InfoHub Logo

كوركەمونەر ىشىندە اسىرەسە ولەڭنىڭ ورنى بولەك. سوندىقتان دا ۇلى اباي "ولەڭ — ءسوزدىڭ پاتشاسى"... دەگەن عوي. قاي حالىقتى الساق تا، ەلەڭ، جىرعا عاجاپ ءمان بەرگەن.

ال ءبىزدىڭ قازاق اراسىندا "تۇيە مىنگەن قازاقتىڭ ءتورت اۋىز ولەڭى بار" دەيتىن ناقىل ءسوز ايتىلادى. مۇنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ونەر سوزگە كەندەلىگىن ەمەس، كەمەلدىگىن انداتادى. بىلاي قاراعاندا، ولەڭ سوزگە شورقاق كورىنەتىن تۇيەكەشتىڭ ءوزى دە بۇل ونەردەن قۇرالاقان ەمەس ەكەندىگى كەپ نارسەگە كەپىلدىك ەتەدى.

حالقىمىزدىڭ مولشەرسىز مول پوەزيا مۇراسى، ونىڭ ۇزاق تاريحى جونىندە عاسىرلار بويى اۋىز اشىپ ايتا الماي، تولىق تانىتا الماي كەلگەنىمىز ەندى مىنا قايتا قۇرۋ، دەموكراتيا، جاريالىلىق، بەتبۇرىس كەزەڭىندە عانا ايان بولىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى باسپا جۇزىندە جارىق كورىپ جاتقان باي حالىق پوەزياسىنىڭ مۇراسى، اباي كوتەرگەن قازاق پوەزياسىنىڭ بيىك مۇناراسى، 90 جىل بويى ەتەك جايىپ، ەڭسە كوتەرگەن جاڭا قازاق-سوۆەت دەموكراتيالىق پوەزياسى — وسىنىڭ ايقىن ايعاعى.

ءبىراق، وسكەلەڭ پوەزيا قانشا ايدىندى، اۋقىمدى بولسا، ونىڭ ادام جانىنا جول تابۋى ءارقيلى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدى دا قۇدىرەتتىسى — ومىردەگى شىنايى شىندىقتىڭ اقيقاتىن ايقىن تانىپ ايتا ءبىلۋ، سوعان قالتقىسىز يلاندىرا ءبىلۋ. مىنە، اقىن تالانتىنىڭ تاپقىرلىعى دا، تازالىعى مەن تارازىسى دا وسىندا.

وتكەن ستالينيزم زامانى مەن كۇنى كەشە توقىراۋ كەزىندەگى ولقىلىعىمىز نە، كەمشىلىگىمىز نە دەگەندە، الدىمەن ادام تاعدىرىنا قاتىستى زوبالاڭ شىندىقتىڭ اقيقاتىن كورە بەرمەۋىمىز ويعا ورالادى. ءتىپتى ءدال كەيىنگى جىلدارى باسپا ءسوز بەتىندە كۇنبە-كۇن جارىق كورگەن ولەڭدەر مەن جيناقتاردىڭ وزىندە الگى اقاۋلىقتان مۇلدە ادا بولدىق دەپ ايتا المايمىز. دەسەك تە جاڭا بەت-بۇرىس كەزەڭىنىڭ اقيقات اياسى كەڭىرەك القاپتا باستالعان سياقتى. سونىڭ ىشىندە الا-بوتەن كوز تاراتقانى — بەلگىلى اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ 1988 جىلى جارىق كورگەن "ادىرنا" اتى ولەڭدەر جيناعى. بۇل جيناقتىڭ ايرىقشا ايىرماشىلىعى — ءومىردىڭ الۋان قۇبىلىستارىنىڭ اقيقاتىن "ادىرناداي" ادۋىن جىرلارمەن "اڭىراتا" جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان.

"بەتاشار"، ولەڭىنىڭ وزىندە:

ادىرنام اڭىراۋعا بۇگىن دايىن،
ساۋساقتى سولقىلداتا سىعىمدايىن.
قارسىلاس تۇرىساتىن جەرىن ايتسىن،
بەت بۇرىپ، بىرەۋىنەن بۇرىلمايىن.

اقىن قاي تاقىرىپقا بارماسىن، بارىندە ول (اۆتور) — ءوزى كەيىپكەر؛ ءوزى جىرلايدى، سىر شەرتەدى — شىندىقتى ايتادى، اقيقات شۋاعىنا بولەيدى. تۋعان ءۇي دەيسىڭ بە، اۋىل دەيسىڭ بە، بالالىق شاقتاعى ساۋىق-سايران، ات شابىس، بايگە دەيسىڭ بە، قۇربى-قۇرداس، سۇيگەن قىز، ماحاببات دەيسىڭ بە، جانعا سايا اسقار تاۋ مەن اياسى كەڭ الاكول دەيسىڭ بە، ءومىر جولىنداعى تاعدىر بەلەستەرىنىڭ سىناقتارى دەيسىڭ بە — وسىنىڭ ءبارى اقىننىڭ جۇرەگىندە ۇيالاپ، شابىتپەن شامىرقانىپ شىعادى دا وقىرمان جۇرەگىنە شۋاق شاشادى، ادالدىعىمەن ءتانتى ەتەدى.

ساكەن ولەڭدەرى جىگەر مەن قايراتقا، نازىكتىك پەن مولدىرلىككە تولى. ول بارىنشا اقتارىلىپ، كوڭىلىنە سىر بۇكپەي شىنايى شىندىقتى جازادى. وسى ورايدا ءبىز اقىننىڭ "اۋىلداسپەن اڭگىمە" اتتى ولەڭىمە كوز جۇگىرتەيىكشى:

كەڭكىلدەپ تە كۇلەدى ەندى: "ءاي، ءپالى-اي،
كومەيىڭ دە كورىندى عوي بايقاماي.
اقىن بولىپ كەرەگى نە، تىرلىكتى
استى-ۇستىنە شىعارا ءبىر شايقاماي، —

دەپ ىشتەي تولقىپ، ىشتەي تەبىرەنىپ، اۋىل ادامىنىڭ كەكەسىنىنە كۇيىنىپ وتىر. اقىن شاعىن عانا ءۇش بولمەلى پاتەرىنە ەلدەن كەلگەن قۇربىسىنىڭ قومسىنا قاراعانىنا جانى اۋىرىپ:

كۇيىپ كەتتىم، بىلەتىنىڭ — كىل مازاق،
بۇل ومىردە كەزىكپەي مە شىن عاجاپ.
كومەكەيىن كۇي كەرنەگەن كەشەگى،
قاسىمعا دا ءۇي بەرمەگەن بۇل قازاق، —

دەپ ءبىزدىڭ ارامىزدان شىققان كەيبىر اكىمدەردىڭ ونەردى، ونى اسپانداتىپ وتىرعان ازاماتتىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنبەيتىنىن بيىك تە بەدەرلى جىرلاعان.

كەشە عانا ارامىزدا جۇرگەن عاجايىپ اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ باسپاناعا زار بولىپ، تالاي تاڭدى ۇيقىسىز، تالاي كۇندى كۇلكىسىز وتكىزگەنى بەلگىلى عوي. اقىرىندا اقىن:

بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي باسپاناڭدى،
سوندا دا تاستامايمىن استانامدى،
ولەڭنىڭ وتىن جاعىپ جىلىتامىن،
ءوزىمدى، ايەلىمدى، جاس بالامدى، —

دەپ زارلادى عوي. ال ساكەن يمانسوۆ كەرىسىنشە، اسقاقتاي قاراپ ءور مىنەز تانىتادى. ول:

قاس-قاعىمدا كۇيگە ءتۇسىپ ول نەلەر،
ەشكىم جوقتاي ەندى وزىنە تەڭ كەلەر.
اينالادى ون سەگىز مىڭ عالامعا،
قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي بولمەلەر، —

دەپ تولعايدى اقىن. ادامنىڭ نيەتى اق، پەيىلى جومارت بولسا، ءۇيدىڭ تارلىعى ەشتەمەگە دە تۇرمايدى ەكەن-اۋ. اقىن ون سەگىز مىڭ عالامدى ءبىر ءوزى بيلەپ، ءبىر ءوزى توستەپ عۇمىر كەشەدى، تىرشىلىك ەتەدى. ويتپەيىنشە ول جاقسى جىر جازا الار ما، ءوزىنىڭ ىشكى ايقايىن وقۋشى قاۋىمعا ەستىرتە الار ما؟.

حالقىمىزدىڭ: «ءوزى تويماعاننىڭ سارقىتىن ىشپە" دەگەن دانالىعى وسىندايدان كەلىپ شىققان عوي.

ساكەننىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان "ادىرنا" اتتى كىتابى حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى تىرلىگى مەن وتكەن جاعدايىن دا ادەمى جىرلاعان. اقىن ۇلى ابايدى ءسوز ەتە وتىرىپ، وعان تابىنا وتىرىپ، از ويىن دا اشىق-جارقىن ايتا بىلگەن:

داۋلاعان تايعان باعىن، بايدان مالىن،
مەن ەمەس بازارالىڭ، پايعامبارىم.
ەمەسپىن قاتارىڭدا، جاتاعىڭ دا،
اقتارىپ ءوز الدىڭا جايعان ءبارىن.
ساپىندا قاسيەتتى جىر-جاساقتىڭ،
اتىندى ۇران ەتىپ قىردا شاپتىم.
قوستى ما ەل جاقسىلاردىڭ ساناتىنا،
كەلەدى ارا-تۇرا مۇڭ دا شاققىم، —

دەپ بار جانىمەن ىشكى سىرىن تۇتاس اشىپ تاستايدى.

ساكەننىڭ جىرلارىنان تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن، ادامنىڭ ۇلىلىعىن، بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلارىنىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورىپ، اڭعارامىز. اقىن وسىنىڭ ءبارىن ولەڭمەن ورنەكتەپ، وزىندىك وي، وزىندىك سىر تۇيگەن. ءوزى بايقاعان، اڭعارعان قۇپيانى وقىرمانعا جەتكىزە بىلگەنى. ول:

ولەڭ جولى — قانداي عانا قيىن ەڭ،
ءوزىمدى-وزىم قايراي ءتۇسىپ ءجيى مەن، —
بىت-شىت بولعان ويدىڭ باسىن قوسا الماي
ءتۇنى بويى تۇنەرەمىن، تۇيىلەم" —

دەپ شيىرشىق اتسا ساكەننىڭ جان دۇنيەسى اشىلا تۇسەدى. جالپى جىر اۆتوردىڭ بۇكىل تىرلىك-تىنىسىنا اينالمايىنشا، جاقسى جازىلۋى مۇمكىن ەمەس.

ساكەننىڭ "ادىرنا" اتتى كىتابى ادامنىڭ ىشكى رۋحاني جان دۇنيەسىن جارقىراتا كورسەتۋىمەن دارا، بولەك دۇنيە.

بۇگىنگى قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە مۇنداي جاقسى شىعارماعا "بايگە بەرىلۋىن ءوز باسىم ورىندى دەپ بىلەمىن. بۇل جەڭىس تەك ساكەنگە عانا ەمەس، قازاق پوەزياسىنا تيەتىن ۇلەس بولادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس.

1990 جىل

---