InfoHub Logo

انىق قاي جىلى ەكەندىگى ەسىمدە قالماپتى، 1974 جىلدىڭ سوڭى نەمەسە 1975 جىلدىڭ كوكتەمى شىعار دەيمىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا كەڭەسشى بولىپ ىستەپ جۇرگەن مەنىڭ بولمەمە مۇنتازداي بولىپ سىقيىپ كيىنگەن، بارىنشا جيناقى، بارىنشا سىپايى ءبىر جىگىت كەلىپ كىرگەن. اسقار ەگەۋبايەۆ دەگەن ءىنىڭىز بولامىن دەپ تانىستىردى ءوزىن، سىزگە راحمەت ايتايىن دەپ كەلىپ ەدىم. مەن تۇسىنىڭكىرەمەي، ونىڭ بەتىنە باجىرايا قاراپ قالسام كەرەك، ول ءسال-پال ەزۋ تارتا كۇلدى دە:

— “جازۋشى” باسپاسىنداعى مەنىڭ كىتابىمنىڭ قولجازباسىنا پىكىر جازعان ەكەنسىز. كەيبىرەۋلەرشە “سويىپ سالماي”، وڭ كوزىڭىزبەن قاراپسىز، سونى ايتايىن دەپ ەدىم.

ول كەزدە سونداي ءبىر قالىپتاسقان ءتيىمدى ءداستۇر بار ەدى. باسپا ءوزىنىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىنا ەنگىزەيىن دەپ وتىرعان قولجازبالارىن ەڭ الدىمەن جۇرت تالقىسىنا سالىپ، بىلەدى-اۋ دەيتىن ادامدارعا پىكىر جازدىراتىن. مۇنداي ساراپقا سالۋدىڭ ەكى جاققا دا — باسپاعا دا، اۆتورعا دا — پايداسى مول بولاتىن ەدى. مەن دە مۇنداي ىسكە وزىمشە ات سالىسىپ، كەزىندە باسپالاردىڭ تاپسىرماسىمەن شيكىلى-پىسىلى قولجازبالاردىڭ ءبىرازىنا جابىق رەسەنزيالار جازعان ەدىم.

اسقار ءوزىنىڭ “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىن ايتتى. سونىڭ الدىندا ونىڭ ءبىرلى-جارىم شاعىن ماقالالارىن دا وقىپ، ۇناتقانىم بولدى-اۋ دەيمىن، ەندى، مىنە، ءوزى دە ىشكى ءبىر مادەنيەتى، كىشىلىك قىلىعىمەن ءىشى-باۋىرىما كىرىپ بارا جاتتى.

— اپىر-اي، قولجازباڭدى قاراپ جاتقان كەزدە كەلىپ ايتپاعانىڭ-اي، بالكي، باسقاشا كوزقاراسپەن وقىپ، ونى-مۇنى ۇساق كەمشىلىگىن “بايقاماي” دا كەتەر مە ەدىم، — دەيمىن مەن وعان.

— جوق، اعا، وسىنىڭ ءوزى دۇرىس بولدى. ايتقان سىنىڭىزدىڭ ءبارىن دە قۇپ الىپ، قابىلدادىم. وڭدەۋگە، جوندەۋگە بەيىلمىن. ەگەر سىزبەن بۇرىننان تانىس بولسام، قالاي دەگەندە دە قازاقپىز عوي، كوڭىلىمە قاراپ، باسقاشا جازار ما ەدىڭىز، كىم بىلەدى، — دەيدى ول بارىنشا بايسالدىلىقپەن.

قولجازباسى ماعان شىنىمەن ۇناعان ەدى. اسىرەسە تىلدىك ساپاسى كوڭىلىمدى اۋدارعان. “سۋسىلداپ سۇقسىر ۇشتى سايلارىنان” دەگەن سياقتى دىبىس ۇندەستىگىنە وراي قۇرىلعان بىرەن-ساران جولدارى ەسىمدە دە قالىپتى. سونى تاپتىشتەپ جازىپ بەرسەم كەرەك. اۆتورىنا دا ءبىراز “اقىل” ايتتىپ جىبەردىم-اۋ دەيمىن.

اسقار ولەڭ دە جازدى، ادەبي سىنمەن دە اينالىستى. بۇل ەكى جانردى قاتار ۇستاعان ادامدار ءبىزدىڭ ادەبيەتتە از بولماعان، ءبىراق سولاردىڭ بارىندە دە بەزبەننىڭ ءبىر جاعى باسىڭقىراپ جاتاتىن ەدى. اسقار ولاي ەتكەن جوق، ءوزىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن ادەبي شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا بارىن سالا كىرىسەتىنى سول ءبىر بالاڭ كەزىنەن-اق بايقالىپ، ونى باسقالاردان وقشاۋلاندىرىپ تۇراتىن ەدى.

سول ءبىر جازۋشىلار وداعىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم بە ەدى، الدە ودان كەيىنىرەك پە، انىعىن تاعى ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن، بىردە قاتار-قاتار تىزىلگەن ەسىكتەردىڭ ءبىرىن كەزدەيسوق اشىپ قالام دەپ، ءازىلحان نۇرشا يىقوۆ اعام باسقارىپ وتىرعان الدەنە جيىننىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىم بار-تىن. “كەل، كەل، ساكەن، — دەدى مەنى كورە سالا ءاز-اعاڭ، — جاقسى بولدى، مىنا اسقار ءىنىڭنىڭ كىتاپتارىن جاستار سىيلىعىنا ۇسىنىپ جاتىر ەدىك، بىرەر اۋىز پىكىرىڭدى بىلدىرە كەت!”.

بولمەدە ءبىراز ادام بار ەكەن. بىرەۋلەرى سويلەپ قويعان، بىرەۋلەرى ەندى سويلەپ جاتتى. اسقاردىڭ ەكى كىتابى — ءبىرى ادەبي سىن، ەكىنشىسى — ولەڭدەر جيناعى — سول جىلعى جاستار سىيلىعىنا ۇسىنىلماق ەكەن. وداقتاعى جاستار سەكسياسىن، ءسىرا، ازەكەڭ باسقاراتىن بولۋى كەرەك، جينالىس ارتىق-اۋىس بۇرمالاۋسىز، داۋ-دامايسىز ءوز بابىمەن ءوتىپ جاتقان. اسقاردىڭ الگى ەكى كىتابىن مەن دە اۋدارا-تەڭكەرە ءبىر ءسۇزىپ شىقتىم. پىكىر ايتۋ كەزەگى كەلگەندە وزىمشە “بىلگىشسىپ”، “ەكى كەمە قۇيرىعىن ۇستاماي-اق، اسقاردىڭ وسى باستان ءبىر جاقتانعانى دۇرىس ەدى، ءبىز نە اقىن اسقاردى، نە سىنشى اسقاردى قولداۋىمىز كەرەك سياقتى، سوندا ءسوزىمىز دە ءوتىمدى، ءوزىمىز دە بەدەلدى بولا تۇسەر ەدى، دەگەن سىڭايدا كوسىلىپ ءبىر كەتتىم-اۋ دەيمىن.

سوڭى نە بولعانى ەسىمدە جوق، شاماسى اسقار سول سىيلىقتى الا المادى-اۋ دەيمىن. ويتكەنى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ونىڭ جولىنا كولدەنەڭ تۇرعىسى كەلەتىن ءارتۇرلى بوگەسىندەر بارى بايقالا باستاعان...

اسقار ءوز تۇرعىلاستارى اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، ادەبي ورتاعا تەز ءسىڭىسىپ كەتكەن جىگىت ەدى. سول وتىزدىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى جاسىندا ول ساليقالى وي، سالماقتى پىكىرىمەن ەل اۋزىنا ىلىگىپ، بىرتە-بىرتە ۇلكەن-كىشىنىڭ ءبارى ساناسارلىق ۇلكەن بەدەلگە يە بولا باستادى. ءبىراق ول كىسىگە ءىشىن بەرمەيتىن، ارتىق اۋىس اڭگىمەگە دە بارماي، بويىن وزگەدەن اۋلاق تا سالماي، سول ءبىر وزىنە عانا ءتان سالقىن ساياق قالپىن بۇزا قويمايتىن ەدى.

“جازۋشى” باسپاسىنىڭ باسشىلىعى كەزەكتى ءبىر اۋىسقاندا ديرەكتوردىڭ كرەسلوسىنا سايىن مۇراتبەكوۆ كەلىپ وتىردى دا، باس رەداكتورلىققا مۇحتار ماعاۋين، ونىڭ ورىنباسارى ەتىپ وسى اسقار ەگەۋبايەۆتى تاعايىنداعان. سايىننىڭ ءوز ىقپالى بولدى ما، جوعارىدان سولاي ۇيعارىلدى ما، ول جاعىن انىق بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسى ۇشەۋى باسپاعا ءبىر مەزگىلدە كەلگەن.

سايىن مەن مۇحتار كوپتى كورگەن، سان الۋان ايتىستار مەن تارتىستارعا دا قاتىسىپ، ابدەن ءپىسىپ-قاتقان، ىستىق-سۋىققا ءتوزىمدى، ىسىلعان ازاماتتار عوي، ءوز قولدارىنا تيگەن ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەرىك ۇستاپ، اجەپتاۋىر قوماقتى ۇجىمدى ءوز يكەمدەرىنە تەز-اق كوندىرىپ، ءىستى يگەرىپ الىپ كەتە بەردى دە، اسقار ءبىرازعا دەيىن قوڭىلتاقسىپ، ءوزىن سىرعاق ۇستاعان قالپى، بولەكتەنە بەرگەن. باسپادا وننان استام رەداكسيا بار، ءاربىر رەداكسيانىڭ ءوز الدارىنا ورىندايتىن ايلىق، توقساندىق جوسپارلارى بولادى. باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى كوبىنە-كوپ سول جوسپاردىڭ ورىندالۋ گرافيگىن قاداعالايتىن. بۇرىن بۇل جەردە قايرات جۇماعالييەۆ ىستەگەن، ەلگەزەك، ەلمەن ءتىل تاپقىش، مىنەزى جۇمساق جىگىت. بولمە-بولمەگە ءوزى كىرىپ، گرافيكتىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن ەسەپكە الىپ، رەداكسيالاردىڭ دا ىشكى جۇمىسىنا ارالاسىپ جۇرەتىن.

اسقار ولاي ەتپەدى. ءوزىنىڭ ىشكى تۇيسىك، داعدىسى سول ما، الدە جوعارىدان “وقىتىپ جىبەرگەندەردىڭ” اقىلىن مالداندى ما، ايتەۋىر، العاشقى كۇننەن ءبىز سياقتى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىعىپ قالعان اعالارىن كابينەتىنە شاقىرتىپ الىپ، جۇمىس بارىسىن سۇراپ، تاپسىرمانى سول جەردە بەرەتىن ادەت شىعاردى. مۇنىسى وزگە تۇگىلى، ونى بۇرىننان بىلەتىن ماعان دا ۇناعان جوق. سونى وزىنە سىر عىپ ايتىپ كورىپ ەدىم، “جاڭا باسشى — جاندايشاپ”، ءسوزىمدى قۇلاعىنا ىلەر بولمادى. سونىسىنا مەن دە ەرەگەسىپ، ءسوزىن جۇرە تىڭداۋعا كوشتىم.

بىردە باسپا ديرەكتورى وتكىزىپ جاتقان الدەنە جيىن ۇستىندە ول ماعان قاراتا:

— بۇل كىسى كەيبىر ماسكەۋگە تىكەلەي شىعاتىن مينيسترلەر مەن ۆەدومستۆولار سياقتى ديرەكتوردىڭ وزىنە عانا باعىنادى عوي، — دەپ قاعىتىپ قالعان ەدى.

تۇسىنە قويدىم. مەنىڭ ازدى-كەم ۇلكەندىك تانىتىپ جۇرگەنىمدى ىرىلىك كورسەتۋ دەپ ءبىلىپ، نامىستانا باستاعان سىڭايى بار.

جيىن سوڭىنا مەن اسقاردىڭ كابينەتىنە كىرىپ، وڭاشا وتىرىپ، اسىقپاي عانا ءمان-جايدى ۇعىندىردىم. ءبىر-بىرىمىزدىڭ مىنەز-قىلىعىمىزدى تۇسىنبەي جۇرگەنىمىزگە ەكەۋمىز دە كۇلىپ الدىق. اقىلدى جىگىت قوي، ارعى جاعىن ءوزى دە ءىلىپ اكەتتى. اراداعى ازدى-كەم ۇعىسپاۋشىلىق سونىمەن ءبىرجولا سەيىلدى دە، ءبىز قايتادان قالتقىسىز ءتىل تابىسىپ كەتكەن ەدىك. سودان كەيىنگى قىزمەتتەس بولعان بىرەر جىلدا ءبىزدىڭ ارامىزدا باسقاداي شاشاۋ شىعار اڭگىمە بولعان ەمەس.

اسقار سول باياعى العاش كەزدەسكەن كۇنگىدەي سالماقتى، سىپايى دا سىلىڭعىر، كوزىلدىرىك استىنان كىسىگە تۋرا قارايتىن ادەپتى ادەتىنەن اينىعان ەمەس. ءۇستى-باسىنا قىلشىق جۋىتپايدى، قىسى-جازى موينىنان گالستۋگى تۇسپەيتىن دەسە دە بولعانداي. سويتە تۇرا ءوزى كوپ ءىس تىندىرا ءجۇرىپتى. ونىڭ سول كەزدە شىعىس عىلىمىنىڭ شىرقاۋ بيىگى “قۇداتلۋ-بىلىكتى”، قاشقاري، بالاسۇعىنيلەردىڭ قالىڭ-قالىڭ تۋىندىلارىن بۇگىنگى قازاق تىلىندە سويلەتكەنىن بىلەمىز. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر كىسىگە جۇك بولارلىق قوماقتى دۇنيەلەر ەدى.

ول كەيىنىرەك عىلىم اكادەمياسىنداعى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ورنالاستى دا، وسى ءبىر تۇستا قاتتى قايرات كورسەتىپ، قىرۋار ءىس تىندىرعانىن بىلەمىز. ماحامبەتتىڭ 200 جىلدىق ۇلى تويى قارساڭىندا ونىڭ باسشىلىعىمەن داۋىلپاز اقىننىڭ قالىڭ-قالىڭ ءتورت تومدىق كىتابى جارىق كوردى. مەنىڭ ءبىر ادەتىم — ءوز قولىمنان كەلمەيتىن شارۋانى اتقارىپ شىققان ادامعا اسا ءبىر قۇرمەتپەن قارايتىنىم بار. اسقارعا دا سونى ايتتىم. بار بولعانى سوڭىنا ەكى قولدىڭ ساۋساقتارىنىڭ سانى جەتەر-جەتپەس جىرلارى قالعان ماحامبەت اقىن ومىرىنەن ءدال بۇلايشا ءتورت توم شىعارۋ، ارعى-بەرگى مالىمەت-ماعلۇماتتىڭ ءبارىن جيناستىرىپ، باسىن قۇراۋ ناعىز ءبىر ينەمەن قۇدىق قازعانداي-اق اۋىر ەڭبەك ەدى. اسقار سوعان قايمىقپاي بارىپ، ارتىندا ءىز قالارلىقتاي ادال اتقارىپ شىققان.

اسقاردىڭ جانكەشتى ەڭبەكقورلىعىنا كەيىنگى ءبىر جىلدارى كوزىم جەتە ءتۇسىپ ەدى. ول ادەبي جىل قورىتىندىسىندا، ۇلكەن سۋرەتكەرلەردىڭ ءداستۇرلى مەرەيتويلارىندا اسا ءبىر بىلگىرلىكپەن، تەرەڭ تالداۋلى، كەڭ اۋقىمدى باياندامالار جاساپ ءجۇردى. ءوزى قولعا العان ءىسىن ۇلكەن-كىشى، ماڭىزدى، ءماندى دەپ بولە-جارا قارامايتىنى كورىنىپ تۇراتىن.

بىردە سوناۋ كاتون-قاراعايداعى ورالحان بوكەيدىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا بارا قالدىق. الماتىدان قاراسى قالىڭ ءبىر قاۋىم ەل بولىپ اتتانعان ءبىزدى مەيمانحانا بولماۋى سەبەپتى جەرگىلىكتى بەلسەندىلەر ۇيدى-ۇيگە ءبولىپ ورنالاستىرىپ ەدى. اسقار ەكەۋمىز ءۇش-تورت كۇن ءبىر ۇيدە جاتىپ جۇردىك. العاش قونعان كۇنگى تۇندە الدەنە تىقىردان ويانسام، الگى ءۇيدىڭ اس بولمەسىندەگى ۇزىن ستولدىڭ ءبىر جاق شەتىندە اسقار وتىر ەكەن. الدىندا قوبىراعان كوپ قاعاز. شۇقشيا ءتۇسىپ، الدەنەلەردى اسىعا جازىپ جاتىر. ەسىكتەن تاڭىرقاي سىعالاعان مەنى كورىپ: “ءتۇننىڭ وسى ۋاعىندا ويانىپ، بىرەر ساعات جۇمىس ىستەيتىن ادەتىم ەدى، ۇيقىڭىزدى بۇزىپ جىبەرگەن جوقپىن با؟” — دەپ سۇرادى.

ۇيقى بۇزىلسىن-بۇزىلماسىن، ماسەلە وندا ەمەس، ماسەلە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا شىرت ۇيقىدان ويانىپ الىپ، اسقاردىڭ جۇمىسقا بەرىلىپ كەتۋىندە ەدى. ءوز باسىم بۇل مەزگىلدە اياعىمنان سۇيرەسە دە تۇرماس ەدىم، سونى ويلادىم.

تاعى بىردە جازۋشىلار وداعىنداعى جينالىس ۇستىندە مەنىڭ قاسىما كەلىپ جايعاسقان اسقار:

— اعا، مەن ءبىر رومان جازىپ ءبىتىردىم. قۇداي قالاسا جۋىردا جەكە كىتاپ بولىپ تا شىعىپ قالار، “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ بىرنەشە نومىرىنە جاريالاۋ دا ويدا بار، — دەگەندى ايتتى. ءجاي ءبىر حابارلاما رەتىندە، سىبىرلاپ قانا ايتتى.

مەن دە وعان سىبىرلاپ:

— اسقار-اۋ، ۇندەمەي ءجۇرىپ دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعايسىڭ، قانشاما عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزەسىڭ، قىزمەت جانە بار، ەندى رومان جازىپ تاستاساڭ، — وسىنىڭ بارىنە قايدا ءجۇرىپ ۇلگەرەسىڭ! — دەگەنىم بار ەدى.

نە دەسەك تە اسقاردىڭ ارتىندا ادام قىزىعارلىق مول مۇرا قالعانى راس. سونىڭ بارىنە الداعى كەزدە قانشاما رەت ورالىپ سوعىپ، ءالى دە قانشاما ءبىر اڭگىمەگە التىن وزەك ەتەتىن دە بولارمىز دەپ ويلاي بەرەمىن. ازىرشە وسىمەن ازدى-كەم كىدىرە تۇرايىق.

---