ولەڭمەن ورىلگەن ءومىر نەمەسە قايران دا ءبىزدىڭ ادىلبەك
شولا قاراپ الىس-جاقىن قىر باسىن،
ءور ەڭسەسىن بيىك ۇستاپ تۇرعاسىن،
جاقسى كوردىم، جاقسى كورەم، دوستار، مەن
الاتاۋدىڭ الىپقا ءتان تۇلعاسىن.
... جارىق بولا ءتۇسسىنشى دەپ دۇنيە
كۇن مەن ايدى كوتەرىپ تۇر يىقپەن.
... تۇرادى ىلعي قاسقايىپ تا قاسقارىپ،
تاكاپپارلىق تاۋعا عانا جاراسقان.
... تابىندىرعان اسپاندى دا ءيىپ كەپ،
تۇر ەمەس پە توبەسىنە ءتيىپ كوك،
ءوزى ەشكىمگە باس ءيۋدى بىلمەپتى،
سوندىقتان دا كورىنەدى بيىك بوپ.
"تاۋ" ولەڭىنەن "جۇرەگىمنىڭ شۇعىلاسى" كىتابى 52-بەت. "جازۋشى" باسپاسى، 1982 ج.
وسىناۋ ءبىر ولەڭ جولدارىنان ءبىز بىلەتىن اقىن ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ بۇكىل ءبولمىس-بىتىمى، ءتۋابىتتى تابيعي تەكتىلىگى، اقىرعى دەمىنە دەيىن اينىماي ۇستانعان باعىت-باعدارى، مىنەزى (ءمىنى دە) الىپ-قوسپاسىز تۇپ-تۇگەل كورىنىپ تۇرعانداي. ءيى قانىق ءوربىر جاقسى ولەڭ اقىننىڭ وزىنە ۇقساپ تۇرادى دەپ جاتپاۋشى ما ەدىك، بۇل دا سونىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان ايقىن ءبىر دالەلى.
اۋمالى-توكپەلى دۇنيەدە ءار كەزەڭ، ءاربىر ءداۋىردىڭ ءوز كەلبەتىنە عانا لايىق كوركەم ءسوزى، سول تۇسقا قۇت بوپ دارىعان قۇنارلى پوەزياسى بولادى. بۇل رەتتە ەتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى قازاق ولەڭى ءۇشىن مەيلىنشە قۇت-بەرەكەلى، ناعىز عانا اق تۇيەنىڭ قارنى اقتارىلىپ بەرگەن جىلدار بولىپ ەدى دەسەك، تۇك تە قاتەلەسپەيمىز. سول جىلدارى ءبىرىنىڭ وكشەسىن ءبىرى باسا، قاتارلاسا، قاپتالداسا كەلىپ، "بەس جاس — بەل قۇرداس" دەرلىك ءبىر توپ سايدىڭ تاسىنداي تالانتتى اقىندار الماتىدا توعىسىپ جاتتى. بىرىمەن ءبىرى جارىسقانداي، اۋىزدىعىن شايناعان اساۋدىڭ باسىمەن الىسقانداي بولىپ ادەبي ورتاعا جان بىتىرە كەلگەن بۇل توپتىڭ ەل كوڭىلىن ەلەڭ ەتكىزبەۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. توقاش بەردياروۆ، تولەۋجان يسمايلوۆ، عافۋ قايىربەكوۆ، ءىزتاي مامبەتوۆ، قابدىكارىم ىدىرىسوۆ، ەركەش يبراھيم، انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ، ءشامىل مۇقامەتجانوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، ساعي جيەنبايەۆ، وسپانحان اۋباكىروۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قۇداش مۇقاشيەۆ، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ، ولارعا ىلەسە بەكەن ءابدىرازاقوۆ، قوسجان مۇسىرەپوۆ، ءجۇسىپ قىدىروۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مەڭدەكەش ساتىبالدييەۆ، سابىرحان اسانوۆ، كوزى تىرىلەردەن قادىر مىرزالييەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، وسى ءبىر تۇستا ءبىز دە بار بولساق كەرەك، ەركىن ءىبىتانوۆ، قاستەك بايانبايەۆ، وتەجان نۇرعالييەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا بولىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ زەڭگىر كوگىنە ءبىر شوعىر جۇلدىزداي جاپىرلاسا بارىپ ورنالاسقان بولاتىن، سول ورىندارىندا ماڭگى تۇراقتاپ قالا دا بەردى.
بۇلار جاي كەلگەن جوق، ولەڭ ولكەسىنىڭ ىرگەسىن بيىكتەتە، كەرەگەسىن كەڭەيتە، ءاۋقىم-ورىسىن ۇلعايتا ءوسىرىپ، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن تىڭ سەرپىن، تەگەۋرىندى ەكپىنمەن اينالانى سانگە بولەپ، ساۋلەگە وراپ، جارقىراتا كەلگەن ەدى.
ولەڭ-جىردىڭ شالقار كوشىن باستاپ جۇرگەن اعالارىمەن ءا دەگەننەن جاتسىنباي، وگەيسىمەي قويان-قولتىق ارالاستى دا، ونەر جايلاۋىن ەركىن جايلاپ شىعا كەلگەن. بۇل ءوزى ءسوز ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا تۋا قانىق، پوەزيا قۇپياسىن اشا تۇسۋگە قابىلەتى مولىنان جەتەتىن تەگەۋرىندى دە تەلەگەي تەڭىز دارىندى قايرات يەلەرى بولىپ شىقتى. ولەڭدى ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، قوعام مەن ەلگە، وتان مەن جەرگە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ بىردەن-بىر قاپىسىز قۇرالى دەپ ءبىلىپ، سونىڭ بارلىق ازابى مەن ابىرويى، ءلاززاتى مەن قاپا-مۇڭى ارالاس قيىن دا قىزىقتى، كۇدەرلى دە كۇردەلى جولىنا ءتوزىپ-اق باعارمىز دەپ كەلگەن بارىنشا ءبىلىمدى، ونەگەلى، ءونىمدى ادەبيەت وكىلدەرى ەكەنىن دالەلدەي ءبىلدى.
سوندىقتان دا ولار قازاق پوەزياسىنىڭ كۇمبەزىن بۇرىنعىدان دا بيىكتەتىپ قانا قويماي، ار مەن يمان، ازاماتتىق پەن ادامگەرشىلىك جولىنا بويدا بارىن اياماي جۇمساپ، سول ارقىلى اينالاسىنىڭ اۋزىن اشتىرا، كوزىن جۇمدىرا وتىرىپ، ادام باسى اينالار ونەر شىڭىنا قاداۋ-قاداۋ تۋ تىككەن قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلە ءبىلىپ ەدى.
بۇگىنگى قازاق پوەزياسى تولىسقان شىعار، تولعان شىعار، ارعى-بەرگىنى، الىس-جاقىن ونەگە-ۇلگىنى بويىنا سىڭىرە قابىلداي وتىرىپ — توعايعان، مولايعان شىعار، ءبىراق ەڭ العاش "تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارا" سالىنعان سول ارنادان اسىپ توگىلە قويعان جوق، بۇلتارىس، بۇرىلىستارعا بوگەلمەي ىلگەرىلەي ءتۇسىپ كەلە جاتسا، ول دا سول ءبىر الدىڭعى بۋىن اعالار سالعان قاسقا جولدىڭ ارقاسى. ونى كەرى دالەلدەپ اۋرە بولىپ جاتۋدىڭ كەرەگى بولا قويماسىن ەكىنىڭ ءبىرى سەزەدى دە. مانا ءبىز ساناپ وتكەن اقىنداردىڭ، ىركەس-تىركەس تۇتاس ءبىر ۇرپاق-بۋىنى سالىپ بەرگەن ءىزدىڭ كومەسكى تارتقان، ايشىعىنان ايىرىلىپ، اجارىنان تايعان كەزى ازىرگە بولا قويعان جوق. ويتكەنى ولار تۇلا بويىنا قۇدايدىڭ ءوزى دارىتقان تالانتى مەن دارىنىن، قايراتى مەن قۋاتىن، قابىلەتى مەن قاۋقارىن ءوز ەلى، ءوز جەرىنىڭ، تۋعان توپىراعىنىڭ قاسيەتى مەن قاستەرىن كوتەرە تۇسۋگە، اتاق-داڭقىن اسىرا تۇسۋگە اياماي جۇمساپ باقتى، سونى عانا عانيبەت سانادى.
بۇگىنگىلەرى ءالى دە الدىنا جان سالماي، جۇرىسىنەن جاڭىلماي سول باياعى باعداردى ماڭدايعا الىپ، القىمى ىسپەستەن ىلگەرى تارتىپ-اق كەلە جاتىر. ۇلت ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن قاپىسىز دا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسى دە وسى ەدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ "قىرىق كۇن باۋىرىنا باسىپ شىعارعان قىران بالاپانىنداي" سەرىپپەلى، شىمىر شىعارمالارى باسقا جاققا كوشىرسە قالاي بولاتىنىن قايدام، ايتەۋىر ەڭ العاش تامىر جايعان تول توپىراعىندا سولماي، سەمبەي جايقالىپ، ءالى جاپىراق جايا بەرەتىنى انىق.
سول تالانتتىلار توبىنىڭ كەۋدە تۇسىندا ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ سىندى اقىننىڭ جۇرگەنىن ازىرشە ەشكىم جوققا شىعارا الماس دەپ ويلايمىن.
جوقتان بار جاسالىنبايدى. عايىپتان تايىپ عاجايىپتىڭ دا وز-وزىنەن پايدا بولا سالماسى حاق. ەندەشە ادىلبەك تە ەكى اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسە قالعان جوق. تالدىقورعان ءوڭىرىنىڭ اقسۋ، سارقانت جاعىندا دۇنيەگە كەلىپ، الدىنداعى اقبەرەن اعالارى ءىلياس جانسۇگىروۆ، قۋات تەرىبايەۆ، عالي ورمانوۆتاردىڭ ءىنجۋ-مارجان جىرلارى ارقىلى اۋىزدانىپ، سول ۋىزىنان جارىعان قالپىندا حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شىن عاجايىپ ۇلگىلەرىمەن وزگەلەردەن ەرتەرەك، سوناۋ بوزبالا شاعىندا (لەپسى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىندە) تانىسا باستايدى. وقىعانىنىڭ ءبارىن كوڭىلگە توقي جۇرە، تال بويىنا سىڭىرە جۇرە، قىزىعا زەرتتەپ، قۇمارتا جاتتاي جۇرە ولەڭ ولكەسىنە قاراي ويىستى دا، كەلە-كەلە ءبىرجولا تۇراقتاپ تۇردى دا قالدى.
پوەزيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى تىرشىلىك اتاۋلىنى بولە-جارىپ جاتپاي قاز-قالپىندا قابىلداي وتىرىپ، ۇققانىڭ مەن تۇيگەنىڭ، جەك كورگەنىڭ مەن سۇيگەنىڭدى كوڭىل تارازىسى ارقىلى قايتا ءسۇزىپ شىققانداعى جاڭادان جان بىتكەن توسىن بەينەلەردەن تۇرسا كەرەك. ءوز ەلىڭنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن، ارعىسى مەن بۇگىنىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ۋاقىت تىنىسىن جان-جۇرەگىڭمەن سەزىنگەندە بارىپ كوڭىلدەگى كورىكتى وي قورعاسىنداي قورىتىلىپ بارىپ، توسىن دا تىڭ قۇبىلىسقا اينالادى. اقىن ول قۇبىلىستى ەت قىزۋىمەن وتىرعاندا ءوزى دە سەزبەي قالا بەرۋى ىقتيمال. دانالىق بۇلاعىنىڭ باستاۋ كوزى، بۇرقىراپ قاينار تۇماسى، ءتاڭىرى تۇتار ونەگە دەپ جۇرگەنىمىز دە اقىرى كەلىپ سوعان سايادى. الدىڭعى تولقىن اعالار تاجىريبەسى، ىزدەنىسى مەن ىزدەرى كەيىنگىلەر ءۇشىن كوپ ۇلگى. ارينە، ءار مەزگىلدىڭ بۇرىنعىعا قاراعاندا ارتىق پا، كەم بە، ايتەۋىر ءبىر ايىرماشىلىعى، ايرىقشا رەڭى بولۋى زاندى، سوعان باس قويىپ، مويىنسىنعاندا بارىپ ءداستۇر جالعاستىعى بوي كورسەتەدى. رۋحتاستىق، تاقىرىپ اياسىنىڭ ۇقساستىعى دەگەن دە سول ارادان شىعادى.
مانا ءبىز اتتارىن اتاپ وتكەن (ەسىمنەن شىعىپ كەتكەندەرى بولسا كەشىرىم سۇرايمىن) تۇتاس ءبىر بۋىن (جاس ايىرماشىلىقتارى 6-7 جىل) وكىلدەرىنىڭ ىشىندە سول كەزگى وقىرمان نازارىن وزىنە بىردەن بۇرىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ايرىقشا اۋىزعا ىلىككەنى دە ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ بولعان. ءاۋ باستا ءبىزدىڭ ادەكەڭ ادەبي شارۋاشىلىقتا دا، الەۋمەت ىسىندە دە اسا ءبىر بەيمازا بەلسەندىلىك كورسەتكەن ەدى. اسىرەسە، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەگەن 1959-1962 جىلدار ارالىعىندا ادەبي جانردىڭ ءار سالاسىندا ءوز قابىلەتىن بايقاپ كورگەنىنىڭ كۋاسىمىز.
ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ الماتى وبلىسىنىڭ (بۇرىنعى تالدىقورعان) اقسۋ، سارقانت وڭىرىنە ورتاق ازامات. ويتكەنى ول 1932 جىلى دۇنيەگە كەلگەن باقالى اۋىلى بىرەسە اقسۋ، بىرەسە سارقانت اۋدانىنا قاراپ كەلگەن بولاتىن. اقسۋداعى ورتا مەكتەپتى، لەپسىدەگى مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىن، ودان سوڭ قازىرگى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان ول ءبىراز جىل تالدىقورعان وبلىستىق "سوۆەتتىك جەتىسۋ" گازەتى رەداكسياسىندا ابىرويلى قىزمەت ەتتى. ادەبيەت ىسىنە بەلسەنە ارالاسۋى دا وسى تۇستان باستالعان.
ايتارى جوق، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ جەكە باس تاعدىرى بىلايعى جۇرت ءۇشىن سونشالىق ءبىر قىزىعا قويارلىق قىم-قۋىت وقيعاعا تولى، قويۋ دا كۇردەلى كورىنبەۋى دە مۇمكىن. جوعارىدا ءبىز كوز جۇگىرتە ءسۇزىپ شىققان ءومىر جولى ءبىر كەزگى الەكساندر بلوكتىڭ: "ۋ پوەتا نەت كارەرى، ۋ پوەتا — سۋدبا" دەيتىن تاس ءتۇيىن ولشەم-پىكىرىنە دە سايكەس كەلە قويماس. ولەڭنەن باسقا ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان ءومىرباياندىق دەرەكتەرى دە ءماز ەمەس كورىنەدى، جۇتاڭ، جۇقا عانا. قالامداستارى مەن زامانداستارىنىڭ دا ادىلبەك جايلى، ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋراسىندا كوسىلىپ جازعاندارى از، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى دەسە دە بولعانداي. ءوزى دە وعان اسا ءبىر كوڭىل قويىپ، قۇمارتپادى، بىلەم، اڭگىمە اراسىندا "سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ" — دەيتىن اباي ءسوزىن ءجيى قولداناتىن ەدى. سونىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي قالسا كەرەك-تى. ءوزى جايىنداعى جۇرت پىكىرىنە زارۋلىك تانىتا قويماۋى دا سودان بولار. ءبىراق ول ەڭ الدىمەن اقىن ەدى. بالكىم، وزىنەن ءۇش-تورت جاس ۇلكەندىگى بار عافۋ، يت كويلەكتى عانا بۇرىن توزدىرعان مۇقاعالي، ەكى-ۇش جاس كىشى ارىپتەستەرى قادىر، تۇمانبايلار سياقتى اينالا اتى دۇرىلدەپ شىعىپ، اتاق-داڭققا بولەنە الماعان دا، ولار شىققان بيىككە كوتەرىلە قويماعان دا بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءسوزسىز اقىن ەدى، اقىن بولعاندا دا ىلديدان سالسا توستە وزار، ناعىز كوسىلە شابار كەڭ تىنىستى، الىمدى دا قارىمدى اقىن بولاتىن. ەندەشە ونىڭ دا ءبىز اڭعارماعان جۇمباق جاعى، "ىشكى تىرلىگى" — قامىققان، جابىققان، الدانعان، داعدارعان، ۇمىتتەنگەن، كۇدىكتەنگەن، بۇلىنگەن، سۇرىنگەن شاقتارى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىز ءۇشىن ءقارادۇرسىن ءومىرباياندىق قۇرعاق مالىمەت-دەرەكتەن گورى وسىناۋ ءبىر جۇمباقتاۋ جاعى قىزىعىراق بولىپ كورىنەدى. سونىڭ ءبارىن ولەڭىنەن ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى ەندەشە.
تۇگىن دە قيماي تەز ءوتىپ
كەتتى دە قويدى بۇل ءبىر ءتۇن،
سىرتىمنان عانا ءسوز ەتىپ،
ءسوز ەتىپ تاعى ءجۇر قىرتىڭ، —
دەگەن شۋماق استارىندا دا ءبىراز سىر جاتقانداي.
باسقالار قالاي باعالاعانىن انىق كەسىپ ايتا المايمىن، ال تالدىقورعان وڭىرىنەن وربىگەن ءبىز ءۇشىن، ياعني سوڭىنان ىلەسە شىققان سايىن مۇراتبەكوۆ، قاستەك بايانبايەۆ جانە ءبىرقاتار باسقالارىمىز ءۇشىن ەڭ العاشقى ادەبي ۇستازىمىز ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ بولعانى اقيقات. قالام كۇشىن ءار جانردا جاڭا بايقاپ جۇرگەن سول كەزگى جاپ-جاس جىگىت ءبىزدىڭ تالابىمىزعا تالاپ، جىگەرىمىزگە جىگەر قوسىپ، انىق ايقىن جول سىلتەپ، سەنىمىمىزدى ۇلعايتا تۇسۋگە بارىن سالىپ باققان. بولاشاعىمىزعا ءوزى دە سەنىپ، ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە سەندىرىپ، جازعانىمىزدى ۇستى-ۇستىنە وبلىستىق گازەت بەتىندە جاريالاتىپ، سول گازەت ارقىلى اشىق پىكىرىن قوسا ءبىلدىرىپ وتىردى.
ءوز باسى سونشالىق تالعامپاز، اسا كىدى، كىرپياز ەدى. كەيىنگى بىزدەر ءوزى تۋرالى جامان ويلاپ قالىپ جۇرە مە دەۋدەن ساقتاناتىنى ءاربىر ىس-ارەكەتىنەن اڭعارىلىپ تۇراتىن. سودان دا بولار، ءبىزدى كوبىرەك تىڭداپ، ءوز جازعانىن وقىپ بەرۋدەن تارتىنا بەرەتىنىن بايقايتىنبىز.
ءبىز بولساق ونىڭ سوناۋ ەڭ العاشقى جارىق كورگەن شاعىن عانا "سالتانات" كىتابىمەن-اق قازاق پوەزياسىنا رومانتيكالىق جاڭا ءبىر سارىن، ەبى جەلىندەي ەكپىندەپ سوعار، ەركىن دە سونى ىرعاق الا كەلگەنىن جازباي تانىعان بولاتىنبىز. "ءبىز" دەپ بۇل جەردە قازاق ولەڭىن سۇيەر قالىڭ قاۋىمدى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى جاڭا ءبىر جارقىن جاعالاۋعا قاراي قۇلاشتى كەڭگە سالا سىلتەپ بەرگەن جاس اقىننىڭ وزگەگە ۇقساماس مانەرى، داۋىس اۋەنى ەلدىڭ كوبىن ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزگەنىن بىلەمىز. سول اۋەن، تولاستاۋدى بىلمەگەن سول سارىن ونى ۇنەمى ىزدەندىرىپ، وسىپ-ىلگەرىلەۋىنە دەمەۋ بەرەتىن قۋات-كۇشكە اينالدى. عۇمىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن سول جۇرىسىنەن استە ءبىر جاڭىلىپ كورگەن ەمەس.
"جەر ۇستىنە ءبىر سىزات تۇسسە — ول اقىن جۇرەگى ارقىلى وتەدى" — دەيتىن گەينە ءسوزىن ومىرىنە وزەك ەتە بىلگەن اقىن ءوز زامان، ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇلپ ەتكەن لەبىنە ەلەڭدەپ، دۇنيە ءدۇبىرىنىڭ ەشبىرىنەن سىرتقارى قالا المادى، ۋاقىتپەن ۇدايى ىلەسىپ وتىرۋدى مۇرات تۇتتى. ءوزىن ءوزى قامشىلاپ، تىنىم تاۋىپ، تىنىشتىق كورمەي كەتتى. بۇل ومىردە ولەڭ-جىردان دا وزگە ءبىر قۇدىرەت، باسقا دا تىرلىك، راحات پەن ءلاززات بار دەگەندى ەسىنە دە الىپ كورگەن جوق.
تىرلىگى تاۋقىمەتسىز بولعان، شىعارماشىلىق جولىندا قىم-قۋىت كەدەرگىگە ۇشىراماي عانا، كەدىر-بۇدىرسىز قاتقاقپەن سىدىرتىپ وتە شىققان اقىن بولىپتى دەگەندى ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىز. وندايلار تابىلا قالعاندا دا ساۋساقپەن ساناۋلى عانا شىعار-اۋ. ادىلبەك تە سول: بىردە ورتەنە جانىپ، بىردە وكىنە نالىپ عۇمىر كەشىپ ەدى.
ادام بويىنداعى ۇساق پەندەلىك، قىبىر-جىبىر كۇيكى تىرلىك، ءالسىز، ءالجۋاز ادەت، ەكىجۇزدىلىك اتاۋلىمەن الىسىپ ءوتتى. جەڭە الماسىن بىلە تۇرا، قىلىشى دا، قۇشاعى دە جەتە الماسىن سەزە تۇرا كوزسىز ەرلىككە باردى.
ءوزىمدى ءوزىم جارارداي،
جۇلىپ ءبىر جەردەي شاشىمدى،
ءسولىن دە سىعىپ الارداي،
سىعىمدايمىن كەپ باسىمدى! —
دەپ تە شامىرقانعان شاقتارى بولىپتى.
تاڭ بولىپ اتامىن،
كۇن بولىپ باتامىن،
سول جولدا لاپىلداپ،
جانام دا جاتامىن! —
دەيدى ەندى بىردە.
ويى دا ۇشقىر، ءسوزى دە ۋىتتى بولاتىن ەدى. الدىن كەس-كەستەگەن قاۋىپ-قاتەر بار-ay دەپ ويلاماي قاندى شايقاسقا كىرىپ كەتە بەرەتىن باياعىنىڭ باتىرلارىنداي-اق كىلەڭ ءبىر كوزگە كورىنبەس قاس دۇشپانىمەن شايقاسىپ جۇرگەندەي اسەرگە بولەيتىن ولەڭدى دە كوپ جازاتىن.
... مۇندايدا قۇدايىن دا تاني ما اقىن،
جىرىمدا تۇر عوي مەنىڭ تابيعاتىم،
لاۋلاعان ورتكە دە ەنەم، سەرت تە بەرەم،
سەن ءۇشىن سونىڭ ءبارى، جاميعاتىم، —
دەيدى سوسىن بارىپ ءبىراز ساباسىنا تۇسكەندە.
اللاتاعالا وعان الەمدەگى تىرشىلىك تىنىسىن تامىرشىداي ءدال باسىپ، سونىڭ ىشىنەن ەلەپ-ەكشەپ وزىنە كەرەگىن تاڭداي بىلەرلىك تالانت، ايرىقشا سەزىمتال قابىلەت سىيلاپ ەدى. سونى شاماسى جەتكەنشە سارقا پايدالانۋعا تىرىستى. ءىرىسى بار، ۇساعى بار باس-اياعى 11 پوەما جازعان ەكەن. ءبىر اقىن ءۇشىن وسى دا از ولجا ەمەس، ارينە. سويتە تۇرا مەن ءۇشىن ونىڭ "قىران" دەپ اتالاتىن پوەماسىنىڭ ورنى ەرەكشە. بۇل ءوزى كەشەگى ءىلياس جانسۇگىروۆ سارىنىنداعى ءبىر دەم، ءبىر تىنىسپەن توگىلىپ تۇسكەن، باس-اياعى جۇپ-جۇمىر بولىپ تۇتاسا شىققان ءبۇتىن دۇنيە. تۋعان جەرىن ءسۇيۋدىڭ، ەلگە دەگەن ساعىنىش-ماحابباتتىڭ سيمۆولىنداي قۇيىلا سالعان بۇل شاعىن داستاندى وقىپ، كەزىندە قىزىقپاعانىمىز جوق شىعار-اۋ، ءسىرا.
ادىلبەك قالامىنان تۋىنداپ، اقىننىڭ ءوزى يمان ەتىپ ۇستانعان پوەتيكالىق الەمنەن ءبىز ىلعي عانا جىلت ەتكەن جاقسىلىققا قۋانىپ، قىلت ەتكەن قياناتقا كۇيىنىپ شىعا كەلەتىن كىرپياز زامانداسىمىزدىڭ ءبولمىس-بىتىمىن كورگەندەي بولاتىن ەدىك.
شابىتتى كەزدە شالقارىڭ كەڭىپ، الەمدە مىناۋ نۇر تۇلەپ، سەلدەيسىڭ-اۋ ءبىر ءساۋىردىڭ بۇلتىن ساپىرىپ، كۇندەي كۇركىرەپ، ديدارى جازداي قايران دا مەنىڭ قاعازداي اپپاق دالام-اي،
جاتاسىڭ-اۋ ءبىر نوسەردى كۇتىپ، جىر تىلەپ، — دەيدى ول رۋحتاس اعاسى قاليجان بەكحوجينگە ارناعان ولەڭىندە.
ومىرگە دەگەن ىڭكارلىك، جارىق دۇنيەگە دەگەن قۇشتارلىق، ساف تازا سۇلۋلىققا ءسۇيسىنۋ اقىن شىعارمالارىندا ار مەن يمان ولشەمىنە ۇقساس جەلى بولىپ تارتىلىپ جاتادى.
وت بولىپ كەيدە، شوق بولىپ مەن دە جارقىلداپ تۇرعان شاقپاق ەم،
وتىمنىڭ ءبارىن وزگەنى جىلىتىپ وتىرۋ ءۇشىن جاققان ەم،
جۇرەگىمدى قولعا شىراق قىپ ۇستاپ، شىرقاۋ دا شىڭعا شىعارىپ،
كۇندەردە ءبىر كۇن كەتسەم دە ءسونىپ، سول بيىكتە ءوزىم جاتپاق ەم!
ءار جول، ءار شۋماق اقىن بولمىسىنىڭ دەربەس ولشەمى سياقتى بولىپ تۇرۋى كەرەك. سوندا سەن دە يلاناسىڭ. شيىرشىق اتقان سەزىم، ورنىقتى وي، جىگەر مەن جالىن جەتىسپەسس، "راس-ay!" دەگەننەن ارىگە بارماي، ەنجار عانا ساماركاۋ قالا بەرەر ەدىڭ. ادىلبەكتىڭ بالاڭ كەزگى ولەڭدەرىنىڭ ءوزى-اق جۇرت اراسىندا سان ءتۇرلى پىكىرتالاسىن تۋدىرعانىن دا بىلەمىز. 1960 نە 1961 جىلدىڭ جازىندا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ بەتىندە "ءبىر ولەڭ تۋرالى" دەپ اتالاتىن ماقالا جاريالاندى. بەلگىسىزدەۋ ءبىر اۆتور ءتىلىن بەزەي وتىرىپ ادىلبەكتىڭ سول كەزگى جاريالانعان ءبىر ولەڭىنە بارىنشا شۇيلىگىپ بەرگەن ەكەن. ءسوز ساپتاۋىندا بىزگە جات وقشاۋ توساڭ سارىن بار، قۇلاققا كوبى تۇرپىدەي تيەدى. تۇششى ەتىمىزگە اششى تاياق تيگەندەي تىكسىنىپ قالىپ ەدىك، ادەكەڭ ايىلىن جيا قويمادى. باسقامىز ۇدىرەيىسە ءۇرپيىسىپ، "بۇ قالاي؟" دەسىپ دۇرلىگىسىپ بەرگەندە ءوزىنىڭ بيازى مىنەز، جاز ديدارلى جارقىن جۇزىنە شاڭ جۋىتپاي، جايراڭداپ جۇرە بەردى...
كوپ ۇزاماي سول كەزگى عىلىم كانديداتى، قازىرگى ادەبيەت اكادەميگى، ايتۋلى عۇلاما راحمانقۇل بەردىبايەۆتىڭ "ولەڭ — ادەبي كاتەگوريا" دەيتىن جاۋابى دا گازەت بەتىندە جارق ەتە قالدى. راحاڭ وزىنە ءتان قازىمىر بىلگىرلىكپەن الگى سىنالعان ولەڭدى جىلىكشە شاعا وتىرىپ، جالپى پوەزيا دەگەن قاستەرلى جانردىڭ ارعى-بەرگىسىن شولا، تەرەڭنەن تارتا تورەلىك ايتقان ەكەن. لاۋلاپ بەرگەن پىكىرتالاستىڭ سوڭعى نۇكتەسى دە سولاي قويىلعان بولاتىن.
ول كەزگى ادەبي گازەتىمىزدىڭ بەتىندە وسى سەكىلدى پىكىر الماسۋ، وي ءبولىسۋدىڭ تالاي ءبىر جاقسى نىشانى بايقالىپ جاتۋشى ەدى. كەيىن عوي، قايداعىنى جيىپ-تەرىپ، ونبەس داۋدى قۋىپ، بەت جىرتىسا بايبالام سالا باستاعانىمىز...
ادىلبەكتىڭ جەكە باسى سونشالىق كىدى، كىرپياز ەكەنىن الگىندە ءبىر قۇلاققاعىس ەتتىك-اۋ دەيمىن. كيىمدى دە تاڭداپ كيەتىن، تاماقتى دا تالعاپ ىشەتىن. ءتىپتى عۇمىر بويىنا جەلكە شاشىنىڭ ءوزىن الماتىداعى ءبىر عانا شاشتارازعا قيدىرىپ، باسقاسىنا اكە دەسە باس سۇقپايتىنىن بىلەتىن دوستارى سىرتىنان كۇلىپ تە ءجۇرۋشى ەدى: العاشقى ايەلىنىڭ توركىنىنەن كەلگەن قىزىل كارلەن كەسەسى ("كارلەن كەسە" دەيتىن ولەڭى دە بار) بولۋشى ەدى، شايدى دا ءبىر عانا سول كەسەمەن ىشەتىن. اۋكەسى سالبىراعان الدەكىمدەرشە ايەل سوڭىنان سالپاڭداپ ەرگەنىن كورگەن جوقپىن، ءبىراق سىلقىم كەلىنشەك، سۇلۋ قىز ادەكەڭدى كورگەندە ۇلبىرەي ءتۇسىپ، ۇيىرىلە كەتىپ تۇراتىنىن سان رەت بايقاعانىم بار. ايتەۋىر وتىز-قىرىق جاسىندا ءبىر كورگەن ادامعا "اقىن دەگەن وسىنداي بولادى ەكەن-اۋ" دەگىزەرلىك-اق جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى ءبىزدىڭ ادەكەڭ.
وقتا-تەكتە تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ پرەفەرانس وينايتىن ءحوببيى بولماسا، قالعان تىرلىگىن تازا عانا ادەبيەت جولىنا باعىشتاعان اقىن قىرىق جاسقا جەتە بەرە بۇرىنعى بەلسەندىلىگىنەن اينىپ شىعا كەلگەندەي بولدى. اتى جۇرەگەن، ءيتى ۇرەگەن الدەبىرەۋلەردەن كورگەن جابىرىنە توزبەدى مە، ايتەۋىر نەدەن تۇڭىلگەنى بىزگە بەلگىسىز، جازۋشىلار وداعىنىڭ وزىنە ەڭ جاقىن سىيلاس-مۇڭداس دوستارىمەن بىرەر ساعات كافە-باردا وتىرىپ قايتۋ ءۇشىن عانا باس سۇعاتىن. تەك ارا-تۇرا ءوزى ايىرىقشا ارداقتايتىن سابەڭ — ءسابيت مۇقانوۆقا اتقوسشى بولىپ، قاليجان بەكحوجيننىڭ قاسىنا ەرىپ، پارتيزان قاسىم قايسەنوۆتىڭ سوڭىنان ىنىسىندەي ىلەسىپ ەل ءىشىن ارالاۋعا شىعاتىن. سول ساپارلارىنىڭ قاي-قايسىسىنان دا قۇرالاقان قايتپاي، قورجىن-قورجىن وي ارقالاپ، كوڭىلى كوتەرىلە، ءبىرتۇرلى شابىتتانا شالقىپ-تاسىپ ورالاتىن. بىرەر اپتا ەشكىمگە كورىنبەي كەتىپ، سول اسەرىنىڭ ءبارىن ولەڭ-جىرعا تامىزىق ەتەتىنى بولاتىن. اق مارجان جىردى ەداۋىر توگىپ-توگىپ الادى دا، قايتادان سول بۇرىنعى بۇيىعى قالپىنا قاراي ويىساتىن.
اقكوڭىل، اسىرە ادال ادام ەدى. دۇنيەنىڭ ءبارى ءوز ويلاعانىنداي كىرشىكسىز تازا بولۋىن قالادى. اسپان دا ۇدايى اشىق بولسا، ادامدار دا مەيىرمان، كوڭىلگە دىق سالار كولەڭكەلى كورىنىستەردەن ادا تىرلىك كەشسەك-اۋ دەپ تىلەيتىن. ءومىر دەگەن وعان كونە مە، ءبىراق. ءوز دەگەنىن ىستەيدى. سودان دا بارىپ ءومىرىنىڭ سوڭىن الا قاراپ وتىرىپ قىج ەتە قالاتىن كىنامشىل بولىپ بارا جاتقانداي كورىنەتىن ماعان. جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە اڭقىلداپ سويلەپ، اسىپ كورىنىپ، تاسىپ توگىلىپ تۇراتىن مىنەزىنىڭ ءوزىن ءمىن دەپ سانايتىندار دا شىعا باستادى. ادىلبەك سونىڭ سالقىنىن ەرتەرەك سەزدى، ءبىراق پەندە بالاسىن مويىندامايتىن ءور مىنەز، تۋا ءبىتتى بەكزات ءبىتىم ۋاقىت اۋانىنا قاراي بەيىمدەلۋگە كوندىرە المادى. "ادەكە-اۋ، ءومىر دەگەن ۇدايى ءسىزدىڭ ىرقىڭىزعا كونە بەرە مە، بالا قۇساپ مۇنىڭىز نە؟" — دەگەندەرگە: — "نەگە؟ نەگە مەن ويلاعانداي بولماۋى كەرەك؟ مەن جاماندىق ەمەس، جاقسىلىق تىلەپ تۇرعان جوقپىن با، تەگى!" — دەپ شىنىمەن كۇيىنە جاۋاپ بەرەتىن. مەنەن گورى قاسىندا كوبىرەك جۇرگسن مارقۇم سابىرحان اسانوۆ ادەكەڭنىڭ سول سالت-ساياق تىرلىگىنەن، ادامعا سەنگىش اڭقىلداق مىنەزىنەن، الدى بار، ارتى جوق اشۋىنان تۋىندايتىن كوپ قىزىق اڭگىمە دە ايتۋشى ەدى. امال نە، سونىڭ ءبارى ايتىلعان جەردە قالا بەرىپتى...
وتكەلدىڭ باتپاعى دا، ۇيىعى دا،
ءتۇسىردى-اۋ اۋىر سالماق يىعىما،
وتىزدان اسا بەرە وپىق تا جەپ،
تىرەلدىم گاملەتتىڭ تۇيىعىنا!
دەيتىنى دە سودان با ەكەن؟
سول "گاملەت تۇيىعىنا تىرەلىپ" جۇرگەن شاقتارىنىڭ بىرىندە "جازۋشى" باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ءابىلماجىن جۇمابايەۆ ونى قوياردا-قويماي قولقالاپ قىزمەتكە شاقىردى. ءارتۇرلى اۋدارمالار جاساتىپ، قارجى-قاراجات جاعىنان تارىقپاۋىن دا ويلاستىرىپ، قول ۇشىن سوزا ءبىلدى. قاراۋىنداعى بىزگە دە سونى شەگەلەپ تاپسىرىپ ءجۇردى.
ءبىراق كىرىپ-شىققان سايىن كۇڭكىلدەپ قالاتىن، جۇمىسقا بىرەر مينۋت كەشىگىپ كەلسە — قىبى عانا جىمىنداسىپ قۇدايى بەرىپ-اق قالاتىن پەيىلى تار ارىپتەستەرىنىڭ تۇرتپەگىنە شىدامادى ما، دالا تاعىسىنداي ساياق ءجۇرىپ قالعان ادەت تابانداپ وتىرار كەڭسە قىزمەتىن اياققا ورالعى كوردى مە، ايتەۋىر بىرەر ايعا جەتەر-جەتپەستە ادەكەڭ قاعازدارىن اپىل-عۇپىل جيناستىرىپ، ستولدان تۇرىپ كەتە بەرىپ ەدى. ەرتەڭىندە ماعان تەلەفون سوعىپ: "ساكەن، ابەكەڭە كىرىپ، مەنىڭ اتىمنان راحمەت ايتشى، بالا-شاعاسىنىڭ قىزىعىن كورسىن، ەلەپ شاقىرىپ ەدى، اقتاي الار ەمەسپىن سەنىمىن. ءارى اركىممەن ءبىر ىرىلداسىپ وتىرۋعا دا جوق ەكەم، تەگى"، — دەگەنى بار.
مەن ادەكەڭ سالەمىن ابەكەڭە شىپ-شىرعاسىن شىعارماي تۇگەل جەتكىزدىم. "اپىر-اي، قىزىق جىگىت ەكەن عوي ءوزى!" — دەپ ول كىسى باس شايقاپ كۇلگەن دە قويعان.
مىنە، وسى مىنەزدىڭ وزىنەن الاقۇيىن اقىن جانىن، اقىندىق كوڭىل-كۇي توسىندىعىن عانا اڭعارىپ قويمايسىڭ، سۋرەتكەردىڭ بىزگە جۇمباق تاعى ءبىر قىرىنا قانىعىپ، ەرىكسىز قىزىعا تۇسەسىڭ.
وسىندايدا ەسكە تۇسەدى، قازىرگى "زاڭعار" اتالاتىن ورتالىق امبەباپ دۇكەنىنىڭ ىرگەسىندەگى بەس بولمەلى پاتەرىندە سالت باستى، ساباۋ قامشىلى جالعىز تۇرىپ جاتقان كۇندەرىنىڭ بىرىندە قاستەك بايانبايەۆ ەكەۋىمىز ادەيىلەپ ىزدەپ بارعانبىز. سىرتقى ەسىگى اشىق ەكەن، داڭعاراداي ءدالىزدى بويلاپ اعامىزدى ىزدەپ كەلەمىز. ەڭ تۇكپىردەگى بولمەدەگى شاعىن كەرەۋەتتە قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىنى سوعىپ جاتىر ەكەن. تىك كوتەرە كوشىرىپ اكەتسەڭ دە سەزەر ەمەس. ەسىگىنىڭ بۇلايشا كۇندىز-تۇنى جابىلمايتىنىن اۋىزشا دا ايتىپ، ولەڭىندە دە جازىپ جۇرەتىن. "ءاي، ۇرى مەنىڭ وزىمنەن باسقا نەمدى الادى؟" — دەپ تە كۇلەتىنى بار ەدى. شىنىندا دا بەس بولمەلى پاتەردە ءبىر كەرەۋەت، اس ۇيدەگى ستول مەن ورىندىق، 30-40 كىتاپ سياتىن قولدان جاسالعان شاعىن سورە، جازۋ ستولىنان باسقا جيھاز جوق ەدى، "حوت شاروم پوكاتي!" — دەيدى ءمۇندايدا ورىستار.
ادەيى ايتاتىنىن، الدە شىنى سولاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر وقتا-تەكتە باس قوسىپ قالعانداعى قىسىر اڭگىمە ۇستىندە: "كىتاپ تا، گازەت پەن جۋرنال دا وقىمايمىن!" — دەپ سىرەسە قالاتىنى بولاتىن. ونىسىنا ءبىز كەپ سەنە قويمايتىن ەدىك. ويتكەنى اڭگىمەنى ءارى قاراي كۇردەلى تاقىرىپقا بۇرىپ، جالعاستىرا باستاساڭ — بىلمەيتىن پالەسى جوق، ساياساتىندى دا سۋداي ساپىرىپ، قازاق، ورىس، ءتىپتى الەم ادەبيەتىندەگى جىلت ەتكەن جاڭالىقتى جاڭعاقشا "شاعىپ" اعا جونەلەتىن. سونىڭ ءبارىن كەيبىرەۋلەرىنە بەتىنەن عانا قالقىماي، ادەيى زەرتتەپ جۇرگەن ادام سياقتى تەرەڭنەن تارتا قوزعايتىن. سوندا الگى "تۇك وقىمايمىنىن" قالاي تۇسىندىك؟ ونىسىن ءبىز وزىنشە ەلدەن ەرەكشە، باسقاشا ايتساق، "وريگينالنىي" بولعانسىعان ءتۇرى دەپ تۇسىنەتىنبىز، اقىننىڭ بالا مىنەزىنە اپارىپ ساياتىنبىز.
كىسىگە سەنگىشتىگىندە داۋا جوق ەدى. قاسىندا ۇدايى ەنگەزەردەي گرۋزين بە، چەشەن بە، ايتەۋىر قالىڭ قاباقتى، سۇستى دا سەستى قابا ساقال، قاۋعا ساقال بىرەۋلەر جۇرەتىن. "بۇلار كىم؟" دەپ سۇراي قالساڭ: "دوستارىم عوي، جۇرە بەرسىن، زيانى جوق"، — دەپ كۇلىپ قوياتىن.
كەيدە، امال نە، سوندايلاردىڭ زيانى دا ءتيىپ قالۋشى ەدى. بىردە ماعان تەلەفون سوعىپ: "ساكەن، ەلەنا يۆانوۆنامەن ("جازۋشى" باسپاسىنىڭ كوپ جىلعى كاسسيرى) كەلىستىم. اقشام بار ەدى الاشاق، ءبىر كىسى جۇمسايىن، سونى بەرگىزىپ جىبەرشى" — دەگەنى بار. "ادەكە، اقشا دەگەن جاتقان ءبىر پالە ەمەس پە، ءوزىڭىز كەلسەڭىزشى!" — دەپ كورىپ ەم، كونەر بولمادى. كەلىسۋگە تۋرا كەلگەن.
اجەپتاۋىر قوماقتى سومانى ەلەنا يۆانوۆنادان ساناپ الىپ، جۇمساعان جىگىتىنەن قولما-قول بەرىپ جىبەرگەنمىن.
كەيىن ءبىلدىم، سول اقشا، ءبىرشاما مول اقشا قولدى بولىپتى. "كوك بازارعا ەت الا كەلۋگە سوعىپ، سول جەردە ۇرلاتىپ الىپتى" — دەيدى ادەكەڭ.
الگىنىڭ ءوزى پايدالانش كەتۋى دە مۇمكىن-اۋ دەگەن كۇدىك قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپايدى.
وتىرايىق اراق ءىشىپ، سىرا ءىشىپ،
كەلسەڭدەرشى حال-احۋال سۇراسىپ.
ءومىرىم دە سەندەر ءۇشىن، ادامدار،
كوڭىلىم دە كۇندىز-تۇنى تۇر اشىق.
ءار ولەڭدى اۆتوردىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى دەپ بىلسەك، اقىننىڭ كەز كەلگەن ادام بويلاپ بارا المايتىن، سىرت كوزگە كورىنە بەرمەيتىن دە تىلسىم جۇمباق سىرى، تۇسىنىكسىز قىرى بولاتىنىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. ادىلبەك ولەندەرىنەن ماحاببات پەن دوستىقتاعى تۇراقتىلىق، قارسىلىقتار مەن تارشىلىقتاردىڭ بارىنە قانىعىپ، ءبارىن دە تانىپ بىلەر ەدىڭ.
اۋىز اڭگىمەنى دە تىگىسىن جاتقىزا كەلىستىرىپ ايتاتىن ەدى. وندايدا قىزىلشىرايلى سۇلۋ ءوڭى ودان ءارى بال-بۇل جانىپ، شالقي شابىتتانىپ، ءوزى دە اسەرلەنىپ، وزگەنى دە سوزىنە ۇيىتا مۇلگىتىپ، بولەك ءبىر كۇي كەشەتىن.
ءبىر كەزگى ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنىڭ جولداماسىمەن وبلىس-وبلىستى ارالاۋعا كوبىنە-كوپ قاسىم قايسەنوۆپەن سەرىكتەسىپ شىعادى ەكەن. قاسەكەڭ دە اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزاتىن ادام، ءبىر ءوزى زال تولى جۇرتتىڭ اۋزىن اشتىرىپ، كوزىن جۇمدىرىپ جارتى كۇن جالىقتىرماي ۇستاي الادى. سول كىسى وسى كۇنگە دەيىن: "ادىلبەك ايتۋشى ەدى..." دەپ، نەلەر ءبىر قىزىقتى حيكايانىڭ تيەگىن اعىتاتىنى بار. مەن سولارىن جازىپ السام دەپ ىلعي عانا وقتالىپ جۇرسەم دە، موينىم جار بەرمەگەن كۇيى، سالاقسىپ كەلە جاتىرمىن.
"ادام — سويلەسكەنشە، ات — كىسىنەسكەنشە" دەپ جاتامىز عوي، ءبىراق ادىلبەك قۇساپ كىمدى دە بولسىن ءبىر كورگەننەن ءوز اۋزىنا قاراتىپ، ءا دەگەننەن ءۇيىرىپ اكەتەتىن كىسى سيرەك بولار-اۋ، ءسىرا. بۇل جونىندە "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ نارىنقول-كەگەن جاعىنا بارعان ءبىر ساپارى جايلى جولداستارى كۇلىپ وتىرىپ ايتاتىن قىزىق ءبىر اڭگىمە بار. سول كەزگى اۋدان باسشىسى ادەكەڭدى باياعى گوگولدىڭ "ريەۆيزورىنداي" ورتالىقتان كەلگەن تورەلەردىڭ ءبىرى دەپ قالىپ، قوياردا-قويماي ۇيىنە شاقىرىپ، جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولا جىك-جاپار قىزمەت كورسەتپەي مە. اڭگىمە بارىسى بۇيىمتاي سۇراۋعا تىرەلگەندە ادەكەڭ "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنە جازىلۋ بارىسىن بىلگىسى كەلەتىنىن ايتادى عوي، باياعى. اۋدان باسشىسى قولما-قول ءتيىستى ادامدارىنا تاپسىرما بەرىپ، بۇل جاعى رەتتەلگەن سوڭ، قازىرگى قىزمەتى قانداي ەكەنىن انىقتاعىسى كەلەتىن ەمەۋرىن بىلدىرسە كەرەك. سوندا ادەكەڭ: "ە، سول باياعى "قازاق ادەبيەتىنىڭ" رەداكسياسى عوي" دەمەي مە. باستىقتىڭ بۇدان كەيىنگى رەاكسياسى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى عوي، ارينە.
مەن ءوزىم دە و كىسىمەن بىرەر رەت ساپارلاس بولعانىم بار. سوندا ادەكەڭنىڭ كىسىنى بىردەن ءۇيىرىپ الاتىن الابوتەن قاسيەتىنە مەن دە ءتانتى بولعانمىن. جازۋشى دەسە تىجىرىنا قالاتىن نەشە ءبىر ۇرگەن قارىنداي تىرسيعان شەنەۋنىكتەر ادەكەڭمەن بەس-ون مينۋت اڭگىمەلەسكەن سوڭ تارتىلعان كوندەي بولىپ قالىبىنا قاراي ويىسا باستايتىن دا، ودان ءارى تاناۋى تەسىك تايلاققا ۇقساپ الدىنا ءتۇسىپ الىپ ەلپىلدەيتىن دە وتىراتىن. ايتەۋىر قالام الدىم عوي دەپ، اسىرە ماقتاپ جاتقان ەشتەڭەم جوق. ءبىر وقىعاندا كۇيرەكتەۋ بولىپ كورىنەتىن وزىندىك دارا فيلوسوفياسى بار، ءۇنى، دەمى بولەك، قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا كەزىندە جەكە تۇرار تۇلعاعا اينالعان، رۋحى كۇشتى، ءيى جۇمساق ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ دەيتىن اقىننىڭ بولعانى انىق. باسقاسىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، ءبىز مانا ءبىر شەت جاعاسىن سەزدىرگەن "قىران" پوەماسىن-اق الايىقشى. بوداندىقتان بوستاندىققا قاراي سىتىلا شىعىپ، الىپ ۇشىپ، اعىپ ۇشىپ بارا جاتقان ءاقسۇڭقار قۇستىڭ بالاسىنىڭ شيىرشىق اتقان جان-دۇنيەسىن اقىن:
قالدى ارتىندا تۇتقىن ءۇيى توزاق قاسى
كىمگە دە ىستىق كورىنەر ءوز وت باسى.
ايتەۋىر بوستاندىعىن قولىنا الىپ،
وۋ، دۇنيە-اي، اڭىرادى-اۋ ازات باسى.
كۇيدىرىپ الاي-تۇلەي قۇيىن ءىشتى،
بايلاۋدا بوداندىقتىڭ ۋىن ءىشتى.
جەردەگى بايلاپ-ماتاپ ۇستاپ كەلگەن
الاسا ومىردەن دە بيىك ۇشتى.
ءوزى بوپ كوكتىڭ جالعىز ولەرمەنى،
داۋىلعا، جاۋىنعا دا بوگەلمەدى.
ۋا، دۇنيە، بۇعاۋداعى ەلدىڭ ءبارى
قىراننىڭ وسى قالپىن كورەر مە ەدى! —
دەپ جىرلاپ، بۇگىنگى كۇنگە ولجا سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەر ەدى. ال پوەما وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا جازىلعان. اقىن بىتكەن وزەگىن ورتەگەن اۋىر مۇڭ، اششى وكسىگىن وسى سياقتى اللەگورياعا وراپ ۇسىنۋعا دا ءماجبۇر بولعان كەزەڭ ەدى ول. ادىلبەك سول جۇرەكجاردى ماقسات-مۇراتىن وسىلاي ەتىپ ءدال دە دايەكتى جىرلاپ بەرگەن اقىن بولاتىن.
سول اقىن پانيدەن باقيعا اتتانعالى دا جيىرما جىلعا جۋىقتاپتى، ەڭ سوڭعى ولەڭدەر كىتابى 1982 جىلى جارىق كورگەن ەكەن. سودان بەرى بىردە-بىر رەت ۇلكەن مىنبە، جيىن-تويدا اتى اتالىپ كورگەن جوق، بىردە-بىر ەسكى-جاڭا ولەڭى جاريالانعان دا ەمەس. بۇل تۇتاس ءبىر ۇرپاق — ءبىر بۋىن ادىلبەكتى بىلمەي ەرجەتتى دەگەن ءسوز.
بىرەۋلەر مۇنى اقىننىڭ تۇزى جەڭىلدىگىنە سايادى، بىرەۋلەر: "سوڭىندا ىزدەۋشى، جوقتاۋشى، سۇراۋشىسى جوق" دەسىپ جاتادى. "سۇراۋشىسى تۇتاسا جاتقان قازاق حالقى ەمەس پە؟" دەگىم كەلىپ، تاعى تارتىنا بەرەمىن. حالىقتا دا نە قاۋقار بار، قولىندا امىر-بيلىگى بارلار حالىقتىڭ قاي سوزىنە قۇلاق اسىپ جاتىر؟ ايتپەسە، "اعايىن بەك كەپ" ەدى عوي دەپ، مەن دە ءبىراز ادامنىڭ قۇلاعىن شۋلاتا "ەپتەپ ايتىپ" كورگەن بولدىم. حات تا جازىپ، حابارلاسقان بولىپ تا جاتىرمىن. سىرەسكەن مۇز سەڭىن سوندا دا جىبىتە الار ەمەسپىن، سەلت ەتكەن جان بالاسىن كورە الماي-اق كەلەمىن.
مىنە، قازاقتىڭ سول ءبىر باسقادان بولەك جارالعان داۋسىز داڭعايىر اقىنىنىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولىپ وتىر ەكەن.
ناعىز ءبىر اش قولتىعى سوگىلگەن، اششى تەرى توگىلگەن تۇستا ومىردەن ەرتەرەك وتكەن اقىننىڭ ارتىندا اسىلدىڭ سىنىعىنداي، اعىن سۋدىڭ تۇنىعىنداي تۋىندىلارى قالىپ ەدى، سول قات-قات كىتاپ، قاپشىق-قاپشىق قولجازباسى كىم كورىنگەننىڭ قولىنان وتە ءجۇرىپ توزاتىن بولدى، نە تۋعان جەرىنەن، نە الماتى، استانادان قول ۇشىن بەرەر دە ەشكىمدى ىزدەپ تاپپادىق.
ءالى دە اتاۋسىز قالا بەرەر مە ەكەن دەپ تە قورقاسىڭ!..
2002 جىل
You Might Also Like
