باياعى جارتاس
ءبىر شىعارما توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي
جاقىندا ءبىر جىبەرىپ ەم ىسقىرىپ،
ولەڭ شىقتى، باستىردىم مەن قول قويماي،
قول قويماستان ماقالاسىن قىستىرىپ،
جۋرنال قۋى سول ولەڭگە سالدى ويباي! —
دەپ باستالاتىن ا.س.پۋشكيننىڭ قاسىم امانجولوۆ اۋدارعان ءبىر شاعىن ولەڭى بولۋشى ەدى. سول ايتقانداي، "پاراسات" جۋرنالىنىڭ جارتى جىلعا سوزىلعان ساندارىندا (2001 جىلدىڭ قاراشاسىنان 2002 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن) مەنىڭ "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىڭدە وتكەن ون سەگىز اي" اتالاتىن جازبالارىمنىڭ العاشقى بەتتەرى جاريالانا باستاۋى مۇڭ ەكەن، بىرەۋى "ويبايلاپ"، بىرەۋى "بايبايلاپ"، ايتەۋىر اتتانعا ايقاي قوسىپ ادەتتەنگەن ءبىراز جۇرتتىڭ قۇدايى بەرىپ-اق قالدى. بارىنەن دە بۇرىن جانعا باتاتىنى — بۇل ايتاقتى قايمانا قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، ءقادىرى ارتىق قالامداس ءىنىم دۋلات يسابەكوۆتىڭ باستاپ جىبەرۋى بولدى. وسىندايدا ءمادي ءباپي ۇلىنىڭ:
...دۇشپاننىڭ سۇڭگى نايزا سۇققانىنان،
تۋىستىڭ ساۋساعىمەن تۇرتكەنى اۋىر! —
دەيتىن ءسوزى ەرىكسىز ەسكە ورالادى ەكەن. قاتار جۇرگەن قالامداستىڭ سول "تۇرتپەگىن" اۋىرسىنا وتىرىپ، ءبىز دە مىنا ءبىر حاتتى جازۋعا ءماجبۇر بولعانبىز.
قۇرمەتتى دۋلات، سەن ءسوز جوق قازاقتىڭ ويى ۇشقىر، قيالى سەرگەك، قالامى جۇردەك جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىسىڭ. مەنىڭ دە قاراجاياۋ كوپتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىمە كۇمانىڭ بولا قويماس دەپ ويلايمىن. سەن ەكەۋمىزدىڭ دوس بولا بەكىپ كەتىسكەن، قاس بولا كەتىپ شەكىسكەن جەرىمىز جوق، سيرەك ۇشىراسۋلار كەزىندە وتىرىك ءولىپ-وشىپ، جىك-جاپار بولىپ جاتپاستان سىپايى قول الىسىپ، حال-احۋال سۇراسۋدان ارىگە ۇزاي قويعان ارالاس-قۇرالاستىعىمىز دا بولعان ەمەس. قىسقاسى، ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءقادىر-قاۋقارىمىزدى سىرتتاي عانا شامالاپ، سول تازا عانا ارىپتەستىك تۇرعىسىنداعى سىپايى ديپلوماتيالىق قاتىناستا كەلە جاتقان كىسىلەر ەدىك قوي.
سەن، دۋلات، ءبىراق سول سىپايى قاتىناستىڭ وزىنە بولار-بولماس سىزات ءتۇسىرىپ، تۇنەۋ كۇنگى "انا ءتىلى" گازەتىندەگى (ناۋرىزدىڭ 22ء-سى، 2002 ج) "جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن..." دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان "ايگىلى" ماقالاڭدا بىرەر كورنەكتى قازاق قالامگەرلەرىنە قوساقتاي مەنى دە ءىلىپ-قاعىپ، يىعىڭمەن قاتتىراق سۇيكەپ ءوتىپسىڭ. ول ماقالانىڭ قانشاسى ەسەپتەن، قانشاسى وسەكتەن تۇراتىنىن ايىرىپ جاتۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق، تەك ءبىر عانا اڭعارعانىم، بۇل سەنىڭ اۋزىڭنان شىعا قويار ءسوز ەمەس ەكەندىگى ەدى.
ءدال سول سەنىڭ ماقالاڭ جارىق كورگەن ناۋرىز مەرەكەسى كەزىندە مەن ءوزىمنىڭ تۋعان اۋىلىمدا ءجۇر ەدىم. تۋعان جەرىن بەيمارال عانا ارالاپ جۇرگەن ادامنىڭ كۇندەلىكتى گازەتتەرگە ۇڭىلە وتىرۋعا قۇلقى دا، ۋاقىتى دا بولا بەرمەيتىنىن ءوزىڭ دە ەشكىمنەن كەم بىلمەسسىڭ. اۋداندىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن لاۋازىمدى ءبىر ازامات وقىعان ەكەن، قىبى قانا كۇلىمدەي وتىرىپ: "ءبىزدىڭ باتىپ ايتا الماي جۇرگەن ءسوزىمىز ەدى، رەنىش-وكپەمىز دە بار، سونىڭ ءبارىن دۋلات وقساتا جەتكىزىپتى، مىنە!" — دەپ الگى گازەتتى الدىما تارتتى.
ءسوزىنىڭ ارعى استارىندا: "وزىڭىزگە دە سو كەرەك، سىباعاڭدى الدىڭ با، بالەم!" — دەگەن سارىنداعى مۇقاتۋ ما، تابالاۋ ما، ايتەۋىر مىسقىل ارالاس ءبىر نارسەنىڭ جاتقانىن سەزدىم. ءسوز تالاستىرا قويمادىم. "كەيىن وقىرمان"، — دەپ، ول ۇسىنعان گازەتكە دە قول سوزباعان كۇيى كەتە بەرگەن ەدىم.
الماتىعا ورالعان سوڭ دا، جوق دەگەنگە ءبىر كەبىستى ءبىر كەبىسكە كيگىزىپ وتىراتىن قازاقتاردىڭ شابىمنان تۇرتكىسى كەلىپ: "دۋلاتتىڭ سەندە نەسى بار شۇيلىگىپ!" — دەگەندەرى دە بولدى. ارانداتۋعا الدانا قويماعان دا ەدىم. ونىڭ ۇستىنە كوپ ۇزاماي سول سەن تىلگە تيەك ەتكەن "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي" اتالاتىن حيكايالاردى جاريالاپ كەلە جاتقان "پاراسات" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقتىڭ ءوزىڭ سىندى ويشىل ۇلدارىنىڭ ءبىرى باققوجا مۇقان ارنايى اڭگىمە قوزعاپ، جاۋاپ بەرگەندەي بولدى دا، "ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەپ جاتسا اۋزىڭ قىشىپ بارا ما"، — دەگەندى ەسكەرىپ، ۇمىتا باستاعانداي ەدىم. ونىڭ ۇستىنە بىر-بىرىنە قارسى ماقالا جازىپ، قارىمتا قايتارىپ جاتاتىن قالامداستار قىلىعىن جاراتا قويمايتىنىم بار، ونبەس داۋدى قۋا بەرىپ كەرەگى نە دەگەندەي، ءبىرجولى جىلى جاۋاپ تاستاعىم كەلگەن.
ءبىراق وسى جۋىردا ءوزىڭ سياقتى سىرتىنان سىيلاسىپ جۇرەتىن اقىن ىنىلەرىمىزدىڭ ءبىرى سەرىك تۇرعىنبەكوۆ جولىعىپ قالىپ، يسرايل ساپاربايدىڭ كوزىنشە:
— ساكەن اعا، سىزگە قارسى ماقالا جازايىن دەپ ءجۇر ەدىم، دۋلات الدىمدى وراپ كەتكەنى، قازاقتىڭ كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن سيرەك قىزدارىنىڭ ءبىرى جىبەككە نەگە سونشا شۇيلىكتىڭىز! — دەپ جوق جەردەن توسىن سۇراق قويعانى.
سەرىككە نە دەگەنىم ەسىمدە جوق. جاۋاپ بەرىپ جاتۋعا ىقىلاس-قۇلقىم دا بولا قويمادى عوي دەيمىن. ءبىراق وسىنداي الىپ-قاشپا اڭگىمە تەك وبىۆاتەلدەر ەمەس، جامان-جاقسى ەل كوزىنە ءتۇسىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ اۋزىنان ەستىلە باستاعان سوڭ، دۋلات، ساعان قاراتا بىرەر اۋىز ءسوز ايتقىم كەلدى.
ەڭ الدىمەن سەن مەنىڭ بۇل كۇندەلىكتەرىمنىڭ "جازۋشى" باسپاسىنان تۇتاس كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن تولىق نۇسقاسىن وقىماعان ەكەنسىڭ. جۋرنالداعى باستاپقى جاعىن شولىپ شىعىپ، "ءاي، جوباسى وسى بولار" دەپ توتەلەپ تارتا بەرگەنسىڭ. ايتپەسە: "ساكەن اعامنىڭ... "...ون سەگىز" ايى مەنى ەكىۇداي ويعا تىرەدى. اكىمشىلىك اپپاراتىنداعى ەجەلدەن كەلە جاتقان بيۋروكراتيا، جاعىمپازدىق، ءوز پىكىرىنىڭ بولماۋى، ت.س.س. قالىپتاسقان اتموسفەرانى سول اپپاراتتا جۇمىس ىستەمەگەن ادام دا بىلەدى نەمەسە شامالايدى. ەلدى ىلگەرى جەتەلەۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىرىپ كەلە جاتقان دا وسى ىندەت — بيۋروكراتيا مەن جاعىمپازدىق. ءبىراق بۇل ەستەلىكتەگى وقيعالار تىم، ۇساق، كەيىنگىلەرى ۇلكەن اۋقىمدا اڭگىمە قوزعاۋعا ولقىلىق ەتەتىن، قوعام مەن مەملەكەت قۇرىلىسىنا قوزعاۋشى كۇش بولا المايتىن ەكىنشى، ءۇشىنشى پلانداعى جاي عانا شەنەۋنىكتەر. ونداعى قاقتىعىس تا، رەنىش تە كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك اۋقىمىنان اسا الماپتى" دەگەن ءسوزدى جازباس پا ەدىم، كىم ءبىلسىن.
ويتكەنى سول كىتاپتىڭ العى سوزىندە مەن ءوزىم: "بۇرىن نە جازسام دا جورعالاي جونەلەتىن قالامىم بىرەۋ زورلاعانداي جەر باۋىرلاپ جاتىپ الىپ، تۇساۋلى اتتاي كىبىرتىكتەپ، كەي تۇستا ءتىپتى تابانداپ تۇرىپ الىپ تا سىلىكپەمدى شىعارعان. تاقىرىبىمنىڭ اۋقىم-اياسىنىڭ تارلىعى، كەيىپكەرلەرىمنىڭ وتە ۇساقتىعى دا دىڭكەمدى قۇرتا اسەر ەتكەن بولار دەپ ءتۇيدىم"، — دەي كەلىپ، بۇل كۇندەلىكتى جاريالاۋعا سەبەپ بولعان جاعداياتقا كەڭىنەن توقتالىپ ءوتىپ ەم. كىتاپ اياقتالار تۇستا بۇل جاعىنا قايتا ورالىپ سوعىپ: "بۇل حيكاياتتا مەنەن بىرەۋ ادەيىلەپ: "كىمنەن قورلىق، كىمنەن زورلىق كوردىڭ!" دەپ سۇراعانداي-اق، ءوزىمنىڭ الدەكىمدەرمەن ۇعىسا الماعان، شىعىسا، جۇعىسا الماعانىم جايىندا جازۋىن جازىپ الىپ، اپىر-اي، بۇركىت قارتايسا تىشقان اۋلايدىنىڭ كەبىن كيىپ، تىم ۇساقتاپ، ەلدىڭ ءبارى بىلە بەرۋى مىندەت ەمەس كور-جەردى ءتىزىپ كەتكەن جوقپىن با دەپ تە ويلاعان ەدىم"، — دەپ تە جازىپپىن. دۋلات، سەن سول ءوز ءسوزىمدى وزىمە ءمىن ەتە وتىرىپ، سول توڭىرەكتى عانا اينالىپ ءوتىپسىڭ. كوركەم شىعارما ەمەس، كۇندەلىكتى قاعازعا تۇسكەن دەرەك پەن سول تۇرعىداعى بايبالام عانا ەكەن عوي دەپ قاراماعانسىڭ.
كىتاپتىڭ سوڭىن: "ىشتەرىڭدە جۇرگەن سوڭ، ءوزىم كورىپ، كوزىم جەتكەن سوڭ بارىپ، بىرەۋدى ساقتاندىرار، بىرەۋگە ساباق بولار، جاستاردىڭ ادام تانۋىنا، اينالاسىنا بايسالدى بايىپپەن قاراۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر دەپ ادەيى اڭگىمەلەپ بەردىم. ايتەۋىر، ايتۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، بەت الدى لاعىپ بىرەۋگە جالا جاپپادىم، كۇيە جاقپادىم. ارىنا، نامىسىنا ءتيىپ كەتپەۋ جاعىن دا ويلاپ، قولىم دا، ءتىلىم دە قىشي تۇرا تارتىنا بەردىم، ءوزىمدى بارىنشا تەجەپ ۇستاۋعا تىرىستىم. قارا بوياۋى قالىڭ سياقتانىپ كورىنسە، وعان دا مەن كىنالى ەمەسپىن..."، — دەپ ءبىتىرىپ ەدىم.
اۆتوردىڭ وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراي الاتىنىنا، ارتىق-كەم ايتقان تۇسىن ايىپتاي الار اقىلى بارىنا وسى دا دالەل بولا الماس پا ەدى؟ بۇعان كەلىپ ورىنسىز كيلىگىپ، دەلدال بولا كەتۋدىڭ ءجونى دە، جوسىعى دا جوق سياقتانادى دا تۇرادى ماعان.
جاڭاعى سەرىك تۇرعىنبەكوۆتىڭ مەنى كىنالاپ: "جىبەككە بەكەر تيىسكەنسىز"، — دەگەن ايىپتاۋ سوزىنە دە وسى كىتاپتىڭ 101-بەتىندەگى مىنا ۇزىندىمەن جاۋاپ بەرە كەتەر ەدىم. "جىبەك ءامىرحانوۆانى مەن مۇندا قىزمەتكە كەلمەستەن بۇرىن ءاتۇستى عانا بولسا دا اجەپتاۋىر تانيتىن ەدىم. جولىعا قالعاندا، ءارتۇرلى جيىن-تويلاردا ۇشىرسا قالعاندا بىر-بىرىمىزبەن ادەپتەن وزباي امانداسىپ، جىلى كۇلىپ قوشتاسىپ جۇرەتىنبىز. "سىرت كوز — سىنشى" دەمەي مە، بىلەتىندەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءوز ورنىنا ابدەن لايىقتى، وقىعانى دا، ءبىرشاما توقىعان دا بار ايەل رەتىندە تانىلعان. قارا جاياۋ كوپتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن وسىندا كەلگەلى ءوزىم دە اڭعارىپ، بايقاي باستاعان ەدىم. ءازىل-وسپاققا دا جۇيرىك، وقىستان تاۋىپ ايتىپ تاستايتىن تاپقىرلىعى دا، ءبىر باسىنا جەتەرلىك شەشەندىگى دە بارى بايقالعان...
ءبىراق قايتكەندە دە شەنەۋنىكتىڭ شەكپەنىن ەرتە كيگەن ايەل، تىستەنە قاتىپ قالعان، ومىرىنە وزەك ەتىپ ۇستانعان ەرجە-شارتى بار، بويعا سىڭىرە ۇيرەنگەن ادەت، داعدىلانعان مىنەزى بار. تارتقانى دا، تاپقانى دا سول، كوزىن اشىپ كورگەنى، اۋزىن اشىپ سۇيگەنى دە سول. سول مىنەزگە سۇيەنىپ كارەرا جاسادى، سونىڭ ارقاسىندا ەل اۋزىنا ىلىكتى.
كوپ شەنەۋنىككە ءتان قاراكەتتەن ول دا ۇزاپ كەتە قويعان جوق. لاۋازىمى جوعارىعا ءيىلىپ، دارەجە-مانسابى تومەنگە ءشۇيىلىپ ۇيرەنگەن. تىك سويلەيتىن، تۋرا مىنەزدى ادامعا تىكسىنە قارايدى".
مەنىڭ جىبەككە بەرگەن مىنەزدەمەمنىڭ بار-جوعى وسى سارىنداس. قالعانىنىڭ ءبارى ونىڭ كۇندەلىكتى قىزمەت ۇستىندەگى شالكەم-شالىس ىس-ارەكەتىنە ارنالعان. وعان بولا بايبالام سالام دەۋدىڭ ءوزى دە ارتىق اۋرەشىلىك.
دۋلات، سەن اكىم تارازيعا قاراتا ايتقان سوزىندە: "نە جازۋ كەرەك، قالاي جازۋ كەرەك دەپ مەن سىزگە اقىل ايتۋدان اۋلاقپىن"، — دەپسىڭ. قالاي جازۋ كەرەگىن ايتپاساڭ دا، قالاي جازباۋ كەرەگىن ايتىپ جىبەرىپسىڭ. الەمدىك تاجىريبەدەن ازدى-كەم ءبىزدىڭ دە حابارىمىز بار. تەڭگە تيىننان، جيھاز بۇيىمنان قۇرالاتىنى سياقتى، كەز كەلگەن "قوماقتى، بيىك ماقساتتاردىڭ" ءوزى ءىرىلى-ۋاقتى وقيعادان جينالا كەلىپ، بىرتە-بىرتە شوقتىعىنا ءتۇسىپ، كەسەكتەن كەسەككە اينالاتىنىن ءبىلۋشى ەدىك.
سەن، دۋلات، ادەبيەت ىسىنە دە، الەۋمەت ىسىنە دە ءبىر كىسىدەي بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتسىڭ. ءوزىڭ "قىرىق شاقتى ماقالا جازدىم" دەپسىڭ عوي، كىم ساناپتى ونىڭدى، ءبىراق سونىڭ ءبىرازىن مەن دە وقىپ، كەيبىر "ءايتتىم-بىتتى، كەستىم-ۇزىلدى" دەرلىك كەلتە تۇجىرىمدارىڭ بولماسا، كەسىپ ايتقان، كەلىستىرىپ ايتقان، وندى ايتقان تۇستارىڭا ۇدايى ءسۇيسىنىپ جۇرەتىنىم بار ەدى.
كوپ وقيتىنىڭ، سەزگەن-تۇيگەنىڭنىڭ مولدىعى دا ءبىلىنىپ تۇرادى. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ الدى-ارتىڭدا جۇرگەن ارىپتەستەرىڭنىڭ بارىنە اقىل ۇيرەتە بەرىپ قايتەسىڭ. ءبىراۋىق مەن بىلگەندى سولار دا بىلەدى-اۋ، مەن وقىعاندى سولار دا وقىپ جۇرگەن شىعار-اۋ دەپ قويساڭ تەرىس بولماس ەدى. ايتپەسە، سەنىڭ ءتىلىڭدى الامىز دەپ ءبارىمىز دە قالام ۇستاۋدى قويىپ، ءبىر عانا سەنىڭ اۋزىڭا قاراپ وتىرا بەرۋىمىز دە مۇمكىن عوي.
مەن بۇل جەردە "سىنالىپ قالدىم، مۇقالىپ، جۇقارىپ قالدىم" دەپ، سونىڭ ءبارى بەتىمە شىركەۋ بولار-اۋ دەپ وتىرعان جوقپىن. ءبىراق كۇن قانشا بيىك بولعانمەن دە كەي-كەيدە ونىڭ بەتىن شۇيكەدەي عانا بۇلت جاۋىپ، كويلەگەيلەپ الماي ما، سول سياقتى، سەن سياقتى ويى بيىك ازاماتتىڭ، ازامات بولعاندا دا اناۋ-مىناۋ ەمەس، ايگىلى جازۋشىنىڭ جاڭساقتاۋ ايتىپ قالعان ءبىر ءسوزىنىڭ ءوزىن ءۇستىرت ءتۇسىنىپ، ورەسى جەتپەسە دە ءىلىپ الىپ، ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرىپ الىپ، سان-ساققا جۇگىرتىپ اكەتەتىندەر از با؟ سولاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، ءوزىڭ سىندى جانى اياۋلى جاقسىعا شاۋىلدەتىپ، شابالاڭداتىپ، شابۋىلداتىپ قايتە قويايىن دەپ ەدىڭ. كىسىنى "نەنى جازدىڭ" دەپ ەمەس، "قالاي جازدىڭ" دەپ سىناماۋشى ما ەدى، سىناسا.
سەن، دۋلات، جاقسى جازىپ ءجۇرسىڭ عوي، قايتالاپ ايتام، الدىڭنان جارىلقاسىن. تەك قانا ۇدايى عانا "مەن بىلەمگە" سالىنباي، وزگە دە ءبىر ويلى اعايىن بار-اۋ دەگەندى ەسكەرە ءجۇرشى، قۇداي ءۇشىن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق، سەن ماقالاڭدى اباي سوزىمەن باستاعان ەكەنسىڭ، ءبىز دە و كىسىنى ءۇزىپ-جۇلىپ وقىپ جۇرەتىنىمىزدى ءبىلدىرىپ:
دەمەيمىن جۇرت ماقتاسىن،
يا جاقسىن، يا جاقپاسىن.
سۇيتسە دە مۇنداي سىنشىدان
قۇدايىم ءبىزدى ساقتاسىن! —
دەگەن اباي-كرىلوۆ مىسالىنىڭ ءبىر شۋماعىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى.
سالەممەن، ساكەن يماناسوۆ. 2002 جىلدىڭ ءساۋىرى.
وسى حات وپ-وڭاي جازىلعانىمەن، جاريالانۋى قيىنعا ءتۇستى. ءساۋىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە قاعازعا ءتۇستى دە، نە جازساق تا ءوزىمىزدىڭ ءتول گازەتىمىز عوي دەپ "قازاق ادەبيەتىنە" قاراي الا جۇگىرەتىن باياعى ادەت بويىنشا ەڭكەن قاعىپ، ەنتىگە جەتكەنىم بار بولسىن، بوزبالا شاعىنان بىلەتىن جاقسى سىي لاس اقىن ءىنىم — جاڭا باس رەداكتور — تاقىرىبىنا قاراي سالىپ، وت باسىپ العانداي شار ەتە قالعان. "ويباي، قويىڭىز، ءوزىم جاڭا كەلىپ، جاڭاشا ءتارتىپ ورناتقالى جاتقان اداممىن، ونىڭ ۇستىنە داۋ-شاردان اۋلاق جۇرۋگە تىرىس دەپ باسشىلاردىڭ قاداي ايتقان تاپسىرماسى دا بار!" — دەپ شات-شالەكەيى شىقتى.
— وۋ، اۋەلى ءوزىڭ وزىپ شىعىپ، ۇكىمىڭدى سودان سوڭ ايتپاۋشى ما ەدىڭ! — دەگەن سوزىمە دە ايىلىن جيا قويمادى.
"ە، مەيلى" دەپ ويلادىم. "الەۋلايىم بولماسا، حالەۋلايىم بار عوي، قۇدايعا شۇكىر، بۇل كۇندە نە كوپ، گازەت كوپ، سويتسە دە دۋلاتتىڭ ماقالاسىن باسقان وزدەرى ەدى عوي، مەنىڭ سوزىمنەن دە ات تونىن الا قاشا قويماس" دەگەن نيەتپەن "انا ءتىلى" گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى قۋانىش جيەنباي ىنىمە اپارىپ بەردىم. "و، بىزگە مۇنداي ماتەريال وتە قات، بۇل جولعى ەمەس، كەلەسى نومىرگە مىندەتتى تۇردە سالامىز، اعا"، — دەپ الىپ قالدى. "ە، باسە!" — دەپ ءماز بولا كۇلىمدەپ مەن كەتتىم.
امال نە، قۋانىش تا ايتقان سوزىندە تۇرا المادى. ءبىر رەت "اناۋ" دەدى، ەكىنشى رەت "مىناۋ" دەدى، تاعى ءبىر حابارلاسقانىمدا: "باس رەداكتور وقىپ جاتىر ەدى، مەن ءوزىم حابارلاسايىن سىزگە"، — دەپ سيىرقۇيمىشاقتاتتى. قۇداي-اۋ، ەكى-ۇش بەت قاعازدى وقىپ شىعۋ ءۇشىن دە وسىنشاما ءسوزبۇيداعا سالۋ نەسىنە قاجەت بولدى ەكەن؟" دەگەن كۇدىگىم ىشتە كەپتەلىپ قالا بەردى دە، قۋانىش ءىنىم قايتىپ ماعان حابارلاسپاعاسىن: "ە، ە، سەنگەن قويىم سەن بولساڭ..." دەدىم دە، مەن دە ونى ءارى قاراي مازالاي بەرۋدى دوعاردىم.
قاسىم امانجولوۆتىڭ:
"كۇنشىلدەردىڭ كۇنى قاراڭ! —
دەيدى ءبىزدىڭ ءالجاپپار،
سونى ايتقاندا بۇلان-تالان
بولۋىندا ءبىر گاپ بار!" —
دەيتىن ەپيگرامماسى بولۋشى ەدى، وسىلاردىڭ بەزەك قاعۋىندا دا مەن سەزە قويماعان ءبىر گاپ بولىپ جۇرمەسىن دەگەن كۇدىك تە قىلاڭ بەرىپ قالا بەرگەن.
اقىرى قويشى، الماتى وبلىستىق "جەتىسۋ" گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى امىرە ارىنمەن سۇحبات وتكىزدىم دە، ول اڭگىمە سول گازەتتىڭ 30 ناۋرىزىنداعى سانىندا جاريا-لاندى. ۇزىن-ىرعاسى تومەندەگىدەي:
"بەتىڭ قيسىق بولسا — ايناعا وكپەلەمە!" — دەيدى اقىن ساكەن يماناسوۆ.
ساكەن يماناسوۆ: وزدەرىڭ جاقسى بىلەسىڭدەر، مەن وسى وڭىردە ءتۋىپ-وسىپ، تۋعان جەردىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىنە ءبىر پەرزەنتتەي-اق ارالاسىپ كەلە جاتقان اداممىن. اۋداندىق كومسومول كوميتەتىندە، اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق گازەتتەر رەداكسيالارىندا، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە، وبلىستىق اكىمشىلىكتە قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، اينالادا بولىپ جاتقان تىنىس پەن تىرشىلىك — كۇن سايىنعى ۇمىتىلماس ۇلى-كىشى ۋاقيعانىڭ بارىنە بەلسەنە دە، بەل شەشە دە ارالاسىپ كەلدىم. ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭعان دا كەزدەرىم از بولعان جوق. ەلدەستەرىم مەن جەرلەستەرىمنىڭ جەمىستى ىسىنە، جەڭىستەرى مەن جەڭىلىستەرىنە دە ءبىر كىسىدەي ارالاسىپ وتىردىم، ياعني ەلىم مەن جۇرتىمنىڭ باستان وتكىزىپ جاتقان بارشا بولمىسىمەن بىرىگە ءسىڭىسىپ كەتكەن ادامنىڭ ءبىرىمىن دەپ ويلانباي ايتا الامىن. ەلدى دە قادىرلەپ، قاستەرلەيمىن، وزىمە دە باسقانىڭ سونداي قۇرمەتپەن قاراۋىن تالاپ ەتۋگە قاقىم بار عوي دەپ بىلەتىن ازاماتپىن. ويتكەنى "بەتەگە كەتىپ — بەل قالادى، بەكتەر كەتىپ — ەل قالادى"، — دەيتىن ءسوز راس بولسا، باستىقتاردىڭ دا، باسقالاردىڭ دا ورنى اۋىسقاندا وسى ءوڭىردىڭ ارىن ارلاپ، جوعىن جوقتاپ ءبىز جۇرەتىن بولارمىز دەپ ويلايمىن.
مىنە، وسى جەردە مەنىڭ تاياۋدا عانا جارىق كورگەن "قالام مەن زامان" كىتابىم تۋرالى، اسىرەسە سول كىتاپقا كىرگەن "پاراسات" جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە ەكى-ۇش ايدان بەرى ۇزىندىلەرى ۇزبەي جاريالانىپ كەلە جاتقان "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي" اتالاتىن ءبولىمى توڭىرەگىندەگى ءارى-سارى اڭگىمە، سان-ساققا جۇگىرىپ جاتقان جۇرت پىكىرى جايلى ءۇنسىز قالا بەرۋدى ءجونسىز سانادىم. ءوزىنىڭ دۇرىستىعى ءۇشىن داۋلاسپاۋ دا ارسىز ادامنىڭ ءىسى دەگەندى ەستىگەنىم بار ەدى ءبىر جەردەن.
ويتكەنى، ماعان جەڭ ۇشىنان جۇدىرىق سىلتەپ، سىرتىمنان عايبات ايتقان الدەكىمدەردىڭ سىبىرى مەن كۇبىرى كوبەيە ءتۇسىپ، ۇيگە دە، تۇزگە دە تەلەفون سوعىپ، وكپە-ناز بىلدىرگەندەر دە جيىلەپ بارادى. ولاردىڭ ىشىندە مەن جانە مەنىڭ تانىس-بەيتانىستارىم اراسىنا وت جاققىسى كەلەتىندەر دە، وزدەرى وقىماي، تەك ەلدەن ەستىپ-بىلگەن دولبارى بويىنشا سىرتتان تون ءپىشىپ، تۇيمەدەيدەن تۇيە جاساپ، ورەكپىپ، ەستىگەنىن اسىرە جەتكىزەتىندەر دە بارشىلىق سياقتى. قايسىسىنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولارسىڭ! ءتىپتى ءجون-جوسىق بىلەدى دەيتىن جاقسى ءبىر ازامات — الماتىداعى باسپالاردىڭ ءبىرىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيتىن جازۋشى جىگىت تە: "ساكەن اعا، ءسىزدىڭ وبكومدى جامانداعان كىتابىڭىز شىعىپتى عوي، سونى قايدان الۋعا بولادى؟" — دەپ وزىمنەن سۇراعانى دا بار. "وۋ، — دەيمىن وعان، — بىرىنشىدەن "وبكوم" دەگەن ءسوز دە، ۇعىم دا، ۇيىم دا جوق ءقازىر، بۇل كۇندە "اكىم"، "اكىمشىلىك" دەپ اتالادى. ەكىنشىدەن، مەن ەشكىمدى جامانداعان ەمەسپىن، بولعان ءىستى بولعانىنشا، ءار نارسەنى ءوز اتاۋى، ادامداردى ءوز اتى-جونىمەن اتاي وتىرىپ، اقيقات پەن شىندىقتى عانا اڭگىمە ەتتىم. بىرەۋدى قارالاعان دا، جانىن جارالاعان دا ەمەسپىن. ەشكىمگە كۇيە جاققان دا، كىسىگە جالا جاپقان جەرىم جوق: ەگەر الدەبىر استارلى ءسوزدىڭ اراسىنان وزدەرىن "تانىپ" قالعاندار بولسا، كەيبىر وعاش، وقشاۋ ىس-ارەكەتكە وراي مەنىڭ تاراپىمنان ارتىق-اۋىس ءسوز ەستىگەن ۇلكەن-كىشى بولسا، ولارعا دا: "بەتىڭ قيسىق بولسا — ايناعا نەسىنە وكپەلەيسىڭ، قايتا بەت-بەينە پيعىلىڭدى ارلەپ، ساندەپ، تۇزەتۋ جاعىن ويلاستىرعانىڭ دۇرىس بولماي ما، قاراعىم!" — دەگەن بولار ەدىم.
امىرە ءارىن: اعا، تىم اشىنا، قىزىنا سويلەپ كەتتىڭىز-اۋ. ونداي اڭگىمەنىڭ شەت جاعاسىن مەن دە ەستىپ ءجۇر ەدىم، سىزدەن نەسىن جاسىرايىن. وسى ورايدا: "بۇل كىتاپتى جازۋعا، قىسقا مەرزىم ىشىندە تاسقا باسىپ شىعارۋعا يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟ اقىن قالامىنا ۇيىرىلە قالار تاقىرىپقا ۇقسامايتىن دا سياقتى"، — دەگەن ءبىر سۇراق كولدەنەڭدەي بەرەدى، وعان نە دەر ەدىڭىز؟
ساكەن يماناسوۆ: سۇراق كولدەنەڭدەي بەرسە — كەلىستى جاۋابى دا ءازىر دەپ بىلگەيسىز. زەردەلى، كوكىرەگى وياۋ جىگىت دەپ ايتىپ جاتىرمىن ساعان. كىم كورىنگەنگە اق تا توق سىر اقتارىپ اۋرە بولعىم كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە سەن دە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءدامىن تاتقان ازاماتسىڭ.
وزىڭە سودان بەلگىلى عوي، وبلىس اكىمشىلىگىندە ءبىراز قىزمەت اتقاردىم. ەشكىم زورلاپ اپارعان جوق. زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ سياقتى ازامات قالاپ شاقىردى، مەن باردىم. قولدان كەلگەنشە اق-ادال قىزمەت ەتتىم دەپ ويلايمىن. ءبىراق شەنى دە تومەن، دەڭگەيى دە ءپاس الدەكىمدەرگە جاقپاي جۇرگەنىمدى بارا سالا بايقاپ ەدىم. باتىس حالقىندا: "اتتى سىلاپ-سيپاپ سۋاتقا جەتەلەپ اكەلۋگە بولار، ءبىراق زورلاپ سۋعارا المايسىڭ!" — دەگەن ءسوز بار. مەنەن دە "وزگەلەردەن اۋماي قالعان" شەنەۋنىك شىعارماق بولىپ تىرىسقان بۇرىنعى ارىپتەستەرىمە وسىنى ايتقىم كەلىپ ەدى. "قاشان كەلسەڭ دە مۇرنىنا سۋ كەتىپ اسىعىپ جۇرەتىندەر ادەتتە ەشتەڭە تىندىرىپ جارىتپايدى"، — دەپتى باتىس ويشىلدارىنىڭ تاعى ءبىرى گ.ميحتەنبەرگ. مەنىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگىم — سولارعا ۇقساي الماعانىم، سولار سياقتى بولا الماعاندىعىم.
مەن ءوزى قاي جەردە جۇرمەيىن، قايدا قىزمەت ىستەمەيىن كۇن سايىنعى كورىپ-بىلگەن، ەستىگەن-تۇيگەنىمدى ۇدايى عانا قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىراتىن ادەتىم بار اداممىن. سول ادەتپەن وبلىستىق اكىمشىلىكتە جۇرگەن كەزدە دە قالىڭ ءبىر داپتەردى كۇندەلىككە تولتىرعانىم بار. جۇمىستان قول بوساي سالا سونى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، اقتارا-تەكسەرىپ، "ەڭ كەرەگى وسى بولار-اۋ" دەگەن تۇستارىن تاعا دا انىقتاي ءتۇسىپ، جەتىلدىرۋ، تاپتىشتەۋمەن قايتا كوشىرىپ شىقتىم. ورايى كەلىپ "پاراسات" جۋرنالى بىرنەشە سانىندا ءبولىپ جاريالايتىن بولدى دا، قاراشا ايىنان جاريالاۋدى باستاپ تا جىبەردى.
سول كەزدە قازىرگى پرەمەر-مينيستر يمانعالي تاسماعامبەتوۆ مىرزانىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ "وتىرار كىتاپحاناسى" اتالاتىن 100 كىتابى جارىققا شىقپاق بولدى دا، سول ءجۇز اۆتوردىڭ ءبىرى بولىپ سونىڭ تۇراقتى تىزىمىنە ءبىز دە ىلىككەن بولاتىنبىز.
وسىلايشا ورايى كەلە كەتكەن ىستەن باس تارتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. باسپا جايى دا ساعان بەلگىلى شىعار — ىرعالىپ-جىرعالۋدى، ءسوزبۇيداعا سالىپ، سۇيرەتە بەرۋدى كوتەرمەيدى. اقىسىز-پۇلسىز كىتاپ شىعارۋدىڭ دا قيىندىعىن بىلەسىڭ. ءسويتىپ، تاۋەكەل دەدىم دە، ءالى دە بولسا ءبىر قايناۋى ىشىندە، سارى سۋى سارقىلىپ بىتپەگەن. "ءوزىم تۋرالى"، "جازۋشى" باسپاسىنداعى جيىرما جىل" جانە وسى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي" اتالاتىن ءۇش شىعارمانىڭ باسىن قوستىم دا، ءبىر جيناق ەتىپ باسپاعا تاپسىرىپ جىبەردىم.
قولجازبامدى باسپاعا جولدار الدىندا كوڭىلى جاقىن بىرەر ازاماتقا وقىتىپ تا الدىم. "جازۋشى" باسپاسىنداعى رەداكتورىم اقىن بايبوتا سەرىكبايەۆقا: "قاراعىم، بۇل قولجازبانى اسا ىجداعاتپەن قاداعالاپ، قاس جاۋىڭا شۇيىلگەندەي قاتال قارايتىن بول. بىرەۋدىڭ ارىنا تيەر، نامىسىنا نۇقسان بولار تۇستارى بولسا الىپ-اق تاستا!" — دەپ تاپسىردىم. دۇنيەدە اققا كۇيە جاعىپ الۋدان اۋىر تيەر ازاپ جوق. سول جاعىنان ساق بولعىم-اق كەلىپ ەدى.
ارينە، بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ. ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن ادامدى سىناۋ وڭاي دا، ونىڭ ەڭبەگىن ورنىمەن باعالاۋ استە قيىن ەكەنىن دە بىلەمىز. كىتاپتى دايىنداۋ ۇستىندە ەداۋىر ۇستىرتتىككە، جاداعايلىققا جول بەرىلگەنىن ارتىنان بارىپ بايقادىم. كەيدە لىقسىپ كەلگەن سەزىمدى تەجەي الماي، كۇندەلىك بەتىنە تۇسكەن قالپىندا اششىلى-تۇششىلى بولىپ كەتە بەرگەنى دە بايقالدى. مەنى سىنايتىندار سول جاعىنان كەلۋى كەرەك ەدى سىناسا. امال نە، ولاي بولمادى...
وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا اقىن ءھام جۋرناليست ەر بول شايمەردەنوۆ "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ بەتىندە "اقيقات ايناسى" دەگەن اتپەن فرانسۋزدىڭ ۇلى ويشىلى، افوريزم جانرىنىڭ الدىنا جان سالماس شەبەرى ليۋك دە كلاپە دە ۆوۆەناركتىڭ ۇزىك ويلارىن جاريالاپ ەدى. سودان ءبىر مىسال كەلتىرسەم: "جاقسى نيەتپەن رەنجىتكەن جان اۋىرا قويمايدى"، — دەگەن ءسوز. بۇل قازاقتىڭ: "دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى" دەيتىن ناقىلىنا سايادى. وقىرمانىم ونى دا ەسكەرەر دەگەن ويدا ەدىم.
امىرە ءارىن: و جاعى دۇرىس قوي. ءبىراق جۋىردا مەن "انا ءتىلى" گازەتىنىڭ بەتىنەن (ناۋرىزدىڭ 22 كۇنگى) بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ "جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن" دەيتىن ماقالاسىن وقىپ ەم. سوندا بىرەر بەلگىلى جازۋشىمەن قوسا قاباتتاپ، ءسىزدىڭ وسى كىتابىڭىز جايىندا دا ارتىق-اۋىس اششى سىن ايتىلىپتى. بۇل دا الگى ءوزىڭىز ايتقان قاڭقۋلارعا قوسا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپ تيگەن جوق پا؟
ساكەن يماناسوۆ: تيگەندە قانداي! مەنىڭ دە باسقان ءىزىمدى اڭدۋشىلار از بولماسا كەرەك. ايتپەسە سىرتتاي عانا سىيلاسىپ جۇرەتىن، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىمىزدى ايتپاي-اق بىلەتىن دۋلاتتاي ءىنىمنىڭ مەندە نەسى بار؟ ول ءوزى تەگى مەنىڭ كىتابىمدى وقىماعان، "پاراساتتاعى" جۋرنالدىق نۇسقاسىنىڭ العاشقى بىرەر بەتىمەن عانا تانىسقانعا ۇقسايدى. ايتپەسە: "...بۇل ەستەلىكتەگى وقيعالار تىم ۇساق، كەيىپكەرلەرى ۇلكەن اۋقىمدى اڭگىمە قوزعاۋعا ولقىلىق ەتەتىن، قوعام مەن مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولا المايتىن ەكىنشى، ءۇشىنشى پلانداعى جاي عانا ۇساق شەنەۋنىكتەر. ونداعى قاقتىعىس تا، رەنىش تە كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىك اۋقىمىنان اسا الماپتى"، — دەمەگەن بار ەدى. ويتكەنى مەنىڭ ءوزىم دە ەل باسىنداعى قابىرعانى قايىستىرار اۋىر جۇك — ۇلى پروبلەمالاردى ايتىپ وتىرمىن دەگەن جوق ەدىم. كەرىسىنشە، كىتاپتا: "...ءوزىمنىڭ الدەكىمدەرمەن ۇعىسا الماعان، تاعى بىرەۋلەرمەن شىعىسا الماعانىم جايىندا جازۋىن جازىپ الىپ، اپىر-اي، "بۇركىت قارتايسا تىشقان اۋلايدى" دەگەندەي، وسى مەن تىم ۇساقتاپ، ەلدىڭ ءبارى بىلە بەرۋى مىندەت ەمەس كور-جەردى ءتىزىپ كەتكەن جوقپىن با دەگەن كۇدىك تە بولماي قالماعان. ءبىراق جامان-جاقسى ون سەگىز اي وبلىس اكىمشىلىگىندە قىزمەت ىستەپپىن. جازسام، الىپ-قوسپاي، سولار جايلى جازدىم..."، — دەگەن (157 بەت) سوزدەر بار. سول ارقىلى كىتاپتاعى وقيعانىڭ دا، كەيىپكەرلەردىڭ دە قوعامعا نۇسقا، ەلگە تۇلعا بولارلىق ءىرى اۋقىمدا ەمەسىن وقۋشىعا ەمەۋرىنمەن ەسكەرتىپ ءوتىپ ەدىم. ونىڭ ۇستىنە مەن پرەزيدەنت اپپاراتى نەمەسە پارلامەنت پالاتالارىنداعى جاعداياتتار ەمەس، ءبىر عانا وبلىس اكىمشىلىگىندەگى، وندا دا سول اكىمشىلىكتىڭ ءبىر عانا ورتالىق اپپاراتىنداعى ورىن العان جاعدايدى ايتىپ وتىرمىن ەمەس پە. ەندەشە بۇل رەتتە الەمدىك ۇلكەن تاقىرىپقا بارا قويمادىڭ دەپ، دۋلاتتىڭ ماعان داۋ ايتۋى رەتسىز. بۇل جەردە تەك قوعامىمىزدا قالىپتاسىپ العان، سىرەسىپ قاتىپ قالعان باياعى ءبىر اكىمشىل-امىرشىل تىرلىكتى شەت جاعالاي بولسا دا كورسەتە كەتۋ عانا ماقسات تۇتىلعانى انىق ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءوزى ماقالا نە ەستەلىك ەمەس، قىزمەت ۇستىندەگى اقىننىڭ كۇندەلىگى عانا عوي. سول تۇرعىدا باعالانۋى قاجەت-اق ەدى.
وزدەرى ەشتەڭە بۇلدىرمەي دە، تىندىرماي دا ءجۇرىپ، قاي-قاشان جوعارىدان قورعاۋشى، قولداۋشى عانا ىزدەپ ادەتتەنگەن، ىلعي عانا ءبىر دەمەۋ مەن جەبەۋگە ءزارۋ ادامدار بارىن، ولار ۇنەمى عانا الدەكىمنىڭ قولتىعىنا (نە باسقا جەرىنە) كىرسەم ەكەن دەۋمەن كۇن كەشەتىنىن، ءوز قىزمەتكەرلەرىنە اقىلىن اقىرىن ايتىپ وتكىزە الماعان، ءامىرىن اقىلمەن جۇرگىزە الماعان ادامداردىڭ دا ەل بيلەۋگە ارالاسقىسى كەلەتىنىن، ولاردى اقىماق تا، قويان جۇرەك قورقاق تا دەي الماي قينالاتىنىڭ جايىندا ايتىپ ەدىم.
سونىڭ بايىبىنا بارماي، بايبالام سالۋشىلارعا كۇيىنبەي قايتەسىڭ.
مالاي (قۇل) بولىپ جارالعاندار التىن تاققا مىنسە دە مالاي بولىپ قالا بەرەتىنىن، الدەبىر ىشكى ەسەپپەن كورىنگەنگە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ جۇرەتىندەردىڭ تۇپتىڭ-تۇبىندە ەڭ جەكسۇرىن، ەڭ قاتىگەز پەندە بولىپ شىعاتىنىن دا مەن ەمەس، مانا ءبىر ءسوزىن مىسالعا كەلتىرگەن ليۋك دە ۆوۆەنارك دەيتىن ۇلى فرانسۋز ايتقان. مەنىڭ تەك سوعان يلليۋستراسيا عانا ىزدەگەن جايىم بار. سونى دا تۇسىنگەن تەرىس بولماس ەدى.
امىرە ءارىن: ساكەن اعا، وسى كىتاپ بولا ما، باسقاسى ما، ءوزىڭىزدى شىن مانىندە حالىق كوڭىلىنەن شىققان قالامگەر، ەل ءسوزىن ۇستار دەپ ويلايسىز با؟ قوعامنان العانىڭىز كوپ پە، بەرگەنىڭىز كوپ پە؟
ساكەن يماناسوۆ: كەكەتىپ وتىرعان جوق شىعارسىڭ. شىن سۇراساڭ — مەن دە شىنىممەن جاۋاپ بەرەيىن. قاي قوعام، قانداي مەملەكەت بولماسىن، اقىن-جازۋشى، قىسقاسى قالام ۇستار قايراتكەردىڭ ورنى ەرەكشە بولىپ كەلگەنىن ءوزىڭ دە جامان بىلمەسسىڭ. سوناۋ دا سوناۋ ازامات ەتىگىمەن سۋ كەشىپ، ارعىماق اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەن قىم-قۋىت الاساپىران زامانانىڭ كوشىندە ءبىزدىڭ ەل قۋ تىرلىكتى عانا كۇيىتتەپ، قۇلقىننىڭ ق ۇلى بولىپ كەتپەگەن. سان عاسىر بويعى ۇلان-اسۋ تىرلىكتە اقىن-جىراۋىنىڭ اۋزىنا قاراپ، ءار ءسوزىن التىنعا بالاپ، ارتىق ايتقانىن اۋىرسىنباي اقىلشىم دەپ قابىلداپ، كوكەيگە ءتۇيىپ، كوكىرەگىن كومبە ەتىپ، جادىندا ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان. ويتپەگەن كۇندە ەل ەسىندە اقتامبەردى، شالكيىز، بۇقار جىراۋلاردىڭ قورعاسىنداي قورىتىلعان اتالى سوزدەرى ەمەس، سول كەزگى مىڭدى ايداعان بايلار مەن كوبىك اۋىز بيلەردىڭ عانا اتى قالار ەدى عوي.
مەن دە ءبىراز قىزمەتتىڭ باسىن شالعان اداممىن. ءبىراق ارتىمدا بەلگى بولىپ قالارى سول مانساپ، سول دارەجەم ەمەس، از دا بولسا قۇيما قۇلاققا سىڭگەن ءسوزىم بولار. "ونداي ۇلى ءسوزىڭدى ەستىگەن ەمەسپىز"، — دەيتىندەر بولسا وزدەرى ءبىلسىن، ويتكەنى ۇساق پەندەلەردىڭ ەشقايسىسى ۇلىلىقتى سۋقانى ءسۇيىل كورگەن ەمەس، اقىماقتار دا اقىلدى ادامدى تۇسىنە قويادى دەۋ بوس ارامتەر اۋرەشىلىك، ولارمەن داۋلاسىپ تا تۇك وندىرە المايسىڭ.
سوندىقتان مەن وسى جاسىما دەيىن ەلىم مەن جۇرتىما ءبىر كىسىدەي-اق ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان قالامگەرلەرگە ۇقسايمىن. جۇرتىم سولاي دەيدى، ءوزىم دە سولاي ويلايمىن. ارعى جاعىن ءوزىڭ-اق پايىمداي بەر.
امىرە ءارىن: تۇسىنىكتى-اۋ... دەگەنمەن. قالامگەر اعايىننىڭ ءار تۋىندىسىنان اقيقات لەبىن ەستىپ ادەتتەنگەن باسىمىز ءسىزدىڭ بۇل كىتاپقا توسىرقاي دا قاراپ ەدىك. باسىندا دا ايتتىم...
ساكەن يماناسوۆ: بىرەۋدى قارالاعان، قاسىندا جۇرگەندەردى الالاعان سارىن بار دەپ ويلايسىڭ با؟ اينالا تىرلىكتى تامىرشىداي ءدال باسىپ، دالدەپ ايىرۋ دا ساعان توسىن كورىنسە...، وندا ۇندەمەي جۇرە بەرگەننىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە، باۋىرىم-اۋ!
ۇيدەي پالەدەن دە سولاي ەتىپ وڭاي قۇتىلۋعا بولار ەدى. جوق، قالامگەر ميسسياسى مۇلدەم باسقادا.
امىرە ءارىن: اقتالىپ جاتقان جوقسىز با؟
ساكەن يماناسوۆ: اقتالىپ ەمەس، اقتى — اق، قارانى — قارا، ءيتتى — يت، كىسىنى كىسى دەپ ايتا بىلگەنىمە ماقتانىپ جاتىرمىن. شىندىقتى ايتتىڭ دەپ شابىنا وت تيگەندەي بولىپ تۋلاعاندارعا جاۋاپ بەرىپ جاتىرمىن. سيىرقۇيىمشاقتانىپ، سىلاپ-سىيپاماسام — ول دا وزىمە ءتان مىنەزىم. بالكىم، ءمىنىم بولار...
ءوزىڭ-اق ايتشى، نەگە مەن جاۋىردى جابا توقيىن دەپ اۋرەلەنۋىم كەرەك؟ شوشقانى "دوڭىز" دەسەڭ دە، "تالپاق تاناۋ" دەسەڭ، دە ءبارىبىر ارجاعىندا شوشقا ەكەنى كورىنىپ تۇرماي ما؟
ارينە، قازاقتا "يت دەسەڭ اشۋلانىپ، كۇشىك دەسەڭ كۇلەدى" دەيتىن دە ءبىر ءسوز بار. ونى بىلمەي وتىرعان جوقپىن. ءبىراق مەن ىرىلداماي جاتىپ ىرسيا كورىنىپ قالا بەرەتىن توبەت ءتىسىن كورە تۇرىپ، "كۇشىگىم" دەپ كوپ-كورنەۋ مايموڭكەلەگىم كەلمەيدى.
دۇرىس ءتۇسىن، مەن دە ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن ادام ەمەسپىن. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتساڭ نۇرى تاسىپ، جاماننىڭ جاماندىعىن ايتساڭ قۇتى قاشاتىنىن دا جاقسى بىلەمىن، سوندىقتان دا بىرەۋدىڭ كوزىنە كۇلىپ، سىرتىنان ءۇرىپ جۇرگىم كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە وسى كۇنى وتىرىك ايتۋدان ءجۇزى جانبايتىڭدار كوبەيە تۇسكەن. سەنى ماقتاسا اعايىن كىسىلىگىڭە قاراپ ەمەس، قىزمەتىڭە، دارەجە، ءمانسابىڭا قاراي ماقتايتىن بولعان. "باسشى اتاۋلىنى ماقتاي بەر، سودان جامان بولمايسىڭ"، — دەپ اقىلگويسيتىن دە دوستارىم از ەمەس. "كىم تۋرالى بولسىن تەك جاقسىلىقتى عانا ايتۋعا ادەتتەنۋ دە — ۇساق پيعىلدى ادامعا ءتان قاسيەت"، — دەپتى الگى ليۋك دە ۆوۆەنارك تاعى دا. سوندىقتان كوكىرەگى كۇيە بىلەتىن، ادال انتتى سۇيە بىلەتىن ەر-ازامات بولسا — سولارعا وي سالسام، ەردى كەبەنەك ىشىندە تانىپ بىلۋگە شاقىرسام، جارلى دا بايىپ، جاستىڭ دا وسەتىنىن ەسكەرە كەتسەم دەگەن نيەتىم بولدى. ايتەۋىر دوستى دا، دۇشپاندى دا وڭ جولعا بۇرسام دەگەن دامە عوي بىزدىكى. ايتپەسە:
— "ءدامى كەتپەس، بۇزىلماس ءتاتتى بار ما؟
ءبىر بەس كۇننىڭ ورنى جوق اپتىعارعا،
قاي قىزىعى تاتيدى قۋ ءومىردىڭ
تاتۋدى اراز، جاقىندى جات قىلارعا"، —
دەگەن اباي ءسوزىن مەن دە جاتتاپ وسكەن، ومىرلىك كرەدو ەتىپ ۇستانعان اداممىن.
ال بەتىنە شىركەي بولارلىق شىندىقتى ايتتىڭ دەپ شىبىق تيمەس شىڭق ەتەر مىنەز كورسەتەتىندەردەن اۋلاعىراق جۇرگەننىڭ ءوزى ابزال. "جاقسى نيەتپەن رەنجىتكەنگە جان اۋىرا قويمايدى"، — دەگەن ماناعى ءبىر ۇعىم ءسوزىن وسى ارادا قايتالاپ ەسكە سالعىم كەلىپ تۇر.
امىرە ءارىن: تۇسىنىكتى بولدى. ايتسە دە ءبارىن قويىپ، قازىرگى حال-احۋالىڭىز، قانداي شارۋانىڭ باسىن قايىرىپ جۇرگەنىڭىز جايلى دا وقىرمانعا بىرەر ءسوز ايتا كەتسەڭىز ارتىق بولماس ەدى؟
ساكەن يماناسوۆ: ءقازىر شىعارمالارىمنىڭ ءۇش تومدىعىن ازىرلەۋ ۇستىندەمىن. شىعارىپ بەرەمىز دەپ وتىرعان سەنىمدى جىگىتتەر بار. بۇل ءوز باسىم كوپ كەزىكتىرگەن، قازان-قازان ۋادەگە قارىق قىلىپ الىپ، اقىر اياعىندا قاسپاق تا جالاتپاي كەتەتىن سۋسىلداعان سىناپتاي سۋايتتار ساناتىنان ەمەس، سوزگە تۇرا بىلەتىن بەلگىلى ازامات بولعان سوڭ دا سەنىپ وتىرمىن. كوپ جىلدار بويىنا جازعان جاڭا ولەڭدەرىم دە شاعىن ءبىر كىتاپ بولۋعا جاراپ قالدى. ونى دا شىعارىپ بەرەتىن باسپا ىزدەستىرۋدەمىن. دەمەۋشى تابىلىڭقىراماي تۇرعانى ازىرگە. وسى اڭگىمە ەتىپ وتىرعان كىتاپتىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە "كۇندەلىكتىڭ قالعان بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن كۇندەرگە ءۇڭىلۋ" دەپ شارتتى تۇردە ات قويىپ، كولەمى شاعىن (40-50 بەت) ءبىر حيكايا جازا باستادىم. مۇندا بۇرىنعى اسىعىستىقتان كەتكەن ءارتۇرلى اعاتتىقتار قاتاڭ ەسكەرىلىپ، جاڭا كەيىپكەر، توسىن وقيعالارمەن تولىعا، شيراتىلا تۇسپەك. جاساعان مۇرشا بەرسە، جازعا دەيىن سول دا اياقتالىپ قالار. "جۇلدىز" جۋرنالىنا ۇسىنسام با دەپ ءجۇرمىن.
ارينە، وندا دا ءبىراز ادامنىڭ اتى اتالادى، جاعىمپازدىق، جالعان سويلەۋ، جادىگويلىك اتاۋلى ءسوز بولدى. ياعني، اۆتور قۇلاعىنان ازىرگە قيقۋ كەتە قويماۋى دا مۇمكىن دەپ ويلاۋعا نەگىز بار.
وسى سۇحباتتان كەيىن بارلىق اڭگىمە بىتكەن شىعار دەپ ەدىم، قۋىرداقتىڭ كوكەسى سوڭىندا ەكەن، امال نە؟ ەندى سوعان كەلەيىن.
* * *
"قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ 12 شىلدە كۇنگى سانىندا اتى ايگىلى كوپەن امىربەكتىڭ وزىنەن دە گورى ايگىلى زامانبەك نۇرقادىلوۆپەن جۇرگىزىلگەن سۇحباتى جاريالاندى. مۇنداي سۇحبات بەلگىلى ءبىر داتاعا، ەل ءىشىنىڭ ەلەۋلى وقيعاسىنا، ماڭىزدى ماسەلە توڭىرەگىندە، كوبىنە-كوپ سول ىسكە تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن ادامدارمەن جۇرگىزىلەتىنىن ءبىلۋشى ەدىك. گازەتتىڭ ەكى بەتىنە زامانبەكتىڭ سۋرەتىمەن قوسا بەرىلگەن بۇل سۇحباتتىڭ قانداي ماقساتتان تۋعانىن ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ تابا المادىم. گازەت رەداكسياسىنىڭ دا بۇل ارقىلى نە ۇتىپ، نە قويعانى جانە بۇلىڭعىر ەدى.
ءجا، دەلىك. كوپەننىڭ دە، رەداكسياداعىلاردىڭ دا باسقامىزعا بەيمالىم ءبىر بىلگەنى، ىشكى بۇككەنى بار شىعار. ءبىز تەك قانا كوپەننىڭ "پاراسات" جۋرنالىنداعى ساكەن يماناسوۆتىڭ ءوزىڭىز تۋرالى پىكىرىنە قالاي قارايسىز؟ — دەگەن سۇراعى مەن سوعان وراي مەنىڭ اتىما اۋىر ايىپ تاعىپ، كىنالاي، كىجىنە سويلەگەن زامانبەك جاۋابىنا قاراستى قىسقاشا عانا وي وربىتكىم كەلىپ ەدى. "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىنە وتكەن ون سەگىز ايدىڭ" ۇزىندىلەرى سول "پاراساتتىڭ" بيىلعى بەسىنشى سانىندا: "...مەنىڭ كۇندەلىگىمە زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ جايىنداعى ءارى-سارى ويلارىم باسقالاردىڭ بارىنەن كوبىرەك ءتۇسىپتى. ونىڭ ءجونى دە بار، ويتكەنى ءاربىر اپتا باسىنداعى جوسپارلى جينالىستى ايتپاعاندا، باستاپقى 7-8 ايدا مەنىڭ ەڭ كوپ جولىعىپ، قىزمەت ۇستىندە كوبىرەك ارالاسقان ادامىم زامانبەك بولعان. بويىنداعى بارشا قايشىلىعى، ءبارىمىز سياقتى كىسىلىك كەمشىلىگىنە قاراماستان ماعان ونىڭ جەكە باسى ۇنادى. ارينە، مەنى جۇرتتان بولەك جارىلقاپ تاستاعانى دا، ەلدەن ەرەن "ايالاپ-الپەشتەگەنى" دە شامالى. "جارىلقايمىن" دەگەن ۋادەسى دە بولعان ەمەس. ول شاقىرماسا دا، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماس ەم. شاقىردى. كەلدىم. ونىسىنا راحمەت. ءبىراق مەن بولماسام باسقا بىرەۋ، بالكي، مەنەن گورى يكەمدى، مەنەن گورى ءبىلىمى دە، بىلىكتىلىگى دە ىلگەرى بىرەۋ ىستەۋى مۇمكىن ەدى عوي. ماعان باسقالاردان الابوتەن ىقىلاس بىلدىرە قويعان جوق. ءتيىستى مولشەردە تاعايىندالعان جالاقىمدى عانا الىپ ءجۇردىم"، — دەپ الىپ، زامانبەكتىڭ كوپتەگەن جاعىمدى ادامي قاسيەتتەرىنە توقتالعان بولاتىنمىن. "بارلىق جۇمىر باستى پەندەلەر سياقتى زامانبەكتە ادامي وسالدىق بار شىعار. ءبىراق ەل باسقارىپ جۇرگەن الاش ازاماتتارى ىشىندە جاراتىلىسى دا، ءجونى دە بولەك جىگىت ەكەنى داۋ تۋعىزباسا كەرەك. لىقسىپ ىلگەرى كەتەر، تارتىنىپ كەيدە كەرى سۇيرەر، ارتىق ايتار، كەم تۇسەر، ايتەۋىر قارەكەتسىز قاراپ وتىرمايدى، ارسى-گۇرسى ادۋىن مىنەزىمەن وزىنە جاۋ تاۋىپ تا قالادى. ۇلى گەتەنىڭ: "ەل باسقاراتىن ادام ەڭ الدىمەن وزىنە ءوزى يە بولۋى كەرەك" دەگەن ءسوزى بار ەكەن. امال نە، زامانبەك باز-باياعى سول وزىنە ءوزى يە بولا الماي قالاتىنعا ۇقسايدى.
ايتپەسە مارتتىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس. كوڭىل تۇسكەنگە كول بولا الادى، تۇسپەگەنگە ءشول بولا قالادى... مەن جۇرتقا ونىڭ ازدى-كوپتى وسىنداي قاسيەتتەرىن ايتۋعا تىرىستىم. امان جۇرسەك ءالى دە ايتارىم، جازارىم بار. ءبىراق امال نە، اينالاسى وڭبادى. ول ءبىراق ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە" — دەپ اياقتاعان ەدىم ءسوزىمدى.
وسىندا ونىڭ جەكە باسىنا، ارىنا تيەر بىردە-بىر ءسوز، ءتىپتى تۇسپالعا ۇقساس تا بىردەڭە بار ما؟ تەك باسىنان قۇس ۇشىرعىلارى كەلمەيتىن بۇگىنگى بيلىك ماڭايىنداعىلاردىڭ "شىبىق تيمەس شىڭق ەتەر بايبالامى" بولىپ شىققان دا قويعان، باسقا تۇك ەمەس. ياعني، سۇراقتىڭ ءوزى زامانبەكتىڭ ىڭعايىنا وراي قويىلىپ وتىر. ويتكەنى مەن زامانبەك تۋرالى پىكىر ەمەس، ءوز كۇندەلىگىم ارقىلى وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن كۇندەرىمە شولۋ جاساپ، جەكەلەگەن ادامدار، اتقارىلعان ىستەر جايلى ءوز تۇجىرىمىم، ءوز بايلامىمدى ايتقانمىن. قازىرگى ەل باسقارۋ جۇيەسىندە ورىن الىپ كەلە جاتقان كەمشىلىك، جەكەلەگەن مەحانيزمنىڭ جەتىلمەۋى، سوعان كىنالى ادامدار جايىنداعى ءوزىم بايقاپ، ءوزىم تۇيگەن ويلاردى ورتاعا سالعانمىن.
زامانبەك سونىڭ ءبارىن ىجداھاتپەن دۇرىستاپ وقىپ شىققان بولسا، بايىبىنا بارا زەردەلەسە، ماعان سىرتتان كەلدەك كورسەتە كىجىنبەي-اق: "ءاي، وسى كىسى دە بەكەرگە شىرىلداپ وتىرماعان بولار، "ءبىزدىڭ مىناۋ ۇلى ىستە" (ماحامبەت) كەمشىلىك تە كەتىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن، سىرت كوز سىنشى، ءبىز باسى-قاسىندا ءجۇرىپ بايقاماعان دا بولارمىز. كوپ بولىپ پىشكەن تون كەلتە بولماۋشى ەدى، وسى توڭىرەكتە ويلانىپ تا كورسەك تەرىس بولماس پا ەدى، قايتەر ەدى"، — دەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ۇعار، مىڭنىڭ بولماسا، ءبىردىڭ جەتەسىنە جەتەر دەگەن ءبىزدىڭ نيەتىمىزدى دە تۇسىنەر مە ەدى. امال نە، وقىماعان، وقۋعا ىقىلاسى دا، ىنتاسى دا بولماعان. سابىرمەن وقىپ شىقسا، ماعان راحمەتىن ايتار ەدى. وندا كوپەن دە ءوز سۇراعىن "ساكەننىڭ جاريالانىپ جۇرگەن سول شىعارماسى، ونداعى ءوزىڭىزدى ماقتاي كەتكەن تۇستارىنا كوزقاراسىڭىز قالاي؟" — دەگەن تۇرعىدا قۇرار ەدى دە، سول ارقىلى ارىپتەسىن قۇستانالاپ جاتقان تۇسىنا توقتام ايتىپ، زامانبەكتىڭ سىڭار ەزۋلەي جونەلگەن ەكپىنىڭ دۇرىس ارناعا بۇرعان بولار ەدى. جوق، كوپەن ولاي ەتپەگەن. بۇيرەگى كىمگە بۇرىپ تۇرعانىن بىردەن-اق اڭعارتىپ، سۇحباتتىڭ دا نە ءۇشىن وتكەنىن ەمەۋرىنمەن سەزدىرە تۇسەدى. ەرىكسىزدەن "جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ۇستاپ ءجۇر ىرىلداتىپ"، — دەيتىن اباي ءسوزىن ەسكە سالادى. ەگەر ول تارازى باسىن تەڭ ۇستاي بىلەر تۋرا بي بولسا، ءوزىنىڭ قالامداسىن بىلايشا "يتتالاۋعا" بەرمەس ەدى عوي دەپ ويلاۋعا ءماجبۇر بولاسىن. ايتپەسە، وسى جاسىمىزعا دەيىن ءوزىمىز ءجابىر كورمەسەك، بىرەۋگە ورىنسىز بارىپ سوقتىعاتىن، زامانبەك ايتقانداي، "داۋ-داماي ىزدەپ، ءار ايتىلعان سوزدەن "تىرناقتىڭ استىنان كىر ىزدەيتىن" كىسىڭىز دە ءبىز ەمەس ەكەنىن دە قالام ۇستار قاۋىم الدەقاشان ءبىلىپ بولعان ەدى.
ءبىر قىزىعى، وسى تۇستا "پاراسات" جۋرنالىنىڭ بيىلعى جەتىنشى سانى دا جارىق كوردى. سوندا جاناعى "قازاق ادەبيەتىندەگى" زامانبەكتىڭ ءسوزى ءبىر ءارپى، تىنىس بەلگىسى دە وزگەرمەستەن تۇپ-تۇگەل جاريالاندى. ولاي بولسا، بۇل اياقاستى تۋعان اڭگىمە ەمەس، بۇرىننان ويلاستىرىلعان، الدەنە سەبەپپەن كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ، ساكەنگە قارسى باس كوتەرۋدىڭ العىشارتى ەكەنى داۋسىز.
جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى، زامانبەك جايلى ورىس-قازاق باسپاسوزىندە وقتىن-وقتىن كەكەسىنگە ۇقساس ماقالالار جاريالانىپ جاتسا، ونىڭ دا بەكەر ەمەسىن، ارعى تۇبىندە ايتەۋىر ءبىر شىندىق جاتقانىن ازەر بۇگىن ەسەك ميىن جەگەن بىرەۋ بولماسا، كوپ بولىپ تۇسىنەتىن كەزىمىز ەمەس پە. ەلدى سىناۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىڭ سولاردان وق بويى وزىق بول، تارازى باسىن تەڭ ۇستا، سوندا، كوپەن، جۇرتتىڭ ءبارى ساعان دا يلانار ەدى.
بۇل جەردە "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ پوزيسياسى دا بىزگە جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر. كوپتەن بەرگى بەلسەندى اۆتورىنا جالا جاپتىرىپ، ونى ءوزىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ەكى بەتكە جاريالاماس بۇرىن گازەت رەداكتورى: "ول قانداي پىكىر ەكەن، وقىپ شىعايىنشى" دەپ، "پاراسات" جۋرنالىنا ءبىر قاراپ الماي ما. الدە كوپە-كورنەۋ كوپەننىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماعان با؟
ءبىزدى قينايتىنى وسى عانا. ايتپەسە، يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى، ساسقان ۇيرەك — زامانبەك ءسوزى بەتىمە شىركەۋ بولا قويادى دەپ قورقىپ وتىرعان تۇگىمىز جوق.
ءبىز جۇرتقا تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان "پاراسات" جۋرنالىنىڭ 2002 جىلعى جەتىنشى سانىنداعى زامانبەك ءنۇرقادىلوۆتىڭ رەداكسياعا حاتىن ("قازاق ادەبيەتىندەگى" دە سول ءماتىن) ءبىزدىڭ شىعارمامىز توڭىرەگىندە ءار جەردەن، ءارتۇرلى ادامداردان تۇسكەن باسقا دا پىكىرلەردى وسى جەردە شىپ-شىرعاسىز تۇگەل كەلتىرە كەتۋدى دۇرىس كوردىك.
س.يماناسوۆتىڭ "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي " اتتى ماتەريالىنا بايلانىستى ءارتۇرلى پىكىر ايتادى. قالاي دەگەندە دە بۇل جازبا وقىرمان كوپشىلىكتى بەي-جاي قالدىرماعان سياقتى.
سول ۋاقىتتا وبلىس اكىمى بولعان ز. ءنۇرقادىلوۆ تە س.يماناسوۆ كۇندەلىگىنە بايلانىستى پىكىر ءبىلدىرىپتى. وسى سانىمىزدا سونداي پىكىرلەردىڭ بىرنەشەۋىن جاريالاپ وتىرمىز.
"مەندە وكپە جوق، باۋىر بار"...
قۇرمەتتى باققوجا!
بىرىنشىدەن، بۇل حاتىمدى شەرحان مەن كامال اعايلاردىڭ اراسىنداعى "ەگەمەن قازاقستانداعى" پىكىر الىسۋى دەپ ويلاپ قالماڭىز. ماقساتىم — وقىرمان رەتىندە ساكەن يماناسوۆتىڭ كۇندەلىگى جايلى ءوز ويىمدى باسقا وقىرماندارعا جەتكىزۋ.
ەكىنشىدەن، ەسىمە دەپۋتات كەزىمدەگى وقيعا ەسكە تۇسەدى. ءبىر ءماجىلىستىڭ وتىرىسىندا قاراتاي اعاما (تۇرىسوۆ) قارسى پىكىر ايتام دەپ، قاتتىراق ايتىپ قويعانىمدى سەزىپ، سوڭىندا كابينەتىنە كىرىپ، "قارەكە، جاڭاعى سوزگە وكپەلەپ قالعان جوقسىز با؟" دەگەنىمدە، "زامانبەك، مەندە وكپە جوق، باۋىر بار" دەپ قاتتى ۇيالتقان كەزى بار ەدى. سول ايتقانداي بۇل جازعانىم وكپە ەمەس، ناز.
ساكەن يماناسوۆتىڭ بىزگە جۇمىسقا كەلۋىنە سەبەپ بولعان تۇمانباي اعا مولداعالييەۆ. بىردە، ول كىسىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ. "اعا، وسى بىزگە بۇكىل ينتەلەگەنسياعا، جۋرناليستەرگە بەدەلى بار ادام كەرەك ەدى، جۇمىسقا كەلەسىز بە؟ — دەگەن سۇراققا تۇماكەڭ "زامانبەك، مەنى نە قىلاسىڭ، ودان دا ءبىر قاتقانسكيي اقىن بار، اتى — ساكەن، فاميلياسى — يماناسوۆ"، — دەدى. مەن: "مەن ول كىسىنى سىرتىنان بىلەم، شاقىرىپ سويلەسەيىك"، — دەدىم. كوپ ۇزاماي، ساكەن يماناسوۆ بىزگە قىزمەتكە كەلىسىم بەردى. اپپارات جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى دەگەن لاۋازىمعا يە بولدى، استىندا "ۆولگا"، جالاقىسى 52000 تەڭگە. ىستەيتىنى — بۇكىل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىلىمدارىن تالداۋ، ۋاقىت ءبولىپ، ءار باسىلىمنىڭ ارنايى تىلشىلەرىمەن وبلىستاعى جاعدايدى تانىستىرۋ، ءبىزدىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىستاردى ۋاقىتىسىندا ولارعا جەتكىزۋ، دۇرىس جازىلماعان پىكىرلەرگە سول باسپالار ارقىلى تۇسىنىكتەمەلەر بەرۋ، ينتەلليگەنسيامەن (اسىرەسە، وبلىستا تۋىپ-وسكەندەرمەن) قارىم-قاتىناستى كۇشەيتۋ سياقتى جۇمىستار. ولار ءۇشىن ەكى-ۇش جەڭىل اۆتوكولىك تاعى بولدىك.
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى، ءار دۇيسەنبىدە بولاتىن پلانەركاعا قاتىناسادى، وبلىستارداعى جاقسى وزگەرىستەرگە ءوزى كۋا بولىپ ءجۇردى. قاي اۋدانعا بارعىسى كەلسە باردى. "قاشان كەلدىڭ، نە ىستەدىڭ" دەگەن ەمەسپىن. ءبىراق "سۋدىڭ دا سۇراۋى بار" دەگەندەي، ەكى-ۇش ايدان كەيىن تاپسىرمالار بەرە باستادىم. وكىنىشكە قاراي، بۇل اقىننىڭ "جاقسى چينوۆنيك" بولا المايتىنىنا كوزىم جەتە باستادى. دەگەنمەن، ۇيرەتۋگە تىرىسىپ باقتىم، ءبىراق ۇيرەنگىسى كەلمەدى مە، جوق، ونداي قابىلەتتى جاراتقان يەم بەرمەدى مە، ايتەۋىر، تۇزەلمەدى. تۇماكەڭنىڭ كوڭىلىن قيمادىم. ءبىر جاعىنان ايتا بەرسە، ءسوز كوبەيەدى، ەكىنشى جاعىنان مەن ساكەن يماناسوۆ سياقتى كۇندەلىك جازبايتىن ازاماتپىن. قويشى، شىنتۋايتقا كەلگەندە، ءوزىم اكىم قىزمەتىنەن كەتكەنشە، "ارپا ىشىندە ءبىر بيداي" بوپ، "ساكە، ءسىز بالەنسىز" دەمەي كەتتىم.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە جازدىڭ دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن. بۇل اقتالۋ نەمەسە ساكەن يماناسوۆتى جامانداۋ ەمەس. ءار ادامنىڭ باسقا ادامدار تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرى بولۋى مۇمكىن، ونى جاريالاۋعا دا تولىق قۇقىعى بار. ەڭ وكىنىشتىسى، سول ادام "مەن نە ىستەدىم، قالاي ىستەدىم، ماعان ارتقان جۇكتى كوتەرە الدىم با، سەنىمدى اقتاي الدىم با" دەگەن سۇراق قويىپ، سوعان جاۋاپ بەرە الماۋى دەپ ويلايمىن.
چينوۆنيكتەردىڭ اراسىندا "اقىن" دەگەن قىزمەت جوق. ءار لاۋازىمنىڭ ءوزىنىڭ اتقاراتىن مىندەتى بولادى، سول ارقىلى باعا بەرىلەدى، سول ارقىلى اپپاراتتىڭ اراسىندا بەدەلى بولادى، وسىنىڭ ارقاسىندا جالاقى الادى. ەگەر دە، ءار چينوۆنيك كۇندەلىكتى اشىپ "مەنىڭ باستىعىم ونداي، مەنىڭ باستىعىم مۇنداي" دەپ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جاريالاي بەرسە، ارتى نە بولارىن قۇداي بىلەدى. ءبىر بىتىرگەن ناقتىلى جۇمىسى جوق، ەش نارسەدەن ناتيجە شىعارماعان ادامعا "ءسىزدىڭ جاقىندىعىڭىزدان گورى، اقىندىعىڭىز قاجەت" دەپ ىمداپ ايتقانىم راس. ءبىراق "ىم تۇسىنبەگەن، دىم تۇسىنبەيدى" دەمەكشى، ساكەن يماناسوۆ سول ون سەگىز ايدا تۇك تۇسىنبەپتى. وكىنىشتى مە، ارينە، ماعان وكىنىشتى.
مەن بۇل كىسىنىڭ اقىندىعىن قاتتى سىيلايمىن، ءبىراق ادام رەتىندە، ساكەن يماناسوۆ ءومىر بويى داۋ-داماي ىزدەپ، ءار ايتىلعان سوزدەن "تىرناقتىڭ استىنان كىر ىزدەيتىن" كىسى مە دەگەن ويدا قالدىم.
قالعان پىكىرلەردى، ساكەن يماناسوۆ ايتپاقشى، وقىرمانداردىڭ وزىنە قالدىردىم.
ىزگى نيەتپەن، زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ.
22 مامىر 2002 جىل.
قىزمەت ەتۋ باس يزەي بەرۋ ەمەس
"پاراسات" جۋرنالىنىڭ سوڭعى ساندارىنان بەلگىلى اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي" دەگەن كۇندەلىك جازباسىن وقىپ، قاتتى تولقىدىم، العان اسەرىم كۇشتى، ايىزىم قاندى. باز بىرەۋلەر جازىپ جۇرگەندەي مايدا-شۇيدە ەمەس، بىرەۋدەن ءوش الۋدىڭ اۋىلى دا الىس، ناعىز بۇگىنگى كۇننىڭ پروبلەماسى. وبلىس اكىمشىلىكتەرىندە الەۋمەتتىك، رۋحاني سالاعا جاۋاپتى ورىنباسارى بولادى. ول وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ونەر، تۆورچەستۆولىق ۇيىمداردىڭ، قوعامدىق مەكەمەلەردىڭ بارىنە، باسشىلىق ەتەدى. وبلىس ورتالىقتارىندا، اۋدانداردا ءارتۇرلى مادەني شارالار: اقىندار ايتىسى، ءمۇشايرا، بيشىلەر، دومبىراشىلار، سكريپكاشىلار، دراما ۇيىرمەلەرىنىڭ بايقاۋى، سۋرەتشىلەر كورمەسى، جىگىت سۇلتانى، قىز سيپاتى، ايتۋلى داتالى كۇندەر، سازگەرلىك كەشتەر، جۋرناليستەر كۇنى، ايگىلى ادامدارمەن كەزدەسۋ — قويشى ايتەۋىر، ءومىر بار جەردە ونەر بار عوي، وسىلاردىڭ باسى قاسىندا ساكەن قۇساعان ءارى اقىن، ءارى جازۋشى، جۋرناليست جۇرمەگەندە كىم جۇرەدى. ونىڭ نەگە اياعىن شىدەرلەپ، ويىن تۇساپ قويامىز؟ ونىڭ جىبەك قۇساعان كەڭەس زامانىنداعى پارتوكراتتاردىڭ نەگىزسىز تاپسىرمالارىنا كوڭىل اۋدارماۋى وتە ادىلدىك. اي، قاساڭ ءتارتىپ-اي، ونىڭ تالايىن باستان كەشىردىك، سويلەر ءسوزىڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىڭ شەكتەۋلى عوي. ال ساكەن ابايشا ايتقاندا "كۇشتىلەرى ءسوز ايتسا، شىبىنداپ باس يزەي" بەرمەگەن.
"ساعان جامان بولادى، وتە جامان بولادى"، — دەۋ ارقىلى اقىندى بۇقتىرىپ، ىقتىرعىسى كەلگەن جىبەكتىڭ سەسىنە ساكەن قىڭباعان عوي، ءاي، جارايسىڭ، جىگىتىم! "باقىت ساربالايەۆ "قازاق ەلى" گازەتىندە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپاربايەۆتى ماقتاپ جازىپ، سەن نەگە ءبىزدىڭ اكىم ز.ءنۇرقادىلوۆتى ماقتاپ جازبايسىڭ؟" مىنە، جاعىمپازدىقتىڭ، جارامساقتىقتىڭ ءتۇرى، ءسوز بولعانىڭا! ساكەندى وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ ساراي اقىنى ەتكىسى كەلگەن عوي. جازبا ءالى بىتكەن جوق، ءسىرا، مىنانداي سىرەسپە اۋديتوريادا، قاساڭ قالىپقا اقىن جانى شىدامايتىن شىعار، "18 ايدى الدىڭدار، ال ەندى حوش، ەسەن بولىڭدار" دەپ ەمەن ەسىكتى تارس جاۋىپ، ايقاي كەڭىستىگىم دەر! وسىلاي توپشىلايمىن. مەنىڭ قولىمدا بيلىك جوق، ايتپەسە ساكەن قۇساعان كەڭىنەن ويلاپ، مولىنان پىشەتىن تۆورچەستۆو ادامىن بارلىق وبلىس اكىمشىلىكتەرىنە سىنالاپ شىعار ەدىم، ولار رۋحاني ومىرىمىزگە كوپ پايدا كەلتىرەر ەدى. وسى ساكەننىڭ كۇندەلىگىن بارلىق وبلىس اكىمشىلىكتەگىلەر وقىسا قانداي جاراسىمدى بولار ەدى، ءاي قايدام، وقىمايمىز-اۋ!
تولەپ تىلەگەنوۆ،
رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەر ميالى سەلوسى، قىزىلقوعا اۋدانى، اتىراۋ وبلىسى.
كوكىرەگى كوك تىرەيدى
مەن "پاراسات" جۋرنالىنىڭ تۇراقتى وقىرمانىمىن. ءاربىر سانىن مۇقيات وقىپ شىعامىن. ماماندىعىم — ءمۇعالىم. ءقازىر زەينەتكەرمىن.
ساكەن يماناسوۆتىڭ "كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى" دەپ اتالاتىن ماتەريالىن قالدىرماي وقىدىم. كۇندەلىكتىڭ تەرەڭىنە بويلاماي، ءۇستىرتىن وقىپ شىققان ادامعا مۇنداعى باياندالعان جاعدايلار ۇساق-تۇيەك بولىپ كورىنەر، بالكىم. ال مەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىراز "قۇپياسىن" ءبىلىپ، جاعامدى ۇستادىم. تەڭدىك، دەموكراتيا دەگەندە جاعىمىز تالمايدى. ال بىزدە ءالى تەڭدىك جوق ەكەن. ءتىپتى اسحانانىڭ وزىندە ادامداردى لاۋازىمىنا قاراي سورتتاي كىرگىزەدى. وسى مەملەكەتكە، وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ەلۋ جىل ەڭبەك سىڭىرگەن قارت ۇستاز — مەن وبلىستىق اكىمشىلىكتىڭ اسحاناسىنا باس سۇعا المايدى ەكەنمىن. كۇنى كەشە مەنەن ءارىپ تانىعان، ءتالىم العان، بۇل كۇندە ۇلكەن قىزمەت ىستەيتىن شاكىرتتەرىممەن قاتار وتىرىپ تاماقتانا المايتىنىمدى ويلاپ، ىشتەي قورلاندىم. قازاقستان كونستيتۋسياسىندا "ادام تەڭ قۇقىلى" دەپ جازىلعان. اتازاڭ تالاپتارى مەملەكەتتىك مەكەمەدە بۇزىلادى. كوپشىلىكپەن قاتار وتىرىپ تاماق ىشۋگە ارلاناتىن لاۋازىمدى قىزمەتكەر ۇيىنە بارسىن.
مەن جىبەك ءامىرحانوۆا دەگەن قارىنداستى ءبىلۋشى ەدىم. س.يماناسوۆتىڭ كۇندەلىگىن وقىپ، ونىڭ كەيبىر ءجونسىز قىلىقتارىنا رەنجىدىم. اقىن-جازۋشىنىڭ نەگىزگى كاسىبى — جازۋ. ال ەندى بۇكىل قازاققا بەلگىلى قالامگەرگە، ساكەن يماناسوۆقا "نەگە ماقالا جازاسىڭ؟ ءوزىڭ تۋرالى، اقىندىق لابوراتوريا تۋرالى جازبا" دەۋ ابەستىك. جالپى، بۇل لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان قاسيەت. قاراۋىنداعى قىزمەتكەرلەردى كىسى دەمەيتىن، ولاردى تۇقىرتىپ ۇستاعاننان راحات تاباتىن شەنەۋنىكتەر از ەمەس. سول شەنەۋنىكتەر قاراۋىنداعىلارعا ءوز قالتاسىنان، ءوز ەسەبىنەن ايلىق تولەپ وتىرعانداي كەيدە شەكتەن شىعىپ كەتەدى. بۇكىل قازاققا ايگىلى ساكەن يماناسوۆتىڭ وبلىستىق اكىمشىلىكتە كورگەن قۇقايى مىنانداي بولعاندا، باسقالاردىڭ جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن حالىق ايتپاسا دا تۇسىنەر.
جالپى، وسىنداي ماقالالار كەرەك. بۇل سەكىلدى ماتەريالدار نەعۇرلىم كوپ بولسا اكىمقارالار شەكتەن شىقپاس ەدى. اسىپ-تاسىپ ويىنا كەلگەندى ىستەمەس ەدى-اۋ دەپ ويلايمىن. قازاق ءباسپاسوزى بۇل ماسەلەگە كەلگەندە جاسقانشاق، جالتاق. قولىنا بيلىك تيگەن ادام مەملەكەت قازىناسىنا قول سالادى، قاراپايىم ەلگە قيانات جاسايدى. شىرەنگەندە كوكىرەگى كەك تىرەيدى. ونداي باسشى كوپكە ۇنامايدى. قازاقستاندا سوندايلار از با؟ سولار تۋرالى جازىڭدار، اينالايىندار. كۇشتىڭ حالىقتىڭ قولىندا ەكەنىن ءبىلسىن ولار.
ق. جاڭبىربايەۆ، زەينەتكەر.
پاۆلودار قالاسى.
اقىن كۇشتى مە، اكىم كۇشتى مە؟
وسى ساۋالدى تاقىرىپقا شىعارىپ تۇرىپ، وزدەرىنىڭ وكپە-نازدارىن باسپا ءسوز بەتىندە ورتاعا سالعان ءبىراز اقىندى ءبىلۋشى ەدىم. سولاردىڭ سول جازعاندارىن وقىعاندا: "اقىندى اكىممەن سالىستىرۋ اقىلعا سيا ما؟ اكىم، مىقتاعاندا، ولگەنىنشە اكىم بولار، اقىن ولگەننەن كەيىن دە اقىن بولىپ قالا بەرمەي مە. سەزىم جەتەگىندە كەتكەن كەزدە ادام نە دەمەيدى"، — دەپ ويلاعانىم دا ەسىمدە. ال اقىن ساكەن يماناسوۆ كۇندەلىگىنىڭ جۋرنالدا جاريالانعان كەيبىر بەتتەرىن وقىعاننان كەيىن مەنىڭ وسى پىكىرىم تابان استىندا وزگەرىپ سالا بەردى.
راس، بۇرىن-سوندى بىردە-بىر اقىننىڭ نە جازۋشىنىڭ كۇندەلىگىن كوزىنىڭ تىرىسىندە وقىپ كورمەگەندىكتەن بە، ايتەۋىر، وسى جاريالانىمعا مەن العاشىندا تاڭىرقاي دا، توسىرقاي دا قاراعان ەدىم. ءبىراق كۇندەلىك بەتتەرىن وقي كەلە، رەداكسيانىڭ بۇل قادامعا ەكسپەريمەنت رەتىندە ادەيى بارعانىنا جانە وسى ءادىستىڭ ءوزىن اقتاپ شىققانىنا كوزىم جەتتى. ساكەن كۇندەلىگىن ءوز باسىم جەڭىل وقىلاتىن، نەشە ءتۇرلى مىنەز-قۇلىقتار قاقتىعىسىن الدىڭا جايىپ سالاتىن، تۇسىنگەن ادامعا ايتارى مول ويلى دۇنيە دەپ قابىلدادىم. بارىنەن دە اقىننىڭ ۇستانعان پوزيسياسى — بىرەۋدەن ءوش الايىن، كەك قايتارايىن دەگەن پەندەلىك پيعىلدان بويىن اۋلاق سالعاندىعى ۇنادى. جۋىردا جابا توقىماي، ەشبىر فاكتىنى ءوز پايداسىنا قاراي يكەمدەپ بۇرمالاماي، بولعان وقيعانى بولعان كۇيىندە ەشبىر بوياماسىز بايانداپ شىققاندىعى كورىنىپ تۇر.
از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ساكەن ەكى بىردەي اكىممەن ىستەس بولىپ ۇلگەرگەن ەكەن، زامانبەك باۋىرىمىز، قالاي دەگەنمەن دە، ءوزى دە ولەڭ جازاتىن، اقىنداردىڭ كوڭىل-كۇيىن تاپ باسىپ تۇسىنە بىلەتىن اقىجاندى ازامات قوي. قانداي جاعدايدا دا سىپايىلىقتىڭ شەگىنەن اتتاپ وتپەپتى. ال شالباي ءىنىمىز جايىندا وقي باستاعانىمدا-اق قادىر مىرزا ءاليدىڭ:
قازاق جايلى ويىمدى وزگەرتپەيدى،
بەرمەي قويعان شالبايدىڭ ءبىر بولمەسى! —
دەگەن ولەڭ جولدارى تىلىمە ورالا كەتتى. بۇل — اقىننىڭ نالۋى ەمەس، كوڭىلىنىڭ قالۋى ەكەنىن، اكىم كۇشتى مە، اقىن كۇشتى مە دەگەن اڭگىمەلەردىڭ وسىندايدان قوزدايتىندىعىن دا ەندى ۇققاندايمىن.
قادىردىڭ جاڭاعى جىر جەلىسى بىلاي جالعاسۋشى ەدى:
قۇداي بىزگە اقىندىق اتىن بەردى،
اقىن جايلى وقىدىق وكىمدەردى.
باسقا تۇگىل،
ءوزىنىڭ نازىمەن ول
كىرگىزەدى تاريحقا اكىمدەردى!
ءيا، قازاقتىڭ ارقالى اقىنى ساكەن يماناسوۆ تا تالايلاردى تاريحقا ءوز قولىمەن جەتەكتەپ اكەلىپ كىرگىزگەن ەكەن...
ساتىپالدى داۋموۆ، اقىن. الماتى قالاسى.
بۇلارعا قوسا رەداكسيا قورجىنىندا تاعى ءبىراز حات-پىكىرلەر بار ەكەن، سولاردىڭ ىشىندە ەلەۋلىلەرى رەتىندەگى بىر-ەكەۋىنە تاعى توقتالا كەتەيىك.
شەنەۋنىكتەردىڭ بەت-بەينەسىن كوردىك
شولاق بايتالدىڭ قۇيرىعىنداي مىنا ءفاني جالعاننان وزىنە ولشەپ-پىشىپ بەرىلگەن از عانا عۇمىرىندا قۋ تىرلىكتىڭ شاراپاتىن كەساپاتىنان، ءالسىزىن ۇرداجىق الدىسىنەن قورعاپ، اعىنان قاراسىن اجىراتامىن دەپ اۋرەگە ءتۇسىپ، جانىن جالداپ جۇرەتىن ادام ەكەۋ بولسا، سونىڭ ءبىرى اقىن ەكەنى اقيقات. ال، اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ "پاراساتتا" جاريالانعان ماقالالارىن وقىپ شىققان ادامنىڭ وسى تۇجىرىمعا ابدەن سەنىپ، دەن قويارى تاعى داۋسىز. جۇرەگىن جارىپ شىققان جىرىندا دا، زامانداس، قاتار-قۇربىلارى مەن قاراپايىم جاماعاتتىڭ قالىڭ ورتاسىندا دا ءوزىنىڭ ءورشىل ۇنىمەن، بەت-جۇزىڭە قاراماستان دۇرىسىڭدى — دۇرىس، بۇرىسىڭدى بۇرىس دەپ تۋرا سويلەيتىن اقىن بۇل جولى دا سول مىنەزىنەن تيتتەي دە اۋىتقىماپتى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار، زامان، قوعام، الەۋمەت قانشا وزگەرىسكە ءتۇسىپ، كونەنىڭ ورنىنا جاڭا، جاماننىڭ ورنىنا جاقسى كەلىپ جاتسا دا، كەيبىر شونجارلاردىڭ، سولاردىڭ شاش ال دەسە باس الاتىن جاندايشاپتارىنىڭ مىنەز-قۇلقى ءمىز باقپاي، سول كۇيىندە قالا بەرەتىنىن قايتەرسىڭ؟! ەلىمىز ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ىرگەلىككە قاراي ىلگەرى باسقانىنا ون جىلدان اسسا دا الگىندەي شونجار-شەنەۋنىكتەر تابيعاتىنىڭ ءمان-مازمۇنى وزگەرمەستەن، "كون قاتسا قالىبىنا بارادىنىڭ" كەبىندە قالا بەرەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ولار كەشەگى پارتاپپارات دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىك ماشينادا جۇرگەندە دە سولاي ەدى، بۇگىن دە سولاي. ءتىپتى ءقازىر كوپ جاعدايدا زاڭنىڭ ورىندالا بەرمەيتىنىن، ايتىلعان سىنعا جاۋاپ بەرۋ مىندەت ەمەس دەگەندى (ۇلكەن ءبىر قاتەلىگىمىز وسى بولىپ وتىر) ارقالانىپ، ەلدى باسقارۋ مادەنيەتى، قارىم-قاتىناس ەتيكاسى دەگەندى بەلدەن باسىپ، نەبىر دورەكىلىلىككە، وزىنە قاجەت جاعدايدا جانىڭ جيركەنەتىن جاعىمپازدىققا باراتىن بولدى. ارينە، اقىننىڭ اكىمشىلىكتە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ءوز كوزىمەن كەرگەن شونجار-شەنەۋنىكتەردىڭ جاقسىلى-جاماندى، ىلگەرى-كەيىندى قىلىق-قىلۋلارىن، مىنەز-قۇلقىن جۇرتشىلىققا جاريا ەتپەي، وزىمەن بىرگە ماڭگى جۇمباققا الا كەتۋى مۇمكىن ەمەس نارسە.
ال، اكىمشىلىك شە؟ اكىمشىلىك ساكەن يماناسوۆتاي ۇلكەن اقىندى چەحوۆشا ايتقاندا "سۆادەبنىي گەنەرال"، ياعني "توي-بەدەل" رەتىندە تۇتىنباقشى بولدى. ويتكەنى، ساكەن — تالانتى اۋزى دۋالى، ءتىلى وتكىر اقىن، حالىقتىڭ ادامى. بۇل اكىمشىلىكتىڭ ءبىز حالىقپەن، ينتەلليگەنسيامەن بىرگەمىز دەۋى ءۇشىن تاپتىرماس دالەل بولۋى كەرەك ەدى. بۇل ەجەلدەن بار ءادىس، ەجەلدەن بار ءۇردىس. ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. اقىننىڭ قۇداي بەرگەن ءبولمىس-بىتىمى بۇعان كەلمەدى، شەڭبەرگە ءيىپ اكەلىپ، يلەۋگە كونبەدى. نوقتاعا باسى سىيمادى. اكىمدەر مەن شەنەۋنىكتەر تەك ورىنداۋشى عانا كەرەك بولسا، ول ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق تۇلعا، قايراتكەر ەكەنىن ىسىمەن دە، سوزىمەن دە كورسەتتى. سويتە ءجۇرىپ، ولاردىڭ ىشكى دۇنيەسىن، تابيعاتىن زەرتتەدى. ءبىز ماقالادان ت.قوجاقاپانوۆ، ج.ءامىرحانوۆا، م.مۇسابايەۆ سياقتى شەنەۋنىكتەردىڭ بەينەسىن كوردىك.
راس، "پاراسات" جۋرنالى س.يماناسوۆتىڭ الماتى وبلىستىق اكىمشىلىگىندە وتكىزگەن كۇندەرى تۋرالى ماتەريالىن جاريالاعاندا سونداعى بىرەۋلەردىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ، ەندى بىرەۋلەردى اشكەرە قىلايىن دەمەگەن شىعار.
بۇل كۇندە ولەڭ ەمەس، ءوزىن ەلگە
ايگىلەپ جۇرگەندەردىڭ كوزى مەندە.
كىم ءبىلسىن، ەسكى جارا ۇشىققانداي
استىنان سۋ شىققانداي سەزىنەر مە، —
دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، وسى ماتەريالدى وقىعان كەيبىر شونجارلار مەن ولاردىڭ جارناماشى، جاندايشاپتارى سونىڭ ىشىنەن وزدەرىنىڭ قىلىعىن، ءىسىن، جيىركەنىشتى ادەتتەرىن كورگەن بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءسىرا، "پاراساتتىڭ" بىرنەشە نومىرىنە شىققان بۇل ماتەريال تالايلاردىڭ اكىمشىلىككە بارار جولىن كەسكەن دە بولۋى مۇمكىن. ەندىگى جەردە شەنەۋنىكتەر قىزمەتكە اكىمدەرگە، ۇكىمەت باسشىسىنا، ەلباسىنا ارناپ جىر جازاتىن ديفيرامبيستەردى بولماسا بىلايعى تازا شىعارماشىلىق تۇلعانى، ونىڭ ىشىندە س.يماناسوۆتار سەكىلدى ازۋلى اقىنداردى، ءوز اپپاراتىنا جۇمىسقا الا قويمايتىن شىعار. ويتكەنى، ولاردىڭ ىشىندە قوعامدىق جۇيە، باسقارۋ جۇيەسى وزگەردى، ادام وزگەردى، ەندى پىكىر دە، كوزقاراس تا وزگەرۋ كەرەك، ادامداردىڭ ىشكى ينيسياتيۆاسىمەن ەسەپتەسۋ كەرەك دەپ بىلەتىندەر، اتتەڭ ءالى دە نەكەن-ساياق.
ال، شەنەۋنىكتەردى شەنەپ وتىرۋدان قوعامعا پايدا كەلمەسە، زيان كەلمەيدى.
مىرزان كەنجەباي، الماتى قالاسى.
"قازاق ادەبيەتىندەگى" مەنىڭ اتىما ايتىلعان اۋىر-اۋىر سوزدەر ءبىرشاما اشىنىرىپ، جانىمدى قيناي بەرگەن سوڭ "پاراسات" جۋرنالىن قۇشاقتاپ ۇلىقبەك ەسداۋلەتكە باردىم. "وسىلاي دا وسىلاي، مەن دە جانى اياۋلى جاقسىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدىم، بىرەۋدى ماقتاۋ ارقىلى ەكىنشى ادامعا ءجون-جوسىقسىز سوقتىعىپ، ارىنا ءتيۋدىڭ قانداي رەتى بار ەدى؟" — دەگەن تۇرعىدا سويلەسىپ كورگەن بولدىم. ءاربىر بارىمتانىڭ قارىمتاسى دا بولاتىنىن قاتتى ەسكەرتتىم.
ۇلىقبەك، وبالى نە، جۋرنالداعى مەنىڭ زامانبەككە قاراتا ايتقان پىكىرلەرىمدى تۇگەل وقىپ شىعىپ، ەداۋىر ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ قالدى. "اپىر-اي، ماعان جۇرتتىڭ ءبارى: "ساكەن اقىن "پاراسات" جۋرنالىڭدا اي سايىن زامانبەك ءنۇرقادىلوۆتى اياماي ۇرعىلاپ جاتىر" دەپ ەدى. بۇل قالاي بولعانى؟" — دەپ داعداردى.
— ۇلىقبەك-اۋ، سەن ءىس باسىندا وتىرعان رەسمي ادام ەمەسسىڭ بە؟ جۇرتتىڭ ايتقانىنا مالدانباي، "و قانداي پىكىر ەكەن، ءوزىم دە وقىپ كورەيىن"، — دەمەۋشى مە ەدىڭ. جوق، كوپەنگە ەرىپ سەن دە ساتىلىپ جۇرە بەردىڭ بە؟ — دەدىم كۇيىنىپ. ول جەرگە قارايدى. مەن وعان وسىدان بەس-التى كۇن بۇرىن جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى فويەدە كوپەنمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعانداعى ءبىر سەكەم العانىمدى ايتتىم. "كوكشىل كوزدەرى ءبىرتۇرلى كۇلمەڭ قاعىپ، جۇزىمە جىلميا قاراعانى جامان ەدى. سوڭىندا "ءاي، بالەم، تۇرا تۇر" دەگەندەي بىردەمەسى بار بولدى عوي.. مەن پاقىر وسى جىگىت مەنەن ءبىر نارسە سۇراعالى ءجۇر مە دەپ ويلاپپىن"، — دەدىم.
— قاي كۇنى دەيسىز؟ — دەپ قايتالاپ سۇراعان ۇلىقبەك.
مەن سەيسەنبى، سارسەنبىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتقانمىن.
ول باس يزەگەن دە قويعان. ۇلىقبەكتىڭ نە ويلاعانى ءوز ىشىندە قالا بەردى دە، مەن سول تويعانىممەن جونىمە تارتقانمىن.
سول سىڭارجاق سۇحباتتى جۇرگىزگەن كوپەن بولسا، قاراعاندى جەرىندەگى اعىباي باتىر تويى ۇستىندە ءبىر توپ ۇلكەن-كىشى ازاماتتار كوزىنشە (وبلىس اكىمى، ونىڭ ورىنباسارلارى، بالقاش قالاسىنىڭ اكىمى، سەيىت قاسقابايەۆ، جۇماعالي يسماعۇلوۆ، ءجۇرسىن ەرماندار بار ەدى) مەنەن كەشىرىم سۇرادى. "بىلعارىن بىلعاپ الىپ سۇراعان كەشىرىمىڭە بولايىن" دەگىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، جۇرت كوزىنشە تۇقىرتا بەرمەيىن دەپ، تاعى دا ۇندەمەي قالعان بولاتىنامىن.
* * *
ءدال وسى كۇندەرى ماعان بەلگىلى قالامگەر عابباس قابىش ۇلى تەلەفون سوعىپ، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندەگى سىڭارجاق سۇحباتقا كۇيىنىپ وتىرعانىن، سوعان وراي رەداكسياعا حات جازعانىن ايتتى. "بوپتى، — دەدىم مەن، — دۇرىس ەكەن ونىڭىز!"
بىرەر كۇننەن سوڭ عابەكەڭ: "ءپالى، قىزىق بولدى عوي. ۇلىقبەك مەنىڭ الگى حاتىمدى جاريالاعىسى كەلمەيدى. ازات دا بەزەر بولىپ جولاتار ەمەس. سەن "جاس الاش" گازەتىنىڭ رەداكتورىمەن سويلەسىپ كورسەڭ قايتەدى، سولارعا اپارىپ بەرەيىك، — دەدى، — ارالاسىم شامالى ەدى، بەتىمدى قايتارىپ جۇرە مە!"
"جاس الاش" رەداكتورى جۇسىپبەك بىردەن لىپ ەتىپ: اكەلسىن، اعا، باسامىز!" دەگەن. مەن عابەڭە سونى جەتكىزىپ، تەلەفون ترۋبكاسىن تۇعىرىنا قوندىرا بەرگەنىم سول ەدى، انە-مىنەگە جەتكىزبەي جۇسىپبەك قايتا تىلدەسىپ: "اعا، ءالى حاتتى باسا المايتىن بولدىق. گازەت بىر-بىرىمەن ايتىسىپ جاتۋى ىڭعايسىز دەپ ۇيعاردىق"، — دەپ تۇر.
"بوپتى. ءوزىڭ ءبىل!" — دەدىم مەن.
عابەڭنىڭ سول حاتى مىناۋ بولاتىن:
سۇحباتتىڭ دا سۇراۋى بار
ءقادىرلى "قازاق ادەبيەتى"، شىلدەنىڭ 12ء-سى كۇنگى سانىندا (زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ پەن كوپەن امىر-بەكتىڭ سۇحباتى جاريالانعان ەكەن، سونى وقىعاننان كەيىن وزىڭە مىنا ءبىر ويىمدى جەتكىزگىم كەلدى.
وبلىستىق گازەت رەداكسياسىندا ون جىل، وسى ادەبي اپتالىق ۇجىمىندا توعىز جىل، "ارا-شمەل" جورنالىندا بەس جىل قىزمەت ىستەگەن تاجىريبەم، ءالى قول ۇزبەي جۇرگەن (ينشاللا، قالامىما يە بولۋدان قول ۇزبەسپىن دە!) جورنالشىلىق قاراكەتىمنەن تۇيگەنىم: قاي رەداكسيانىڭ بولسىن جۇمىس جوسپارى بولۋى شارت. ەلدىڭ، قوعامنىڭ (وزىندە — ادەبيەتتىڭ) مەرەيى ءۇشىن نەندەي ماقالا، نەندەي سۇحبات ۇيىمداستىرۋ قاجەت جانە قاي ماقالانى كىم قۇندى دا ءادىل جازا الادى، كىممەن سۇحباتتى كىم شىرايلى دا شىن جۇرگىزە الادى، مىنە، بۇل الدىن الا ويلاستىرىلىپ، دەر كەزىندە ورىندالىپ وتىرسا وندى بولماق. ۇلكەن-كىشى قاي ۇجىمدا دا جوسپارسىز ءىس — ءاۋ باستان بەيمالىم "كورە جاتارمىز" ارەكەت. مۇنى ايتقاندا مەن زامانبەك پەن كوپەن ىنىلەرىمنىڭ سۇحباتتاسۋعا قۇقىعى جوق دەمەك ەمەسپىن (قازەكەم و باستا "قۇق" دەۋشى ەدى، ءبىز "قۇقىق" دەيتىندى شىعاردىق قوي!). ەرىك وزدەرىندە. ءبىراق، "قازاق ادەبيەتى" ماقالانىڭ دا، سۇحباتتىڭ دا باس تارازىشىسى ءوزى بولۋعا ءتيىستى ەكەنىن، ءبىراۋىز ءسوزى ءۇشىن ادەبي قاۋىم، بارشا وقىرمانى الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن ۇنەمى ەسكەرىپ وتىرعانى ءجون بولار (وي-پىكىر تالاسى رەتىمەن بەرىلەتىن جاريالانىمىنىڭ ورىنى باسقا). ال مىنا سۇحباتتى جاريالاۋى — اعاتتىق جىبەرىپ العانى. سەبەبى: ۇزىن ءسوزدىڭ ءبىر ۇشىعى ءوزىنىڭ كوپ جىلعى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، قازاققا ءماشھۇر اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ جاتىر. قۇدايدىڭ بەرگەنىنە شۇكىر، مەن قاشان بولسىن، كىمنىڭ الدىندا بولسىن ار-ۇياتىمنىڭ عانا ءسوزىن ايتامىن، ياعني، ماعان ساكەن دە كەرەك، سەرگەي دە كەرەك، سيمون دا كەرەك. تەك ازامات بولسىن. ءوزىم 1970 جىلدان بەرى بىلەتىن ساكەن يماناسوۆ — ازامات! "كەرىسىنشە ەكەنىن دالەلدەي الامىن!" دەيتىندەر بولسا، دالەلىنەن دالەل اسىرۋعا دايىنمىن. بۇل — زامانبەك ىنىمە قۇلاققاعىس. ول مىناۋ سۇحباتىندا ساكەننىڭ "پاراسات" جورنالىنداعى ەستەلىكتەرىنە نازارىن بۇرا، اۋزىنا ءسوز سالعان كوپەننىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرە كەلە ساكەن تۋرالى: "...ءبىراق، ادام رەتىندە، ءومىر بويى داۋ-داماي ىزدەپ، ءار ايتىلعان سوزدەن "تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن كىسى مە دەگەن ويدا قالدىم" دەپتى. تىم ورىنسىز، تىم اۋىر باعا.
وسى تۇستا ەسىمە مىنا ءبىر ءجايت تۇسەدى: 2000 جىلدىڭ كۇزىندە مارقۇم ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ 70 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە تالدىقورعان وڭىرىنە باردىق. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ تويىندا بولىپ جاتاتىن: ات جارىسى، اقىندار ايتىسى، پالۋاندار بەلدەسۋى بۇيىرماي، قۇر ءسوز بەن اس تا توك تاماق، اعىل-تەگىل اراق جول سالعان سول جيىننىڭ ءبىر ارەدىگىندە اۋدان بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ەكى-ۇش جولداسىمەن وقشاۋلاۋ تۇرعان ساكەن يماناسوۆتى مەگزەپ: ساكەن اعامىز زامانبەكتى ماقتايمىن دەپ ابىرويىنان ايىرىلىپ ءجۇر، — دەگەنى. مەن: "ءاي، ءىنىم، ماقتارىڭدى ماقتاي الماعاننان قۇداي ساقتاسىن! — دەدىم شىن رەنجىپ. بەلسەندىمىز بەتسىز بەتىن ارى قاراتىپ كەتە باردى. ساكەننىڭ زامانبەك حاقىندا جاپ-جاقسى ماقالاسىن وقىعانمىن، ريزا بولعانمىن. الاكولدىڭ جاعاسىندا وڭاشالانا قالعانىمىزدا ساكەنگە: زامانبەكپەن سىيىسا الىپ ءجۇرسىڭ بە، ەكەۋىڭدە: "بايگە مەنىكى!" دەيتىن مىقتىسىڭدار عوي؟" دەپ ازىلدەدىم. ول ادەتىنشە قارقىلداپ كۇلىپ: بايگە ەكەۋمىزگە جەتەدى. تەك كەيدە مەن زاكەڭنىڭ ءقايسىبىر تاپسىرماسىن ورىنداي الماي قالامىن، تىكەلەي باستىعىم جىبەك ءامىرحانوۆا عوي، سوعان بارىپ: "زاكەڭ ماعان مىناداي ءبىر تاپسىرما بەرىپ ەدى" دەيمىن. تىكەلەي باستىعىڭنان سەكىرىپ كەتۋگە بولمايتىنىن بىلەسىڭ، ال جىبەك: وي، ونى ويتۋگە ءقازىر مۇمكىندىك، قارجى جوق قوي، زاكەڭمەن ءوزىم سويلەسەمىن، تۇسىندىرەمىن، — دەيدى. ونى زامانبەككە بارىپ قالاي ايتامىن، جىبەك تۇسىندىرگەن شىعار دەپ جۇرەمىن. سول "باعىنىشتىلىعىما" زامانبەك نارازى بولىپ قالعانىن سەزىنگەنىمدە تۋرا وزىنە بارىپ ايتقان كەزدەرىم بار، ال جالپى دۇرىسپىز، — دەدى. ءانۋاردىڭ 70 جىلدىعى جىبەك ءامىرحانوۆانىڭ "ارقاسىندا" جەتىم قىزدىڭ تويىنداي بولعانىن ماعان قۇلاققاعىس ەتكەن ەمەس، ول سۇرقاي تويدىڭ قالاي وتكەنىن، ەگەر جاڭىلماسام، ءامىرحانوۆاعا جازىپ جەتكىزدىم بىلەم. كەش بولسا دا، ءبىر وكىنىشىم — سونداعى رەنىشتى وبلىس اكىمى زامانبەكتىڭ وزىنە بايانداماعانىم. "اكىم سىرقاتتانىپ كەلە الماي قالدى" دەگەندى ەستىگەن سوڭ مازالامايىنشى دەپ ويلاپ ەدىم.
ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتا كەتەيىن: ءانۋاردىڭ تويى الدىندا قابانباي بابامىزعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتى اشۋ ءراسىمى بولدى. مەن: "راسىمدە ەسكەرتكىشتى جاساعان مۇسىنشىگە، ساۋلەتشىگە، قاھارمان قابانباي ومىرىنەن قوس كىتاپ جازعان قابدەش جۇمادىلوۆكە سىي-سياپات كورسەتىلەدى، يىقتارىنا ءبىر-بىر شاپان جابىلادى" دەپ كامىل ويلاپ تۇردىم. جوق، ولاي بولمادى، شاپان زامانبەكتىڭ تويعا قاتىسقان ءبىر ورىنباسارىنا بۇيىردى. ول مىرزا (ءاتى-جونى ەسىمدە قالماپتى) ءبىر سوت تە ىڭعايسىزدانبادى، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ تۇردى. ءسىرا، قابانبايعا ەسكەرتكىش جاساتقان دا، ورناتتىرعان دا، قابدەشكە قوس كىتاپ جازدىرعان دا سول بولسا كەرەك. اۋدان باسشىلارى جاعىمپازدىقتىڭ جانە ءبىر سوراقىلىعىن سولاي كورسەتتى. ساكەندى دە اشىندىرعان، شيرىقتىرعان، قولىنا قالام الدىرعان سونداي بەيشارالىق ارەكەتتەر ەمەس پە؟
ساكەنىڭ "پاراسات" جورنالىندا جاريالانعان جازبالارىن جانە ونىڭ "قالام مەن زامان" كىتابىن مۇقيات وقىدىم دا، ازامات ساكەندى تاني ءتۇستىم. اقيقاتقا داۋ ايتۋ — اقيقاتقا قيانات. كىم تۋرالى بولسىن ويىن، تۇجىرىمىن قاجەتسىنسە سونىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ ايتاتىن جانە كوبىنە دۇرىس ايتاتىن ساكەندى "تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن" كىسى مە دەپ قالىپ جۇرگەن قۇرمەتتى ءىنىم زامانبەككە: — ازامات اعاڭنىڭ "قالام مەن زامان" كىتابىن بايىپتاپ وقىپ كورگەيسىڭ! — دەيمىن. ول ءوزى كۋا جايتتەردى عانا جازعان، ەشكىمدى قۇستانالاماعان. وزىڭە دە جالا جاپپاعان جانە كىتابىندە جازىلعان جاۋاپتاسۋ سوزدەردى كىمگە بولسىن: زامانبەككە مە، جىبەككە ما، شالبايعا ما... سول كۇنى، سول ساعاتىندا، سول مينوتىندە كوزبە-كوز ايتقان ەكەن. تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىندەر ونداي تۋرا سوزدەن اۋلاق جۇرەدى. سىرتتاي پىش-پىشقا، دومالاق حاتقا قۇمار بولادى.
"تۋرا سويلەگەن تۋعانىنا جاقپايدىنى" بەكەر دەگىمىز كەلمەسە، "ماعان سويلەدى، مەنىڭ دوسىما، جولداسىما، تۋىسىما سويلەدى" دەگەن تىم جۇقا جەلەۋمەن شىندىقتىڭ بەتىن بۇركەۋ ابەستىك بولار. شىندىقتىڭ ۇلكەنى، كىشىسى جوق، ءبارى دە ايتىلۋى كەرەك. "باس جارىلسا — بورىك استىندا، قول سىنسا — جەڭ ىشىندە" دەۋدىڭ پايدا-زيانى بىردەي. ۇجىمداعى كەمشىن تىرلىك — سونداعى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنداعى كەمىستىكتىڭ كورىنىسى. ۇجىم مۇشەلەرى ءبىرى مەن ءبىرى ۇنەمى اشىق سويلەسىپ، ءبىرىن ءبىرى سىيلاپ، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنۋگە قۇلشىنىپ جۇرمەسە، وندا ول ۇجىم دىمكاس دەي بەر، ال ونىڭ دىمكاستىگىن جاسىرۋ — جالعان نامىستىڭ ناق ءوزى! مەن دە تالايدى كورگەنمىن. جورنالشى-جازۋشىلىق ءومىرىمنىڭ قىرىق جىلى وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق رەسمي قىزمەت ورىندارىندا ءوتتى. سونداعى قيلى-قيلى جايتتەردىڭ ءبىرازى ساكەننىڭ ەستەلىكتەرىندە جاڭعىرىپ جاتىر. پەندەشىلىك تە ءورىستى توي! ال مىنەزىمىزدەگى، ىسىمىزدەگى "ونى-مۇنى" قۇدايدان جاسىرا الماعاننان كەيىن وزىمىزبەن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن ىشكى-سىرتقى كوپشىلىكتەن جاسىرۋ ادەت جاراسپايدى. ايتسەك، بىردەڭەسىن جاسىرعان مىسەكەڭە ۇقساپ كەتەمىز.
ال كوپەن ءىنىم تۋرالى ايتسام، ونىڭ پىسىقتىعىندا، جازعىشتىعىندا قوستارىم دا، تۇسىنبەسىم دە جەتەرلىك. كۇلكىنى ەشبىرەۋدەن سۇرامايدى. كەرەك ءىسىن ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىنە نەبىر ەپتىنىڭ قىزىعاتىنى داۋسىز، تەك كەيدە: "مەنەن باسقا كىم نە ءبىلۋشى ەدى؟!" دەپ توتەلەپ، اداسىپ كەتەتىنى بار. بىلگەندىكتەن "ارا" گازەتىن شىعاردى. قۋاندىق، قۇپتادىق، جازىستىق. جاۋىپ تىندى. بىلگەندىكتەن "كوپەن كەلە جاتىر" دەپ تەاتر اشتى. قۋاندىق. جىلىنا ءبىر كورىنەر-كورىنبەس كۇيدە. بىلگەندىكتەن "ناق-ناق" دەگەن ءازىل-سىقاق ايلىق جورنالىن اشتى. قۋاندىق، جينالدىق، جازدىق. ەكى جىلدا ءبىر سانى شىققانىن ەستىدىم. ءسىرا، ول دا جابىلىپ تىندى-اۋ. سودان، نە كەرەك، قولى قالت ەتكەن دە "تۇركىستان" گازەتىنە سۇحبات بەرىپ، "ءقازىر قازاقتا ساتيرا جوق" ەكەنىن مالىمدەپ، ءبىر بۇرىلىسىندا: "قازاق ساتيراسىنىڭ تاريحىندا عابباس قابىش ۇلى مەن ۇمبەتباي ءۋايديننىڭ ورىنى جوق" دەپ قاۋلى شىعارىپتى. ءبارىن بىلەتىن ول ۇمەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ دە قازاق ساتيراسىنا ونىڭ قاۋلىسىنسىز كەلگەنىمىزدى جانە ءازىل-سىقاق تاريحىندا قالار-قالماسىمىز ونىڭ قولىندا ەمەستىگىن، سونداي-اق، ۇمەكەڭ ەكەمىزدىڭ تاريحتا قالۋ ءۇشىن "ەشكىنى — اپا، تەكەنى — جەزدە" دەپ ولەرمەندەنىپ كورمەگەنىمىزدى بىلمەپتى. "ناق-ناق" تۋرالى ءبىر حابارلاسقانىندا كوپەنگە "قاۋلىسىنا" رەنىشىمدى ەمەس، اعالىق تازا نازىمدى ايتتىم. ول: "كوكە، مەن ولاي دەگەن جوقپىن، "تۇركىستاننىڭ" ءتىلشىسى بىلىقتىرىپ، مەن ولارمەن سويلەسەمىن!" دەدى. ە، مەيلى. سول "وقيعادان" بىرەر اپتا ەتكەننەن كەيىن ءبىز وسپانحان اۋباكىروۆتىڭ ۇيىندە ۇشىراستىق. وسەكەڭنىڭ تۋعان كۇنى ەدى. ءسال كەش كەلگەن قىزۋ كوپەن ۇمبەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا جىعىلىپ: اينالايىن كوكەلەرىم، الدارىڭىزدا ايىپتىمىن، مىنا جۇرتتىڭ كوزىنشە ەكەۋىڭىزدەن كەشىرىم سۇرايمىن! — دەپ جىلارمان بولدى. ۇمبەكەڭ ادەتىنشە اقىرىن عانا: — ءجا، ءجا، ونداي-ونداي بولادى عوي، — دەدى. مەن "قاتەلىكتى قاي جەردە جاساساڭ، كەشىرىمدى سول جەردە سۇراعىن. ءبىز ءبارىن دە كەشىرەمىز. ونى قويا تۇر، الگى "ناق-ناعىمىز" قايدا، نە بولىپ كەتتى؟ ءوزىڭ ءدال ءقازىر نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى! — دەدىم. كوپەن: و، كوكە تاماشا جاڭالاعىم بار، مەن استانادا، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ءىنىڭىزدىڭ قابىلداۋىندا بولدىم، اناۋ "ارا-شمەل" جورنالىمىزدى قالپىنا كەلتىرەتىن بولدىم، يمانعالي جەتى ميلليون تەڭگە بولدىرەتىن بولدى! — دەپ كۇلىمدەپ. "باركەلەدى!" — دەستىك ءبىز. ۇمبەكەڭ، ەسەنجول دومباي ت.ب. بار. قاتتى قۋاندىق. قۋانباعاندا شە؟! ەندى بۇگىندە... كوپەكەڭ ءبارىن بۇركەپ قويىپ، "ساتيرا ستاديونىندا" ءجۇر. ءجۇرسىن-اق! الايدا، ءوزى بەك جاقسى بىلەتىن ساكەن يماناسوۆتى "تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن كىسى ەكەن" دەگەن اعات سوزدەرىڭ قالامىنىڭ ۇشىمەن ىلىگى الىپ تاستاي سالسا، زامانبەك ونى جەر اۋدارىپ جىبەرمەس ەدى. ەگەر كوپەن دە ساكەننىڭ كىم ەكەندىگىنەن شىن حابارسىز بولسا، ونىڭ دا جوعارىدا اتالعان كىتاپتى وقىپ شىعۋىن قالايمىن.
عابباس قابىش ۇلى. 14.06.2002 ج.
قۇرمەتتى "جاس الاش!
بۇل ماقالانى ادەبي اپتالىعىمىز جاريالامايتىن بولدى. وزدەرىنىڭ قىزمەتكەرى كوپەن امىر-بەكتىڭ اتىنا "ارتىق" ءسوز ايتۋلارى ىڭعايسىز كورىنەدى. سوكرات شالدىڭ: "پلاتون مەنىڭ دوسىم، الايدا ماعان اقيقات قىمبات" دەۋى بەكەر سياقتى ما، قالاي...
ماقالامدى وزىڭە ۇسىنعاندا ەكى گازەتتى شەڭگەلدەستىرۋدى ويلامادىم — قۇداي ساقتاسىن! جازۋشى بولعان سوڭ قاي-قايسىمىز دا قۋانىش، رەنىش اتاۋلىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ادەبي گازەتىمىزگە ايتۋعا بەيىلمىز عوي (ءوزىم ءارقاشان سولايمىن)، ال ونىڭ دالەلسىز سەبەپپەن قولىمىزدى قاعا سالاتىنى تۇسىنىكسىز.
"جاس الاشتىڭ" زامانبەك ىنىمىزگە "قىرىنداپ" قوياتىنىن دا بىلەمىن، سونى پايدالانىپ قالۋ دا ويىم جوق. ول — ءوز شارۋالارىڭ. كوزىم جەتپەگەنگە قىستىرىلا كەتپەيمىن. مەنىڭ ءبىر عانا بىلەتىنىم — زامانبەكتىڭ ءىستىڭ ادامى، كەسەك، كەيدە قىڭىر قيمىلدىڭ كىسىسى ەكەندىگى، ال ساكەننىڭ ەشقاشان تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىنى، شىندىقتى عانا سەرىك ەتەتىنى، ءوزى اقيقات دەپ بىلەتىندى تۋرا ايتاتىنى انىق، ول مىنەزىنە "قالام مەن زامان" كىتابى جانە ءبىر دالەل دەپ بىلەمىن.
عابباس.
2002 جىلعى شىلدەنىڭ 29-ى.
قۇرمەتتى "جۇلدىز"!
"جاس الاش" تا جاريالامادى مۇنى.
"سىبايلاس جەمقورلىق" دەمەكشى، ءبىزدىڭ قازاق باسپاسوزىندە "وزدەرىنىڭ ادامدارىن" سىبىرلاستىق-سىبايلاستىق بۇركەپ قالىپ جۇرەتىن سىرقات بار. سونىڭ مىنا دالەلىن وزىڭە ۇسىندىم. "ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن" عوي.
عابباس.
20. YIII. 2002 ج.
* * *
"جاس الاش" گازەتى بارىنشا اسەمدەپ، ويۋلاپ، اسپەتتەپ، ايشىقتى ايدار، "اجارلى" تاقىرىپ قويىپ، ايتەۋىر قولدارىنان كەلگەندەرىنشە التىنمەن اپتاي، كۇمىسپەي كۇپتەي وتىرىپ جاريالاعان (28 قاراشا، 2002 جىل) الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىر كەزگى ورىنباسارى جىبەك ءامىرحانوۆانىڭ قاقالىپ-شاشالىپ، شالا بۇلىنە شابالانعان "قاتىن ويبايىنا" دا بىر-ەكى اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرە كەتپەسەم بولمايتىن سياقتى. جانە ءبىر قىزىعى، وسى گازەتتىڭ باس رەداكتورى جۇسىپبەك قورعاسبەك ءىنىمنىڭ وسىناۋ جاڭا ورىنعا اۋىسقاننان كەيىنگى بىرەر اي مولشەرىندە كوشەدە كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالىپ، مەنى توقتاتىپ قويىپ: "كىتابىڭىزدى وقىدىم، اعا، شىندىقتى شىرىلداتىپ-اق ايتقان ەكەنسىز. اسىرەسە، دارحان مىڭباي ەكەۋىمىزدىڭ (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمنىڭ ورىنباسارى) ءتۇنى بويعى ءبىر اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى ءسىزدىڭ كىتاپ بولعانىن ايتايىن دەپ ءجۇر ەدىم، جاقسى كەزىكتىڭىز"، — دەپ اعىنان جارىلعانى بار بولاتىن. سول جىگىت ەندى اياق استى بۇلت اۋناپ ءتۇسىپ، مەنى ءتىلى جەتكەنشە بالاعاتتاتقان جىبەكتىڭ كول-كوسىر كوبىك ماقالاسىن جاريالاپ وتىر. مۇنداي دا جالعان سويلەپ، جالت بەرۋ، مۇنداي دا تايعاقتىق بولا بەرەدى ەكەن-اۋ! باسىنان اياعىنا شەيىن ءار سوزىنەن اق يت كىرىپ، قارا يت شىعىپ جاتقان بىلاپىت ماقالانى باسۋعا اياۋلى گازەتتىڭ قالاي عانا ءداتى باردى ەكەن دەپ تە ويلايسىڭ...
مەن جىبەك تۋرالى كىتاپ جازعان ەمەسپىن. بار بولعانى بۇگىنگى بيلىك مەحانيزمىندەگى كەيبىر كەلەڭسىز تۇستارى، سونىڭ باسى-قاسىندا ءالى دە ەسكىلىك ەتەگىنەن ايرىلماي كەلە جاتقان ادامدار وتىرعانىن ايتقان بولاتىنمىن. سولاردى بايانداۋ بارىسىندا بىرەر تۇستا جىبەك نە جىبەك سياقتىلاردىڭ اتى اتالىپ وتىرۋى ابدەن زاڭدى دا ەدى، ياعني ول بار بولعانى جاناما كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى عانا.
سونداي-اق كىتاپ ىشىندەگى ولەڭدەر دە جەكەلەي ەشكىمگە ارنالماعان، ءبىر جەرىندە جىبەكتىڭ اتى جوق، جاڭاعى جۇسىپبەك ءوزى باسقارىپ وتىرعاندا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالانعان (2001 ج. تامىز نە قىركۇيەك ايى بولار، شاماسى). باس رەداكتور رەتىندە ءوزى قۇپتاپ قول قويعان ولەڭدەر ەدى. كىتاپ تاقىرىبىنا اۋەندەس-سارىنداس بولعان سوڭ ادەيى ارالاستىرىپ بەرگەنمىن. "پالەنگە"، "تۇگەنگە" دەگەن ارناۋى دا جوق. تاپ-تازا كوركەم شىعارمالار. ال ەگەر "ۇرىنىڭ... قۋىس" دەگەندەي، "وسى مەنى ايتىپ وتىرعان جوق پا ەكەن، مىناۋسى مەن ەمەس پە ەكەم؟" دەپ سەكەم الىپ، اقىن جاساعان جاعىمسىز وبراز ءوز بولمىسىنا دالمە-دال كەلىپ ۇيلەسە كەتكەندەر تابىلىپ جاتسا، امال نە، اۆتور تەك قۋانادى دا، قايتەدى.
مەن ءوز كىتابىمدا جىبەكتىڭ اتىنا قاراپ جانعا تيەرلىك اششى ءسوز ايتپاعان دا ەدىم. ءتىلىم قىشي تۇرا كوبىنە تارتىنا بەرگەنمىن. تەك بولعاندى بولعان قالپىندا، ەستىگەن-كورگەن ادامدارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، كۇندەلىككە تۇسكەن كۇيىندە بەرۋگە تىرىسقان بولاتىنمىن. جىبەك ونىڭ بىرىنە دە قارسى داۋ ايتپايدى. قارسى قويار دالەلى دە بولماسا كەرەك. تەك كوگەرىپ-سازىرىپ، باستان اياق بايبالام سالا عايباتتاي بەرگەن.
ءوز ماقالاسىندا ول ەرمەك سەركەبايەۆ، شەرحان مۇرتازا، وتەجەن نۇرعادييەۆتاردىڭ اتتارىن اتاپ، سول ءبىر ەسىمى ەلگە بەلگىلى ازاماتتار مەن مەنىڭ اراما سىزات تۇسىرۋگە تىرىسىپ-اق باعادى. ەرمەك سەركەبايەۆتى بارشا قازاق سياقتى مەن دە قادىرلەپ سىيلايمىن. ءبىراق ايەلىم ەكەۋمىز قاتار وتىرعان وزىمە ءتيىستى ورنىمدى بەرە قويماعانىم راس ەدى. ونى كىتابىمدا تاپىشتەپ ەزىم جازعانمىن. ەرەكەڭ ونى الدەقاشان ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار دەيمىن. تەك قايتا جاڭعىرتىپ جۇرت ەسىنە سالىپ وتىرعان جىبەك بولماسا.
وتەجەن تۋرالى دا جازعانمىن. قۇرداسىم رەتىندە ونى وزىنە دە ايتقانمىن. ول كۇلگەن دە قويعان. ويتكەنى "تۇركىستان" گازەتىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا ول زامانبەك نۇرقادىلوۆكە ءجونسىز بارىپ سوقتىعادى. جىبەك ەكى-ۇش ءسوزىن مىسالعا الىپ وتىرعان جاراسقان ابدىرەشيەۆتى جەرلەۋ كەزىندە مەن وتەجانعا ءبىر توپ ادامنىڭ كوزىنشە: "سەنىڭ زامانبەكتە نەڭ بار، ەي، وسى؟" دەگەنىم بار. ول: "ايتەۋىر قۇلاعىنا جەتە بەرسىن دەگەنىم عوي، پاتەر بەرىپ قالا ما دەپ" دەگەن. "ال جەتتى، — دەدىم مەن. — ءتىپتى ول وتەجەن نۇرعالييەۆتى بىلەتىن بە ەدىڭىز، ول كىم؟" — دە تە سۇرادى مەنەن. "ال سەن نە جاۋاپ بەردىڭ؟". "نە دەيىن، يديوت. ايتپەسە الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى جازۋشى بىتكەنگە پاتەر بەرۋگە مىندەتتى ەمەس قوي"، — دەدىم. "دۇرىس، سەنىڭ پايداڭا ءبىر دە ءنول"، — دەپ وتەجەن كەتكەن. جوق جەردەن "قايناعام ەد" دەپ، جىبەك ونىڭ دا اۋزىنا ءسوز سالا كەتپەك بولىپتى.
شەرحان مۇرتازاعا كەلەيىك. جىبەك ايتىپ وتىرعان سوناۋ ءبىر ۇزىناعاشتا وتكەن كىتاپ مەرەكەسىنە مەن استانادان بىرەر كۇنگە الماتىعا شەراعاندى زورلاعانداي قولقالاپ، قوياردا-قويماي ارەڭ كوندىرىپ ءوزىم الىپ بارعانمىن. ويتكەنى مەرەكە سەنارييى بويىنشا اقىن تۇمانباي مولداعالييەۆ ەكەۋى ءبىر پروزاشى، ءبىر اقىن جاسقا اعالىق اق باتالارىن بەرۋگە ءتيىستى ەدى. مەرەكە مەيماندارى (اقىن-جازۋشىلار، باسپاگەرلەر) بىرنەشە كيىز ۇيگە ءبولىنىپ ورنالاسقان. وزىمە جۇكتەلگەن مىندەت اۋقىمىندا مەن سول ۇيلەردىڭ قاي-قايسىنا دا ەركىن كىرىپ، قوناقتاردىڭ حال-احۋالىن ءبىلىپ جۇرۋگە ءتيىستى ەدىم. شەراعاڭ وتىرعان ۇيگە دە بىرەر كىرىپ شىققانىم بار. "مەن وسى ۇيگە تۇسەمىن، وسىندا وتىرامىن" دەگەن جەرىم بولعان جوق. بۇل كۇيە-جالانىڭ ءبارى جىبەكتىڭ ءوز فانتازياسىنان تۋعان بىردەڭە بولعان دا شىققان، ايتپەسە ونداي اۋمەسەر "ەرلىككە" مەنىڭ بارمايتىنىمدى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى عوي.
"كۇندەلىگىندە جازىپتى: "جىبەك تالدىقورعاندا بارماي، الاقان جايىپ ءجۇر دەپ"، — دەيدى جىبەك. اپىر-اي، ونداي ءسوز جازباق تۇگىلى، ەشقانداي ەمەۋرىن دە بىلدىرمەگەن سياقتى ەدىم دەپ، ءوز شىعارمامدى باستان-اياق تاعى ءبىر ءسۇزىپ، تۇگەل وقىپ شىقتىم. باسە، ونداي ءسوز اتىمەن جوق. ءسىرا، ول ءوز كۇيزەلىسىنەن تۋعان كۇرسىنىستى دە قىزا-قىزا كەلە ماعان تەلي سالعان بولۋى كەرەك. ايتپەسە مەن ءۇشىن جىبەكتىڭ قايدا بارىپ، قايدا قويعانى نە ءۇشىن كەرەك؟
"ءوزى "جازۋشى" باسپاسىنداعى جيىرما جىل" دەگەن ەستەلىگىندە بىلاي جازىپتى: "ەساعاندى (ەسەت اۋكەبايەۆ) باس رەداكتورلىقتان جەلكەلەگەندەي بولىپ ءجۇرىپ ارەڭ كەتىردىم-اۋ. زەينەتكە شىققىسى كەلمەي، كەتەر الدىندا مۇلدەم بەيمازالانىپ، جۇرتتى ىعىر ەتىپ تە بىتكەن بولاتىن"، — دەپتى جىبەك. بۇل جەردە "كەتىردىك" ءسوزىنىڭ "كەتىردىم" بولىپ كەتكەنىن كىتاپ رەداكتورى بايبوتا سەرىكبايەۆ تا مويىنداعان. مەن دە مويىندايمىن.
ودان ءارى: "وبلىستىڭ جاڭا اكىمى شالباي قۇلماحانوۆ ءبىراز تاپسىرىس بەرىپ، ونىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسقا قىرسىزدىعىنا كوزى جەتتى"، — دەيدى جىبەك. شالباي ماعان جەكەلەپ بىردە-بىر تاپسىرما بەرگەن ەمەس. بار بولعانى ول ەكەۋمىز ەكى-ۇش-اق رەت بەتپە-بەت كەزدەستىك. ەگەر شىنىمەن دە "قىرسىزدىعىما" كوزى جەتكەن بولسا، وندا تاعى دا جىبەكتىڭ ايتۋىمەن جەتكىزگەن بولىپ شىعادى. ءسىرا، وسى سوڭعى كۇمانىم راس تا شىعار-اۋ!
ءوز ماقالاسىن جىبەك ءامىرحانوۆا: "اكىمشىلىكتى ءدۇر سىلكىندىرگەن ون سەگىز اي" نەمەسە "تىم جوعارى ەتەكتى ابىسىن" اعايدىڭ كۇندەلىگى" دەپ اتاپ، بولتىرىك ءبيدىڭ: "ءوزىڭدى-وزىڭ تۇسىنبەسەڭ، باسقا ءتۇسىندىرىسىن جايىندى" دەگەن ءسوزىن ەپيگراف ەتىپ الىپتى. ونىسى مەنى ءبىرجولاتا تۇقىرتىپ، ەستەن تانعىسىز ەتە مۇقاتىپ تاستادىم دەگەندەگىسى بولسا كەرەك. بۇل رەتتە ونىڭ اۋزىنان شىعار-شىقپاس ءار ءسوزىن قاعازعا قالتىقسىز ءتۇسىرىپ، ىجداھاتتىقپەن كوشىرىپ شىققان "پەسىرلەرىنە" دە جانىڭ اشيدى. قولى-باسى دىرىلدەپ-اق وتىرىپ جازعانى (ويتكەنى باستان-اياق بارلىق ءسوزى دالەلسىز) كوزگە ۇرىپ-اق تۇر.
جىبەك، شىركىن (بالكي رەداكسيانىڭ ءوزى بولار) مەنىڭ نامىسىما تيۋ ماقساتىمەن "جوعارى ەتەكتى ابىسىنىم" دەگەنگە بارىپتى. ءوزىم "قۇداي جولىندامىن، قولىمدا قۇرانىم، اۋزىمدا ۋاعىز-ۇرانىم بار" دەي وتىرىپ وسىنشا بەزەكتەپ، قايداعىنى ايتىپ قازىمىرلانۋى كەلىسپەي-اق تۇر، قايتەرسىڭ.
اقىلى، ءبىلىم مادەني-مانەرى، بەت-پىشىنى، بادەنى بولەكتەۋ باسقا ءبىر ايەل بولعاندا مەن ءوزىمنىڭ ەركەك ەكەنىمدى دە وپ-اڭاي دالەلدەر ەدىم، اركىمنىڭ ءوز ءىشى ءبىلسىن...
* * *
"قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن" دەگەن ەكەن عوي باياعىدا بىرەۋ. سول ايتقانداي، مەن ءوز اتىما اۋىر كىنا تاعا سويلەگەن، بولماعاندى بولعىزىپ وتىرعان اعايىننىڭ اششى-تۇششى ايىپتاۋىنا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارىپ الماي، ياعني، بۇل جەردە مەنىڭ جازعاندارىمدى نە كىتاپتان، نە جۋرنالداعى نۇسقاسىنان باستان-اياق تۇگەل وقىپ الماي، ەلدەن ەستىگەنى بويىنشا،سىرتتاي تون ءپىشىپ، بەتالدى لاعىپ سويلەگەندەرگە زىعىردانىم قايناپ وتىرىپ ىزام كەلگەنىن، قاتتى كۇيىنگەنىمدى جاسىرا المادىم.
بىرەۋدىڭ مۇقالعانىن، جۇيكەسىنىڭ جۇقارعانىن كورىپ راحات تاباتىن، قىبى قانا سودان ءلاززات الاتىن، تىلدەيدى پىلدەي ەتۋگە، تۇيمەدەيدەن تۇيە جاساۋعا قۇمار انتۇرعانداردىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ، وسەك-اياندى ورشىتە تۇسكەن قالامداستارىمنىڭ قۇداي سۇيمەس قىلىعىنا قارنىم اشقانىن ايتقىم كەلىپ ەدى. باسۋ ايتار، باسالقى بولار دەيتىن ازاماتتاردىڭ ءوزى "قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى" دەگەندەي، اڭگىمەنى ءارى قاراي ۋشىقتىرىپ، "ۇريت-ۇريتتەپ" وتقا ماي قۇيا تۇسۋدە. سوعان شامدانىپ ەدىم. ال وقىپ شىعىپ، ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوزى جەتكەن عابباس سياقتىلاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، جازىپ بەرگەنىن جاريالاماي وتىرعان گازەت باسىنداعىلارعا نە دەيمىز؟ وسىدان كەيىن بۇل دا ءبىر ادەيى ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان ءبىرجاقتى پىكىر دەگەنگە ەرىكسىز تابان تىرەيسىڭ دە، باياعى.
مەنىڭ كىتابىمدى وقىپ شىققان ازاماتتاردىڭ ءبىرى: "زامانبەكتىڭ جەكە باسىنا، ارى مەن نامىسىنا تيەتىن ءبىراۋىز ءسوز جوق، قايتا ماقتاپ وتىرادى ەكەنسىڭ. سوندا ساعان ول نە قىلمايسىڭ دەپ جاۋىعىپ ءجۇر؟" — دەپ تە سۇرايدى.
مەن قايدان بىلەيىن، نەعىلمايسىڭ دەيتىنىن. باسقاسىن قويعاندا، مەنى كوپەن ارقىلى قارالاتىپ وتىرعان ۇلىقبەكتىڭ ءوزى نە دەرىن بىلمەي، كۇمىلجي بەرگەنىن جوعارىدا ايتتىم ەمەس پە.
بۇل جەردە باسشى بىتكەننىڭ وزىنە شاڭ جۋىتقىسى كەلمەيتىن "شىبىق تيمەس شيق ەتەر" ادەتى، اۋىزى قيسىق پا، جوق پا، ايتەۋىر باي بالاسىن سويلەتۋ داعدىسىنىڭ ءبىزدىڭ ارامىزدا دا بەلەڭ الىپ بارا جاتۋى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك بارلىعىن. ايتپەسە، اقىن ۇلىقبەكتىڭ دە، رەداكتور ۇلىقبەكتىڭ دە مەندە بەس بەرەسى، التى الاسى جوق، ونىڭ ۇستىنە مەنەن گورى زامانبەككە رۋحاني جاقىن ەدى دەگەنگە دە ەسەك ميىن جەگەن بىرەۋ بولماسا، ءاي، قايدام، ەشكىم سەنە قويماسى جانە انىق ەدى.
ادام الاسى ىشىندە. از كۇندىك باس پايداسى ءۇشىن، ءبىر-اق رەتكى مۇقتاج-مۇددەسىن وتەۋ جولىندا ەشبىر شىمىرىكپەستەن سەنىڭ اق كوڭىلىڭدى كىرلەتىپ، كىرلەتىپ دەگەنىڭ نە، بوق باسقان باتپاق تابانىمەن تاپتاپ وتە شىعاتىن ادامداردى دا كورگەنبىز. ءوزىنىڭ قانشالىقتى قۋ، سۇم دا سۇمىراي، ايار دا ارسىز ەكەنىن بىلمەيتىن ادام جوق، ءبىراق ءبارى دە ونىسىن جاسىرىپ الەك. بەتىنە پەردە كيۋمەن كۇنى وتەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە سونداي مىنەزى بارىن جانىندا جۇرگەن بىرەۋ سەزىپ قالسا، بولدى، سونىمەن جاۋلاسىپ وتەدى.
وسى جەردە ابايدىڭ:
ءدامى قايتپاس، بۇزىلماس ءتاتتى بار ما؟
ءبىر بەس كۇننىڭ ورنى جوق اپتىعارعا،
قاي قىلىعى تاتيدى قۋ ءومىردىڭ
تاتۋدى اراز، جاقىندى جات قىلارعا! —
دەگەن ءسوزى تاعى دا ەسكە تۇسەدى.
جوعارىداعىنىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ جاتپاسا دا بولار ەدى. ءبىراق "اۋىزعا كەلگەن تۇكىرىك، قايتا جۇتسا — ماكۇرىك" دەگەندەي، ءبىر وقتالىپ قالعان سوڭ، كوڭىل كىرى ايتسا كەتەدى، اياعىنا جەتىپ تىنۋدى ءجون كەرگەن جايىمىز بار. ونىڭ، ۇستىنە اڭگىمەنىڭ بايىبىنا بارماي، اركىم-اركىمنەن، ءتىپتى ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەنى بويىنشا وزىنشە توپشالاپ تون ءپىشىپ، پىكىر تۇيگەندەرگە دە ءبىر رەت تولىق جاۋاپ بەرۋ كەرەك بولىپ ەدى.
بار بولعانى سول!
مەن دە ايتارىمدى ايتىپ بولدىم دەپ ويلايمىن. ءسوز ءتامام وسىمەن!
جەلتوقسان، 2002 ج.
("جۇلدىز"جۋرنالى، 2003ج.)
You Might Also Like
-
قازاق دەسەڭ وزىڭە تيەدى، سولاي ەكەن دەپ ويداعىڭدى ايتپاي تاعى تۇرا المايسىڭ. تۇيەدەيىڭدى تۇيمەدەي ەتۋگە، ال كەيدە پىلدەي دۇنيەڭدى تىلدەي ەتۋگە كەلگەندە دە، كۇدەرىڭدى كۇلىمسىگە اينالدىرىپ كۇلكىڭنىڭ ...
