«اتقامىنەر»، «باس كوتەرەر»
سوڭعى ۋاقىتتاردا «اتقامىنەر» دەگەن ءسوز قوزعالىپ ءجۇر. «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» سوڭعى نومىرلەرىندە بۇل ماسەلە تالقىعا تۇسكەن ءتارىزدى.
ماسەلەنى تالقىعا سالۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، «اتقامىنەر» ءارتۇرلى كورىنەدى.
ورىنبەك: «باي تابىنىڭ اتقامىنەرى ءوز الدىنا جانە كەدەي تابىنىڭ اتقامىنەرى ءوز الدىنا»، — دەيدى. توتى:
«اتقامىنەر»—باي تابى مەن كەدەي تابىنىڭ اراسىندا جۇرگەن قاڭباقباي»، — دەيدى.
بەيسەمباي: «اتقامىنەر، ءاربىر رۋدىڭ كوسەمى»، — دەيدى.
«ەڭبەكشى قازاقتىڭ» 110 (547) نومىرىندە عابيدەن دەگەن جىگىت جاڭاعىلاردىڭ سوزىنە قاناعاتتانباي، «اتقامىنەردى» وزىنشە سۋرەتتەيدى. ءبىراق سۋرەتىنىڭ بوياۋلارى كۇڭگىرت، الامىش كورىنەدى1.
«اتقامىنەرلەر» كىم، قانداي؟ — دەگەن سۇراۋعا قىسقاشا جاۋاپ بەرۋ كەرەك بولسا، — ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، جاڭاعى ايتقانداردىڭ ىشىندە ورىنبەكتىڭ ايتۋى دۇرىس. «بايدىڭ دا اتقامىنەرى بار، كەدەيدىڭ دە اتقامىنەرى بار».
ارينە، «اتقامىنەرلەردىڭ» ىشىندە قۇلقىنعا، مالعا ساتىلاتىنى بولمايدى دەپ ەشكىم ايتپايدى. ساتىلاتىندارى كوپ. اۋىلداعى وقىماعان «اتقامىنەر» بىلاي تۇرسىن، قالاداعى وقىعان «اتقامىنەرلەردىڭ دە» ساتىلاتىنى از بولمايدى. ءبىزدىڭ نادان ايماقتارداعى قالالاردىڭ وقىعان «اتقامىنەرلەرى» بىلاي تۇرسىن، ونەرلى، كوپ وقىعان اعىلشىن ءتارىزدى ەلدەردىڭ ۇلكەن قالالارىنداعى زور وقىعان «اتقامىنەرلەرى» دە ساتىلادى.
ماسەلەن، اعىلشىن جۇمىسكەر تابىنىڭ «اتقامىنەرلەرى» — ماكدونالدتارى بايلار تابىنا ساتىلماي ءجۇر مە؟
مەنىڭ مۇنىم، «اتقامىنەرلەر ساتىلا بەرسىن» دەگەنىم ەمەس. ساتىلۋ ەسكىلىكتەن قالىپ كەلگەن جامان، شىرىك جەمىستىڭ ءبىرى دەيىن دەگەنىم. «اتقامىنەر» دەگەن سوزدەن كەدەي تابىن جانە ونىڭ وكىمەتىن بولەكتەۋ ەمەس. عابيدەن ايتقانداي، «اتقامىنەر» دەپ بايلار، اقساقالدار ايتقان ەكەن. «سول سەبەپتى مۇنداي بىلعانىش اتاقتى ەڭبەكشىلەردىڭ ازاماتتارىنا تاقپايمىز»، — دەۋى قاتە.
باياعىدا، «اق پاتشانىڭ زامانىندا»، «ابىلاي حاننىڭ زامانىندا» شىققان قاجىرلى پىسىق ادامداردى، سول زامانداعى بايلار، اقساقالدار «اتقامىنەر» دەپ اتاعان ەكەن. «اتقامىنەرلەر» بايلاردىڭ، اقساقالداردىڭ دەگەنىمەن جۇرگەن ەكەن دەپ قازىرگى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى اتقامىنەردىڭ ءبارىن ءبىر كوگەنگە كوگەندەپ، بارىنە ءبىر تاڭبا باسۋ قاتە.
بۇلاي ەتۋ — كىتاپتى دا، ەۋروپانى دا، قازاق تۇرمىسىن دا بىلمەگەندىك.
«ەڭبەكشى قازاق» 110 (547) نومىرىندە عابيدەن: «كىتاپقا قاراپ، ەۋروپاعا ەلىكتەمەيمىز. قازاق تۇرمىسىنان قارايمىز»، — دەيدى دە، كىتاپ پەن ەۋروپا بىلاي تۇرسىن، «ءبىلىم» دەگەن قازاق تۇرمىسىنىڭ وزىنە جەتە تانىس ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى.
ماسەلەنى دۇرىس تاپتىشتەي المايدى.
«اتقامىنەر» دەگەن سوزدەن عابيدەن قاشقانمەن، ەل قاشپايدى. ەلدەگى كەدەيلەر دە قاشپايدى.
ول اۋىلدىڭ، توعان باسىنداعى اۋىلدىڭ (ەگىنشىلەردىڭ) قازىرگى «باس كوتەرەرى»، ەندىگى اتقامىنەرى جاقىپتىڭ وقىپ جۇرگەن بالاسى ءساتجان، — دەيدى.
بۇرىنعى ۋاقىتتاردا «اتقامىنەرلەر» ىلعي بايدىكى، اقساقالدىكى بولسا، قازىرگى 2كەدەيلەردىڭ دە، ەڭبەكشىلەردىڭ دە اتقامىنەرلەرى بار. ءقازىر بۇرىنعى كوزبەن ولشەۋگە بولمايدى، گەگەل مەن ماركس قاعيداسى بويىنشا ءار زات ءدايىم وزگەرە بەرۋدە بولادى. (ۆسە تەچەت، ۆسە يزمەنياەتسيا). اۋىلدا كەدەي توبىن قورعاۋشى تەك كەڭەس قىزمەتكەرلەرى، پارتيا مۇشەلەرى، كومسومول مۇشەلەرى عانا دەۋ قاتە. ال بۇلاردى، بولعان كۇندە، اۋىلداعى كەدەي تابىنىڭ «باس كوتەرەرلەرى»، «اتقامىنەرلەرى» ەمەس دەۋ ءتىپتى قاتە.
اۋىلدا كەڭەس قىزمەتىندە ەمەس، ءبىر جىل كەڭسەدە ىستەپ، ءبىر جىل ىستەمەسە دە، كەدەي تابىنىڭ سوڭعى جىلداردا شىعا باستاعان كەدەيلەردى قورعاپ جۇرگەن ازاماتتارى بار. بۇلاردى كەدەيلەر «اتقامىنەرىمىز»، «باس كوتەرەرىمىز» دەيدى. بۇلاردى بايلار «سەلتەڭدەگەن قۋلار» دەپ كەكەتىپ، مازاق قىلىپ وتىرادى. ۇستەرىنەن وتىرىك، جالا «ماتەريالدار» تۇسىرەدى. الاسۇرىپ، بۇلاردى قۇرتۋعا ارەكەت قىلادى.
كەدەيدەن شىققان پىسىقتاردىڭ بايعا ساتىلىپ جۇرگەندەرى از ەمەس ەكەنى بار.
ەلدە بايدىڭ دەگەنى ءالى دە كۇشتى. ەلدەگى كەڭەستەرگە جانە قالاداعى كەڭەستەرگە بايدىڭ جاقسى كورەتىن نە بايدىڭ ءوزى نە قۇيىرشىقتارى كىرىپ كەتىپ جۇرگەندەرى دە راس. مىنە، مۇنداي كەڭەسكە كىرىپ قوقىرايىپ العان، اياقتارىنا شاڭ جۋىمايتىن بايلاردىڭ بايگەگە ۇرلاپ قوسقان «جۇيرىكتەرى» ەلدەگى كەدەيدەن شىققان قاجىرلى، پىسىق«اتقامىنەر»، «باس كوتەرەر» ازىن-اۋلاق ازاماتتاردى نەشە ءتۇرلى قۋلىق، سۇمدىق، امالمەن ەزىپ تاستاۋعا ارەكەت قىلادى. «اتقامىنەر» دەگەن اتتى «قۇبىجىق»، «قۇقاي» قىلىپ كورسەتىپ، «اتقامىنەردىڭ» ءبارى بۇزىق دەپ لاقاپ قىلىپ، ولاردىڭ ىشىنەن كەدەيدى قورعايتىن «اتقامىنەر»، «باس كوتەرەرلەردى» عانا قۇرتپاققا، ۇندەرىن شىعارماي قويۋعا ارەكەت قىلادى. ۇكىمەتتىڭ، پارتيانىڭ ساق بولاتىن ءبىر جەرى وسى.
ەلدەگى باي مەن كەدەيدىڭ جىگىن اجىراتۋدا كەدەي تابىنىڭ «باس كوتەرەر»، «اتقامىنەر» ازاماتتارىنىڭ ىستەيتىن قىزمەتتەرى زور. «اتقامىنەر»، «باس كوتەرەر» دەگەن اتتى جالپى «قۇبىجىق» قىلماۋ، قازىرگى ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى «اتقامىنەرلەردى» تەگىس بۇزىق دەپ جالپى لاقاپ قىلماۋ كەرەك. ويتكەنى كەدەيدەن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان «باس كوتەرەر»، قاجىرلى ازاماتتار جاسقانىپ، بۇعىپ قالادى. ويتكەنى بۇلار جاڭادان عانا... «اتقا مىنە...» باستادى. بۇلار ءالى ىسىلعان جوق. ىسىلماعان ازامات تەز، وڭاي جاسقانادى. بايدىڭ «اتقامىنەرلەرى» ىسىلعان، ىرگە تەپكەن، ساباقتى كوبىرەك العان مۇيىزدىلەر، «جۇيرىكتەر». بۇلار وڭاي قولعا تۇسپەيدى، وڭاي جەڭىلمەيدى.
اڭىزعا شىققاننىڭ ءبارى الابۇتا دەۋ قاتە. قازىرگى «اڭىز» بۇرىنعى «اڭىز» ەمەس. ءقازىر الابۇتامەن ازداپ جارىسا بيداي شىعىپ كەلەدى. ءبارى الابۇتا دەپ، جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كوك بيدايدى دا جۇلۋ وزىنە-وزى قاستىق قىلعانمەن تەڭ. ءقازىر كەدەيلەردەن جاڭا شىعا باستاعان «اتقامىنەر»، «باس كوتەرەرلەر» سونداي.
سويىل ۇستاپ، اتقا ءمىنىپ، مايداندا جۇرگەننىڭ ءبارى بىردەي جاۋ ەمەس. ىشتەرىندە شىن جاۋلار دا بار، جاۋعا قارسى اتقا ءمىنىپ، سويىل الىپ شىققان ەرلەرى دە بار.
«اتقامىنەردىڭ»، «باس كوتەرەردىڭ» بارىنە ءبىر تاڭبا باسىپ، ءبارىن بىردەي «بۇزىق» دەپ لاقاپ تاراتۋ باس بىلمەگەندىك. بارىنە بىردەي تاس اتسا، ۇلكەن ءبىر تاماشا دەرلىك ءىس، ارينە، قازاق اراسىندا، قازاق اراسى تۇگىل ونەرلى جۇرتتاردىڭ اراسىندا دا تۇقىمعا، تۋىس-جاقىنعا تارتۋ بار ەكەنى راس. ءبىراق و دا باي مەن كەدەيدىڭ تارتىس جولىنا بۇركەۋ بولا المايدى.
«كول كولگە قۇيادى، شۇقاناققا دانەڭە دە جوق».
شىنداپ كەلگەندە بايدى باي سۇيەيدى، كەدەيگە كەدەي عانا جاناسادى. «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەيدى.
كەدەي تابىنان جاڭا شىعا باستاعان «اتقامىنەر»، «پىسىق»، «باس كوتەرەر» ازاماتتارعا ۇنەمى جاردەم بەرە بەرۋ كەرەك، بۇلاردى وركەندەتە بەرۋ كەرەك.
«اتقامىنەر» دەگەن ءسوزدى ولارعا دا «قۇقاي» قىلىپ، قورقىتىپ بۇقتىرماۋ كەرەك.
بايلار تابىنىڭ اتقامىنەرلەرى اۋىلدا تاعى دا جالاڭداپ جۇرە باستادى. بۇلاردى تۇمىلدىرىقتاپ، قوزعالسا تۇمسىققا ۇرىپ قويۋ كەرەك.
1926 جىل
You Might Also Like
