڭعاردىڭىز با؟ ولاردىڭ ەشقايسىسى ءبىر عانا جالاقىمەن جان ساقتاپ جۇرگەن جوق. جاڭاعىداي جولدارمەن مال تاۋىپ، قۇرىققا سىرىق جالعاپ داندەگەن. مەن ويتەمىن، مەن بۇيتەمىن دەپ پارا الىپ، ءبىردىڭ ورنىنا ەكى الىپ، تەگىن تابىسقا كەنەلگەن.. ال مەن كەلگەن كۇننەن باستاپ ونداي كولدەنەڭ كىرىستەن قاعىلدى عوي.
ءسويتىپ، ءقازىر مەنىڭ قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ارپالىسىپ ءجۇرىپ جاتقان جايىم بار، ال بالا-شاعام كۇنى بويى پاتەر ىزدەپ سەندەلىپ ءجۇر. ايىنا التى ءجۇز تولەۋگە بولاتىن ءبىر ءتاپ-تاۋىر پاتەر تاپقان ەكەن، پاتەر يەسى ءبىر جىلدىڭ اقىسىن قولما-قول بەر دەپ قاسارىسىپ قالىپتى. ايەلىم ماعان: «ءۇي يەسى سەنىڭ مەكەمەڭدە ىستەيتىن كورىنەدى. سويلەسىپ كورشى، مۇمكىن قاسارىسقانىن قويار» دەدى. «ول كىم ەكەن؟» دەيمىن. «ديرەكتورلاردىڭ ءبىرى سياقتى، اتى — ابدۋسالەم بەي» دەيدى. قانشا ويلانسام دا، ونداي اتتى ەستىمەگەن بوپ شىقتىم.
جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ايەلىمىز ەكەۋىمىز پاتەردى كورۋگە اتتاندىڭ. ءۇش قاباتتى ۇلكەن ءۇي ەكەن، كىرىپ يەسىن ىزدەدىك، شاقىرىپ بەردى. ءۇي يەسى كىم ەكەن دەيسىز بە؟ ول — مەنىڭ كۋرەرىم، باياعى ابدوللا اعامىز!
ءتۇسىندىڭىز بە، اعابەي؟ مەن قولايلى پاتەر تابا الماي قور بولىپ ءجۇرمىن، ال مەنىڭ كۋرەرىم حان سارايىنداي ۇيدە تۇرادى. ول قىسىلىپ-قىمتىرىلعان جوق: «اپەندى قالقام، مەن ءسىزدى ءوز ۇلىمداي كورەتىن بولامىن دەپ بۇرىنعى باستىعىما ۋادەمدى بەرگەنمىن، سوندىقتان پاتەراقىنىڭ ءبىر جىلعىسىن ەمەس، جارتى جىلعىسىن عانا الا تۇرايىن» دەدى. ونىسىنان بۇرىن ايەلىمنىڭ كوزىنشە «قالقام» دەگەنى شىمبايىما باتىپ كەتتى. ءبىراق، مەن اۋزىمدى اشىپ ۇلگىرگەنشە: «ەگەر كوڭىلىڭىز قالاسا، مەن سۇراعان جىلدىڭ پاتەراقىنى ءسىز ءبىر-اق ايدا تاباسىز!» دەدى ول. «ءقايتىپ؟» دەيمىن. «قىزمەتتە كىم كورىنگەندى قابىلداي بەرمەسەڭىز بولدى ەمەس پە. ءبىز سياقتى كۋرەرلەر مەن كۇزەتشىلەرگە دە مايلىق-شايلىق ءناپاقا كەرەك...» دەيدى.
سونىمەن، ءبىز سوپيىپ قايتتىق... حال-احۋال وسى، اعابەي.
مۇندا كەلگەنىمە جاقىندا ەكى اي تولادى. بىتىسقان جۇمىستى ءقايتىپ وڭداپ الارىمدى بىلمەي ميىم اينالىپ ءجۇرمىن. مىنالار دىزەلەرىن اجىراتار ەمەس. بىلىقتارىنىڭ تىم قۇرىسا بىرەۋىن اشا السام، — بۇلاردىڭ بارلىق قۇپياسىن جىپكە ءتىزىپ، ايپاراداي ەتەر ەدىم! سونى سەزەدى دە، مەنىڭ توڭىرەگىمە ەرتەڭدى-كەش تور قۇرىپ، ماعان ەشكىمدى قاتىستىرمايدى. تورلارىن تاس-تالقان ەتپەك تە بولدىم. كەڭسەنىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا انىقتاما بيۋروسىن دا اشتىم، ءبىراق، ولار ەشكىم كورمەسىن دەپ ونىڭ جارناماسىن تۇمشالاپ بۇركەپ تاستايدى.
ءسىزدىڭ الدىڭىزدان ءوزىم شىققان سەبەبىم وسى، ايتپەسە ءسىز مەنى كورە المايتىن دا ەدىڭىز. ىزدەپ كەلگەندەر مەنىڭ كابينەتىمە جارتى ايدا ارەڭ جەتەتىن كورىنەدى.
— ال ەندى قايتپەكشىسىڭ؟ — دەدىم شەتىنگە، اڭگىمەسىن تىڭداپ بولعان سوڭ.
— انكاراعا بارىپ، مينيسترمەن اقىلداسسام دەيمىن. ول دا جاڭادا عانا تاعايىندالىپتى. مەن ونىمەن تانىسپىن، كەرەمەت جاقسى كىسى. بار-جوق كورىپ-بىلگەنىمدى ايتىپ بەرەم.
— دۇرىس دەلىك، سوندا ول ساعان نە كومەك كورسەتەدى؟
— ارينە، ول مۇنداعىلاردىڭ ءبارىن اۋىستىرا المايدى. ال اۋىستىرمايىنشا جاعداي دا تۇزەلمەيدى. تىم بولماسا ۇشتەن ءبىرىن اۋىستىرىپ بەرسە، جارار-اق ەدى.
— ەندەشە، اللا جولىڭدى وڭعارسىن!..
شەتىنمەن كوڭىلىم كۇپتى بولىپ قوشتاستىم.
بىرنەشە ايدان كەيىن مەن شەتىننىڭ وتستاۆكاعا شىققانىن ەستىدىم. سودان ءبىرازدان سوڭ ەكەۋمىز كەمەدە جولعاستىق. ءجۇزى سىنىڭ ەكەن. وتستاۆكاعا شىققان سەبەبىن سۇراعانىمدا ول بىلاي دەدى:
— مەن مينيسترگە باردىم دا، مەكەمەمدەگى جاعدايدى جاسىرماي بايانداپ بەردىم. «مەن ءبارىن ءبىلىپ وتىرمىن، دەدى ول، جاعدايدى وڭداۋدىڭ ءبىر عانا جولى — بارلىعىن ورىندارىنان الۋ كەرەك!.. سەنىڭ مەكەمەڭدەگىلەردى عانا ەمەس، مينيسترلىكتەگىلەردىڭ ءبارىن قۋۋ كەرەك. جاقسى، بارلىعىن قۋايىڭ، ءبىراق، ولاردىڭ ورىندارىنا كىمدەردى قويامىز؟.. ياعني، بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى، وعان ءبىزدىڭ شامامىز جەتپەيدى». — «سوندا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟» دەيمىن. مينيستر ايتادى: «نە وتستاۆكاعا كەتۋىمىز كەرەك، نە شىداۋىمىز كەرەك» دەيدى. ءۇش ايدان كەيىن مەن وتستاۆكاعا كەتىپ تىنىش تاپتىم.
— ال مينيستر شە؟
— ول وتىر ازىرشە. ونىڭ ورنىنا بىرەۋدى تاعايىندايدى ەكەن دەپ ەستىدىم جۋىقتا. گازەتتەردەن ۇكىمەت داعدارىسى تۋرالى جازىلعانداردى وقىعان شىعارسىز؟
— مينيسترلىكتىڭ بارلىق قىزمەتكەرلەرىن اۋىستىرعاننان، ارينە، ءمينيستردى اۋىستىرا سالعان الدەقايدا وڭاي عوي.
— بىلىقتىڭ كوزى، اعابەي، ءبىر عانا مينيسترلىكتە ەمەس-اۋ!..
— ءوزىڭ ءقازىر قايداسىڭ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— ءوزىم ءقازىر... جۇمىسسىز ءجۇرمىن...
سول جولدان سوڭ مەن شەتىندى كەپكە دەيىن كورگەن جوقپىن. ول ساياساتپەن شۇعىلدانىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم، گازەتتەردەن ءاتى-جونىن كورىپ قالاتىن بولدىم. اقىرىندا ول بەلگىلى قايراتكەر بوپ شىقتى، مينيستر بولدى. تەك ءبىر كەزدە ءوزى باس ديرەكتور بولعان مينيسترلىكتى ەمەس، باسقا بىرەۋىن باسقاردى. مەن ونىسىنا قاتتى وكىندىم. باياعى ءوز مينيسترلىگىنە بارسا عوي، جاعدايدى مىقتاپ تۇرىپ تۇزەتىپ الار ەدى... سوندا دا بولسا مەن ونىڭ وسكەنىنە شىنايى قۋاندىم. مينيسترلىكتەگى جاعدايدى مىقتاي الماسا دا، ءوز قالتاسىن مىقتاپ الدى.
گازەتتەن ونىڭ تاعايىندالعانى تۋرالى حاباردى وقي سالىسىمەن وعان: «اپەندى قالقام، قۇتتىقتايمىن!» دەپ تەلەگرامما سوقتىم. ول ماعان جاۋاپ حات جازىپ، انكاراعا كەلىڭىز دەپ شاقىرىپتى. باردىم. ول مەنى دەرەۋ ءوز قول استىنا قىزمەتكە الدى.
ەڭبەكاقىم ونشا كوپ ەمەس، ايىنا ءبىر مىڭ سەگىز ءجۇز لير عانا الامىن. قىزمەتتە تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن عانا بولامىن. مۇلدە بارماي قويسام دا، مەنى كەرەك قىلىپ ىزدەيتىن ەشكىم جوق. ۇيدە ونى-مۇنى ءبىر تىعىز شارۋام بوپ قالعاندا بولماسا، قىزمەتكە كۇندە بارىپ جۇرۋگە تىرىسامىن.
كۇنى بويى ۇيدە وتىرساڭ، ءىشىڭ پىسىپ ولەرسىڭ!..
ورىسشادان اۋدارعان عابباس قابىشيەۆ
You Might Also Like
-
باۋىرىم، سەن ءبىلىپ ال: ءبىزدىڭ اۋىلدا جاستار اسا ساقتىقپەن، قۋلىقپەن تاربيەلەنەدى.
-
ستامبۋلدىڭ قاۋىپسىزدىك باسقارماسىنان بارشا ءۋالايات باسقارمالارىنا مىناداي شۇعىل تەلەگرامما جونەلتىلدى:
