تاريحى تاسقا قاشالعان
بيىل ەگەمەندىك الىپ، كوك تۋىمىزدى كوكتە جەلبىرەتىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ بەسىگىندە تەربەلگەنىمىزگە وتىز جىل. وسىناۋ سالقار دالاعا ەگە بولعان ەگەمەن ەلىم جالت ەتكەن جانارىمدا ماڭگىلىكتىڭ مەكەنىنە جاپىراق جايىپ،تامىرىن تەرەڭگە بەكىتكەن ماۋەلى بايتەرەكتەي كورىنىس بەرەدى.
ءيا، ازاتتىق تاڭىنىڭ شۇعىلالى شۋاعىنا شومىلىپ ءجۇرمىز. الايدا تاۋەلسىزدىك دەيتىن ءتاتتى سىيدى قازاق ەلىنە الا عوي دەپ ەشكىم دە تارتۋ ەتكەن جوق.قازاق ەلىنىڭ عۇمىرلىق جولىنىڭ كۇرەسسىز،تارتىسسىز وتكەن بىردە ءبىر پاراسى جوق. ءالىمساقتان تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جان الىسىپ،جان بەرىسىپ كەلەدى. شىعىسى مەن باتىسى التى ايلىق جولدى الار كولكوسىر كەڭىستىكتەگى ۇلان -عايىر دالامىزعا قۇنىعا كوز تىكپەگەن ەل كەمدە- كەم.سوناۋ جىلدارداعى حالقىمىزدى قىناداي قىرىپ،زار جىلاتقان موڭعول،جوڭعار شاپقىنشىلىقتارى ، اۋزىنان جالىن شارپىعان كەڭەستىك وتارشىلدىقتىڭ كۇيىكتى كەزەڭدەرى- زور قاسىرەت اكەلدى.الايدا سول زوبالاڭنىڭ بىرىندە دە ەرجۇرەك قازاق حالقى مۇجىلگەن جوق.ءوزىنىڭ جەكە دارا،تەلەگەي تاريحىنىڭ تاسىن ورگە دومالاتتى. قارسى كەلگەن جاۋعا قان مايداندا سوققى بەردى.ەرەن ەرلىك كورسەتتى.
تاريحتا ويىپ تۇرىپ ورىن العان سونداي ىرگەلى شايقاستاردىڭ ءبىرى -XVII عاسىردا قازاق -جوڭعار اراسىندا بولعان وربۇلاق شايقاسى. قازاق پەن جوڭعار -بىر-بىرىمەن وتە كوپ سوعىسقان ەل.جوڭعاردىڭ كوزدەگەنى قيساپسىز جەر اۋماعىن يەلەنۋ،تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ.ەرتەرەكتەن بەرى كەۋدەسىن كەرنەگەن كەگىن قايتارۋ.ارينە،جوڭعارلار بۇل سوعىسقا ەرتە قامداندى. باتىر قونتايشى 50 مىڭدىق اسكەر جيىپ،قازاق ەلىنە قاتەر بۇلتىن ءتوندىردى.1643 جىلعى بۇل شايقاستا قازاق حالقى تەز ارادا جاۋعا قارسى تەڭ كۇش جيناي المادى.سالقام جاڭگىر التى جۇزدەن استام ساربازىمەن جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنا قارسى تۇرۋعا بەل بايلادى. ءجالاڭتوس باتىرعا حابارشى جىبەرىپ،كومەك سۇرادى.وربۇلاق شايقاسىندا جاڭگىر توڭىرەگىنە توپتاسقان شاپىراشتى قاراساي، ارعىن اعىنتاي، الشىن جيەنبەت، قاڭلى ساربۇقا، نايمان كوكسەرەك، دۋلات جاقسىعۇل، سۋان ەلتىندى، قىرعىزدار كوتەن مەن تاباي باتىرلار كىلەڭ سىرباز دالانىڭ سايىپقىراندارى ەدى.سوعىس جاركەنت قالاسىنان كۇنشىلىك جەردەگى بەلجايلاۋدا قوسقولاڭ تاۋىنىڭ اراسىندا وتەدى. جەر جاعدايىن جاقسى بىلگەن سۋان ەلتىندى باتىردىڭ كەڭەسىمەن وربۇلاق بەلى جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋعا قولايلى ورىن رەتىندە تاڭدالىپ الىنادى.ارنايى ور قازىلادى.«جاڭگىر قولى ور قازىپ ورنالاسقان جوتانىڭ ەكى جاعى اسكەر وتە المايتىن بيىك تاۋ.جاۋ كەلە جاتقان تۇس جازىقتاۋ بولىپ،كوز ۇشىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان قىرقالى سايلار كورىنىپ جاتادى.ال،كەرىسىنشە وقپانا قازىلعان جوتا قيا بەتكەيلى بولىپ،جاۋ كەلەتىن جولعا كولدەنەڭ جاتىر.جەر بەدەرىن شەبەر پايدالانعان جاڭگىر قازىلعان وقپاناعا قاراساي مەن اعىنتاي باتىرلاردىڭ قولىن ورنالاستىرىپ،قوسالقى كۇشتەردى قىزىلقيانىڭ تەرەڭ سايلارىنا جاسىرادى».الدى وقپاناعا تىرەلىپ تار جەردە ىركىلىپ قالعان جوڭعارلارعا ەكىنشى جاعىنان مىڭ اسكەرمەن كومەككە كەلگەن سامارقان بيلەۋشىسى لاپ قويادى.جوڭعارلار باس ساۋعالاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولادى.وربۇلاق شايقاسىنىڭ سىرى تەك ور عانا ەمەس.ءسوزسىز بۇل شايقاستا باسقا دا تاسىلدەر قولدانىلعان. تاريحي جازبالاردا قازاقتاردىڭ جاۋ اسكەرىن ۋلى تۇتىنگە ۋلاندىرعاندىعى تۋرالى دا دەرەكتەر كەزدەسەدى. قازاق اسكەرى «ساسىق تەكە» ءتۇتىنىن پايدالاناتىن ۇستالاردى وتە قۇپيا تۇردە ۇستاعان دەسەدى. تاريحشى تالعات جانىسبايدىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، قازاق دالاسىندا ءىرى سوعىستار كەزىندە تۇتىنگە ۋلاندىرۋ ءتاسىلى كوپ قولدانىلعان. «ۇيقىمالىم سىرنە» ادىسىنە سالىپ جاۋدىڭ باسىن اينالدىرىپ ۇيىقتاتۋ، تۇتىندەتىپ ماۋجىراتۋ جاۋدى كوپ شىعىنعا ۇشىراتقان. قازاق جاساعى جاۋدىڭ جولىن تورىپ، جولىنا شومەلە ءشوپ ءۇيىپ، ور قازىپ، وعان ۋلى شوپتەردى سالىپ، لاپىلداپ جانباۋىن قاداعالاعان. ءشوپتى سۋلى كۇيدە بىقسىتۋ الدىن الا ويلاستىرىلعان. ۇزاققا اتاتىن نار ساداقپەن ساداقشى مەرگەندەردى دايىنداپ، جەبەنىڭ ۋلى شوپكە ءتۇسۋىن قاداعالاۋ تاپتىرماس اسكەري ايلا بولعان.بۇل شايقاستا ەكپىندەي كەلگەن جاۋ قازاق قولىن بۇزىپ جارىپ وتە الماي كوپ شىعىنعا ۇشىرادى.جوڭعاردىڭ 10 مىڭ اسكەرى جەر جاستاندى.سوعىس تاكتيكاسىن دۇرىس قولدانعان قازاق قولى جەڭىسكە جەتتى.
وربۇلاق شايقاسى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى اسا ءىرى جەڭىستەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى بولدى.وربۇلاق شايقاسى- ەرەن ەرلىكتىڭ، مىزعىماس بىرلىكتىڭ دالەلى.تاۋەلسىزدىككە باستار جولداعى اۋىر اپاتتان ساقتاعان ىرگەلى جەڭىس.دەسە دە ءالى كۇنگە دەيىن وربۇلاق شايقاسى تۋراسىندا كەرەعار پىكىرلەر كوپ ايتىلىپ كەلەدى.ءتىپتى، وربۇلاق شايقاسى تاريحتا بولماعان دەيتىندەرى دە بار.شىندىعىندا ،بۇل تاريحي تانىمنىڭ تارلىعىنان تۋىنداعان پىكىر. بۇل سوعىس تۋرالى تاريحشى ي.يا.زلاتكيننىڭ، ۆەليامينوۆ زەرنوۆتىڭ، م.تىنىشبايەۆ، س.سەيفۋللين، ا.پ.چۋلوشنيكوۆتاردىڭ ەڭبەكتەرىندە قۇندى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. وربۇلاق شايقاسىنىڭ ارىدەگى جوڭعار تاريحىن تەرەڭنەن قاراستىرعان ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ناقتى ارحيۆتىك دەرەكتەمەلەر مەن بەرىدە بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆتىڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرىمەن دالەلدەنىپ قويعانى قاشان...
وربۇلاق شايقاسىنىڭ 375 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 2017 جىلى الماتى وبلىسىندا وربۇلاق شايقاسى بولعان جەرگە ەسكەرتكىش قويىلدى. «رۋحاني جاڭعىرۋ»، سونىڭ ىشىندە «تۋعان جەر» جانە «ساكرالدى گەوگرافيا» باعدارلامالارى اياسىندا اشىلعان تاقتانىڭ سالماعى جارتى توننا. وندا «قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ءۇشىن جوڭعار باسقىنشىلارىمەن شايقاستا جەڭىسكە جەتكەن ايبىندى قازاق ساربازدارىنا ۇرپاقتارى اتىنان!» دەگەن جازۋ جازىلعان. ارينە، بۇل جەڭىستىڭ شەجىرەسى تاريحتا التىن ارىپپەن جازىلىپ ،اقىق تۋى تۋۋ بيىكتە جەلبىرەپ تۇرۋى ءتيىس.
مەن وسىنداي ەرجۇرەك ۇلى بابالاردىڭ ۇرپاعى بولعاندىعىمدى ماقتان ەتەمىن! ءقادىر تۇتامىن ! مەن ءوز ءسوزىمدى جۇرەكجاردى جىر جولدارىممەن اياقتايمىن:
كۋا بوپ اينالا كوك پەن جەر،
باتىرلار اياماي توككەن تەر.
كيەلى ىزدەرى ساقتالعان،
قىراتتار،توبەلەر كوك بەلدەر.
جەرىمدە تاڭبا بوپ قالعان سىر،
كەلەدى تالايدان جالعاپ جىر.
قاستەرلى قازاقتىڭ ەلىنىڭ،
ورى دا تاريح بوپ سايراپ تۇر.
وتكەندى كەتسەك ءبىز ءبىر شولىپ،
جۇرەتىن الاشتى كوپ تورىپ.
قونتايشى شاۋىپتى قازاققا،
كوزىندە ەجەلگى كەك تولىپ.
باستاعان قاھارلى قاۋىمىن،
قارۋلى قولىمەن جاۋىنىڭ.
سوعىستى قازاعىم مەجە عىپ،
اراسىن قوسقولاڭ تاۋىنىڭ.
الاشىم ۇيىسقان توپتالا،
اقىل مەن ايلاعا توقتالا.
باتۇردىڭ اسكەرىن جەڭبەككە،
حان جاڭگىر قازدىردى وق پانا.
قازاقتىڭ قازىلعان ورىنان،
جوڭعاردىڭ اسكەرى توسىلعان .
قاپتاعان قالىڭ جاۋ قىرىلدى،
التى ءجۇز مەرگەننىڭ وعىنان.
سان باتىر كورسەتىپ ورلىكتى،
ساقتادى ابىروي، ەلدىكتى.
قازاقتىڭ ماقتانى ەلتىندى،
پاش ەتتى بارشاعا ەرلىكتى.
باتىرلار قاجىماس قايراتتى،
ابدىرتىپ جاۋ قولىن جايراتتى.
اتوي ساپ قيادان جاڭگىر حان،
كورسەتتى قالماققا ايباتتى!
ەسىمى ەرەكشە اتالار،
باتىرلار،داڭقتى دانالار.
بىرلىكتىڭ اق تۋىن كوتەرگەن،
قاراساي، اعىنتاي بابالار.
قۋاتىن دۇشپانىن دۇرەلەپ
ساربۇقا،جاقسىعۇل،جيەمبەت.
ارىندى ەكپىنىن كورگەندە،
سابىلدى كەلگەن جاۋ يەندەپ.
تۇسەتىن تاريحتان كوزگە ەرەك،
ەلتىندى، قومپاي مەن كوكسەرەك.
ور قازىپ قىزىلقيا ورىنەن،
قامدانعان قازاقتار ەرتەرەك.
سوعىستا سىن ساعات سۇراپىل،
الشىننان ءجالاڭتوس ءباھادۇر.
تانىتقان كومەگىن جاناشىر،
ەسىمى ەڭسەلى دارا تۇر.
كورسەتىپ ۇرپاققا ونەگە،
اكەلگەن حالىققا بەرەكە.
حان جاڭگىر اسار ساپ تۋ تىككەن
ەل جيىپ جالاۋلى توبەگە.
ساقتالعان سان جىلدار ىزدەرى،
كيەلى وربۇلاق بىزدەگى.
عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ،
ۇزىلمەي تاريحى كەلەدى.
وسىناۋ وربۇلاق ورىندە،
ەجەلگى بەلجايلاۋ بەلىندە.
تاريحى تاس بولىپ قاشالعان،
ەسكەرتكىش ورنادى تورىندە.
جەتكىزەر حالىقتى شىن باققا،
بۇل ۇلكەن قۋانىش ۇرپاققا.
جاس دوستار، جەرىڭدى شىن سۇيسەڭ
تاريحتىڭ تەڭىزىن قۇرعاتپا.
ەسىمى ارداقتى ەرىمنىڭ،
ءار تاسى كيەلى جەرىمنىڭ.
وربۇلاق- ماڭگىلىك ۇلىقتار،
وشپەيتىن مۇراسى ەلىمنىڭ!
جەتەكشىسى : قوزىباقوۆا ف.ا.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا،ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
دايىنداعان : اسقار الۋا
ءال -فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە ءالىم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1 -كۋرس ستۋدەنتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1.«وربۇلاق شايقاسى» («جالىن باسپاسى» ج ش س،2003جىل) 91-100،134-144،175-192 بەتتەر.
2. «ەگەمەن قازاقستان»،6-8 شىلدە 1993 جىل.
You Might Also Like
-
كوشپەندى حالىقتىڭ حال-جاعدايى كورسەتىلگەن، كەزەڭدىك ءمانى بار ءىرى وقيعالار ءوز كەزەڭىمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى، تەك ءوز ۋاقىتىندا عانا تاني قويۋعا كەلمەيدى. ونداي قۇبىلىستاردىڭ ءتۇپ تامىرى تەرەڭد...
-
ومىر-وزەن توقتاۋسىز اعىپ جاتىر. قايىرىلمايدى، سۋالمايدى، ءوز ارناسىمەن ماڭگىلىك سارىنىن تاۋىپ، بۇلكىل قاعادى. ادام بالاسىنىڭ ساپارى وسىلاي جالعاسا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى…
