InfoHub Logo

كىرىسپە
بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك ارەناداعى  وزىندىك ورنىن ويىپ تۇرىپ الۋدى، جەر بەتىندە «ماڭگىلىك ەل» بولۋدى ماقسات ەتكەن قازاق دەگەن ۇلتتىڭ وسى ءبىر سارا جولعا ءتۇسۋ جولىندا ادام ايتسا نانعىسىز اۋىر وتكەلدەردەن وتكەنى- تاريح بەتتەرىندەگى اششى شىندىق. كەڭ بايتاق دالانىڭ اشىق اسپانى استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بەيبىتسۇيگىش ەلىمىز ءبىر كەزدەرى سۇرقيا ساياساتتىڭ سالدارىنان جويىلىپ كەتۋدىڭ از- اق الدىندا قالعان ەدى. 
1925 جىلعى قىركۇيەكتە قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين توتاليتارلىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قازاقستاندىق «ۇلى قۇرىلىسشىسى»، ياعني سول كەزگى قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى اتاپ ايتقانداي، ديكتاتورعا اينالىپ، ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن شەشىمدەردى قيلى بولشيەۆيكتىك ايلا-امال قولدانۋ ارقىلى جوققا شىعارۋمەن شۇعىلداندى. 1927 جىلعى بك(ب)پ XV سەزى شەشىمى بويىنشا ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن جەكە قوجالىقتاردان ۇجىمدىق شارۋاشىلىقتارعا اينالىپ ۇلگەرۋگە ءتيىس ەدى. پارتيا العا قويعان وسى مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن، 1928 جىلعى 27 تامىزدا قازاتكوم جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ تۋرالى ارنايى دەكرەت شىعاردى. 1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتە تاركىلەۋگە قارسىلىق كورسەتكەندەردى قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋ جانە بايلاردى جەر اۋدارۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. تاركىلەۋ سوڭىنان «الاش ءىسى» اتانعان ساياسي رەپرەسسيالار باستالىپ، «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپاندارى» دەپ تانىلعان الاشتىقتاردى تۇرمەگە جاپتى. 1930 جىلعى 19 اقپاندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوسياليستىك تۇرعىدا قايتا قۇرۋ ءىسىن نىعايتۋدى جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى ىمىراسىز كۇرەسۋدى كوزدەيتىن قاۋلى قابىلداندى. الاشپەن «اشىق ايقاس» ءدال وسى قاتىگەز ءارى قيسىنسىز قاۋلىلاردى قابىلداۋ قادامدارىنان باستاۋ الدى. سەبەبى، حالىقتى تىزە بۇكتىرۋدىڭ ورايلى ءساتى، كوشپەندىلەردىڭ ەڭ ءبىر وسال تۇسى- مال شارۋاشىلىعى ەكەندىگىن كسرو ۇكىمەتى ءسوزسىز ۇققان ەدى. بۇل سولاقاي ساياساتتىڭ ناتيجەسى قازاقتى قىناداي قىرعان 1931- 1933 جىلدارداعى اشارشىلىققا اكەلىپ سوقتى.

قاسىرەتتى جىلداردىڭ اۋىر كورىنىسى تالاي عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىندە باياندالىپ، جازۋشىلاردىڭ شىعارماسىندا پايىمدالىپ، سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىسىندا بەينەلەندى دە. سول زۇلماتتا جان ساقتاپ قالعان ادامدار اشتىقتىڭ بارىسىن ۇلكەن قايعىمەن ەسكە الىپ،  بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىر. سولاردىڭ ءبىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اناسى تۋرالى ەستەلىگىندە:  «...اشارشىلىق جىلى سەن ءۇش جاستا ەدىڭ. ەمشەكتە نارەستە قىزىم بار. اشتىقتان ولەتىن بولعان سوڭ ءتۇس كەزىندە كەمەرباcتاۋداعى جەزدەم قۇرمانبەكتىڭ ۇيىنە قاراي جولعا شىقتىق. سەنى قولىڭنان جەتەلەپ، قىزىمدى باۋىرىما الىپ، اشتىقتان بۇرالىپ، ارەڭ ءجۇرىپ كەلەمىن. جول ونبەي، اۋىلعا جاقىنداعان شاقتا قاس قارايىپ كەتتى. سارتتار ەككەن قاۋىندىققا جەتكەندە ۇيالى قاسقىر قاماپ، توپىراق شاشىپ، قاۋمالاي باستادى. تاياعىمدى كوتەرىپ، ايبات شەگە ايعايلاسام دا قايمىعار ەمەس. ەسىم شىعا، نە ىستەرىمدى بىلمەي وراۋلى قىزىمدى جەرگە قويىپ، سەنى ارقالاپ سىتىلىپ شىقتىم. سول-اق ەكەن، توپ قاسقىر قىزعا قاراي باس سالدى. شار ەتكەن نارەستەنىڭ داۋسىن ەستىدىم... تۋرا وسىلاي بولعاندىعىن شەشەمنىڭ اۋزىنان ەستىگەم. ءبىز اتادان 17 ەدىك. كەيىن اشارشىلىق باستالىپ، ءبىرى cوعىستا ءولىپ، ءبىرى «حالىق جاۋى» بوپ ايدالىپ، اقىرىندا ۇشەۋ-اق قالدىق. ەگەر سونىڭ ون جەتىسى دە ءتىرى بولعاندا بۇگىن سانىمىزدىڭ قانشا بولاتىنىن قۇداي ءبىلسىن. كەيىن بالا بوپ ءۇيدىڭ بەتىن كورمەي، ۇزاپ كەتكەنىمدە انام قاتتى قينالسا كەرەك. ءبىر سوزىندە «سول كەزدە قاسقىرعا قىزىمدى تاستاعانشا، سەنى بەرمەپپىن...» دەگەنى بار» دەپ بايانداعان. انانىڭ الپىس ەكى تامىرىن ءيدىرىپ تۋعان بالاسىن جەمتىك ەتكەن، اكەنىڭ ءوز بالاسىنان بەزىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرىن جەۋگە دەيىن بارعان فاكتىلەرگە سەنۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
ال اكادەميك، زاڭگەر عالىم سالىق زيمانوۆتىڭ «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن اشتىق جىلدارى تۋرالى ايتقان پىكىرىندە: «اشتان قىرىلعانداردى اربامەن تاسىپ، قازىلعان شۇڭقىرلارعا اپارىپ تاستاپ جاتاتىن. ولاردىڭ اراسىندا تىرىلەر دە بار بولاتىن. ءالى قۇرىپ، ورنىنان تۇرا الماي قالعانداردى دا ولىلەرمەن بىرگە شۇڭقىرعا توعىتاتىن. ۇلكەندەر جۇمىستان قايتىپ كەلىسىمەن، الگى شۇڭقىرعا بارىپ، اشىق-شاشىق شىبىن ۇيمەلەپ جاتقان ولىكتەردىڭ بەتىن جاۋىپ قايتاتىن. كەمپىر، شالدار ءار جەردە قالاتىن. ول كەزدە نەگىزىنەن 35-40 جاستاعىلار قىرىلىپ جاتاتىن. ءتىپتى، اتىراۋعا ارقادان بالا اكەلىپ ساتىپ جاتىر ەكەن دەپ تە ەستيتىنبىز. قالاداعى بىرەۋلەر استىققا ايىرباستاپ الاتىن بولۋى كەرەك. بازاردا تىشقاننىڭ، ءيتتىڭ ەتىن ساتقاندار دا بولدى. جەرگىلىكتى قازاقتار وزدەرى ارەڭ كۇن كورىپ وتىرسا دا، اشتاردى قولدان كەلگەنشە پانالاتۋعا تىرىساتى»- دەپ اشارشىلىق جىلدارىنداعى جانتۇرشىگەرلىك بەينەنى كوز الدىمىزعا اكەلەدى. وسى سيپاتتا جالعاسقان اشتىقتان ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق دالاسى قان ساسىپ جاتتى. 

«اشارشىلىقتى توقتاتۋ ءۇشىن كسرو باسشىلىعى تاراپىنان قانداي ءىس- شارالار قابىلداندى؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندارى انىق. كەڭەستىك بيلىك قازاقستاندا اشتىق بولىپ جاتقانىن ءبىلدى. 1932 جىلى 17 قىركۇيەكتە ماسكەۋدە ءستاليننىڭ قاتىسۋىمەن بولشيەۆيكتەر پارتياسى ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، «قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى جونىندە» دەگەن قاۋلى قابىلدانادى. قاۋلىنىڭ كولەمى ءبىر جارىم-اق بەت، ىشىندە اشارشىلىق تۋرالى ءبىر دە ءبىر ءسوز جوق. تەك ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى بولىپ جاتقانى عانا ايتىلادى. وسى قاۋلىنىڭ ءوزىن ورىنداۋ جارتى جىلدان سوڭ عانا باستالدى. 1932 جىل – اشارشىلىقتىڭ ەڭ شەگىنە جەتكەن جىلى، ادام ەتىن جەۋ فاكتىلەرى بولدى. بۇل جونىندە جوعارى جاققا تۇسكەن ارىزداردىڭ بارىندە جازىلعان. ءبىراق قاۋلىدا ايتىلمايدى. كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ جوعارى ورگانى – ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە بۇنداي ماسەلەنى قاراپ، قاۋلى قابىلداۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قۇجاتتىق نەگىز بولۋى كەرەك. ءبىراق، قاۋلى قابىلداۋعا نەگىز بولعان ماتەريالدار ارنايى قۇپيا ساقتاۋعا جىبەرىلسىن دەگەن نۇسقاۋ بولعان ەكەن. ساياسي بيۋرونىڭ ءوزى قۇپيا مەكەمە، سوندا قۇپيادان قۇپيا جاسالىپ وتىر. سول سەبەپتى ماسكەۋ ارحيۆتەرىنەن مۇنداي قۇجاتتى تابۋ مۇمكىن ەمەس.

اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىنشىلىك كولەمى كۇرت ازايىپ، مال شارۋاشىلىعى تەرەڭ كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا قازاقستاندا 40،5 ملن باس مال بولسا، 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ولاردان قالعانى بار- جوعى 4،5 ملن باس ەدى. 1931—1933 جىلدارى بۇكىل قازاقستاندى قۇشاعىنا العان اشتىقتان 6،2 ملن رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 2،1 ملن-ى قىرىلدى.
«بارىنەن ەڭ كوپ قىرىلعان رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنىڭ قازاقتارى بولدى.بۇل ايماقتىڭ حالقى كورشى ەلدەرگە رەسەي مەن قىتايعا جاپپاي اۋىپ كوشە باستادى. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن - 410،1 مىڭنان ايرىلدى. باتىس قازاقستان 394،7 مىڭ، وڭتۇستىك - 632،7مىڭ قازاقتان ايرىلدى. ازداۋ ءولىم ورتالىق قازاقستاندا - 22،5 مىڭ ورىن الدى. تەك قانا 1931 جىلدا 1 ملن. 30 مىڭ اداپ كوشىپ كەتتى، ونىڭ 616 مىڭى قايتقان جوق. جۇزدەگەن مىڭ قازاق جۇڭگو جاعىنا قاشتى. ولاردىڭ كوپ كوشكەندىگى سونشا قىتايدا 1954 جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وكرۋگى قۇرىلىپ، ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەلگىلەندى»- دەپ، تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكو اشارشىلىق قارساڭىندا تاريحي وتانىن تاستاپ، بوسىپ كەتكەندەر تۋرالى ساندىق دەرەكتەر كەلتىرەدى.

قورىتىندى 
قورىتا كەلە، قازاقستانداعى 1931- 1933 جىلدارداعى اشارشىلىق جۇرتتى ماتەريالدىق تۇرعىدا اشىقتىرۋ ارقىلى رۋحاني كۇيزەلتۋدى كوزدەگەن جانە سوعان قول جەتكىزگەن ستاليندىك ۇكىمەتتىڭ «ادامي ازعىندىعىنىڭ» جەمىسى ەدى. ەڭ قىنجىلتاتىنى- بۇل زوبالاڭنىڭ ورىن العانىنا ءبىر عاسىرعا تاياپ قالسا دا، وعان ءالى دە تاريحي باعا بەرە الماي كەلە جاتقانىمىز. 1948 جىلى بۇۇ قابىلداعان گەنوسيد تۋرالى كونۆەنسيادا «گەنوسيد دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر حالىقتى، تايپانى قاساقانا جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ساياسات» دەپ جازىلعان. سيپاتى جاعىنان گەنوسيد بولعانىمەن حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ قاعيداسىنا ساي كەلمەيدى. سوندىقتان، ءبىز قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا جاسالعان قاساقانا «قىلمىسقا» دا گەنوسيد دەپ باعا بەرە الماي وتىرمىز.  بەلگىلى تاريحشى تالاس وماربەكوۆتىڭ بايانداۋىنشا، 1931-1933 جىلدارداعى اشتىقتى زەرتتەۋشى شەتەل عالىمدارى  «قازاق جازىقسىز قىرىلعان، ءبىراق ستالين قازاق حالقىن ادەيى قىرۋدى ماقسات ەتكەن جوق» دەگەن تۇجىرىمعا توقتالىپتى. ولاردىڭ قاتەلىگى- قازاقستانداعى اشارشىلىقتى ۋكرايناداعى «گولودومورمەن» سالىستىرۋىندا. بارىنە تۇرتكى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ بولعانىمەن، سەبەپتەرى سان قيلى. ماسەلەن، ۋكرايندار ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان جوق. ەت تاعامدارىنا تاۋەلدى بولعان جوق. ال قازاقستاندا 70 اۋدان بولدى. سول اۋدانداردا بۇكىل قازاقتىڭ 83 پايىزى ءومىر ءسۇردى. مىنە، وسى اۋدانداردا قىرىلعان حالىق نەگىزىنەن ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قازاقتار ەدى. «بىرەۋدىڭ قاڭسىعى، بىرەۋگە تاڭسىق» دەگەندەي، شەتەلدىكتەر تاريحي تراگەديانىڭ سيپاتىن ءادىل تارازىلاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ وتىرىقشى جانە جارتىلاي كوشپەلى شارۋاشىلىعىن زەرتتەپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تانۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى- قازاقتى قازاق قانا تۇسىنەتىندىگىن ۇمىتپاۋ. ەل باسىنا تۇسكەن وسى ءبىر اۋىر قاسىرەتتى ءتۇيسىنۋ، ءالى دە بىرىزدىلىككە تۇسپەي كەلە جاتقان دەرەكتى ناقتىلاۋ، اشىنا قىرىلعان قانشاما قازاقتىڭ «قۇنىن سۇراۋ» - جاس قازاقتىڭ عانا مىندەتى.

جەتەكشىسى: قوزىباقوۆا ف.ا.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: ءالي شۇعىلا 

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1- كۋرس ستۋدەنتى

---