اۋليە
ىرىسقالي قارتتى بالا كەزىمنەن بىلەمىن. قاباعى شىعىڭقىلاۋ، اشاڭ ءجۇزدى، شوقشا ساقالدى، ءبىر اياعىن سىلتي باساتىن، قايراتتى كىسى الىگە دەيىن كوز الدىمدا. اشۋلانعاندا كوزىنىڭ الاسى كوبەيىپ، سۇستانا قالاتىن. "شاش ال دەسە باس الاتىن"، سوناۋ وتىزىنشى جىلدارى ون جىلعا ۇستالىپ كەلگەن. كەيىنگى العان جاس ايەلىنەن ەكى ۇل، ەكى قىزالاعى بار. جازدىڭ ىستىق كۇندەرىندە شالبارىنىڭ ءبىر بالاعىن ءتۇرىپ قوياتىن. سەبەبى جارا شىعىپ، ءىسىپ، بىلەۋلەنگەن اياعىنا قارا ماي جاعاتىن-دى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ تىنىم تاپپايدى — ءشوپ شاۋىپ، سوۆحوزدارعا ۆاگونمەن كەلىپ تۇراتىن مال جەمىن ءتۇسىرىپ، ءوزىنىڭ ۋاقجاندىعىن جەمدەپ، ساۋىن تۇيەلەرىن قۇدىقتان سۋارىپ، ورىسكە ايدايتىن. جاسى كەلە ءوزىنىڭ سۇر ەسەگىن ءمىنىپ جۇرەتىن، ۇيىنەن قاشىقتاۋ جەردەگى توي-ساداقالارعا دا سونىمەن باراتىن-دى.
بىردە ەسەگىمەن تەمىرجولشىعا تاس قيىرشىعىن تاسيتىن ماشينالاردىڭ جولىنا قاراي بارا جاتقانىن كوردىم. قاسىندا قولىنا پاپكى ۇستاعان، جيىرمالارداعى جاس جىگىت بار.
— ىرسەكە، اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەدىم داۋىسىمدى كوتەرە.
— ۋاعالەيكۇمۇسسالام! امانسىڭ با؟ — دەپ ول ادەتتەگىشە اماندىق-ساۋلىق سۇراستى دا، — رايوننايا كەلگەن قوناق بالا ەدى، تاۋدىڭ ۇستىندەگى اۋىلعا بارماقشى ەكەن، تانىس شوپىرلارعا جەتكىزىپ تاستاڭ دەپ ايتايىن دەپ...
سويتكەنشە بولعان جوق، "زيل-130" اۆتوماشيناسى توقتاي قالدى. ەندى ءبىر قاراعانىمدا ىرسەكەڭ سۇر ەسەگىمەن شوقىتىپ بارا جاتتى...
...اراعا جىلدار سالىپ، ءبىر كەزدەگى ءوزىم تۇرعان اۋىلعا بارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇرىنعىداي ەمەس، ساليقالى، جانى جايساڭ اۋىل قارتتارىنىڭ قاتارى سيرەپ قاپتى. كورىسىپ، سالەمدەسۋ ءۇشىن ىرسەكەڭنىڭ ۇيىنە باس سۇقتىم. جاسى توقسانعا كەلگەن ول كوزاينەك كيىپ، اق ساقالى ومىراۋىن جاپقان قاريا بولىپتى. باياعى ادەتىمشە اۋىز تولتىرىپ، داۋىستاپ سالەم بەردىم. سالەمىمدى الىپ، بەتىمە ءبىر قارادى دا، اتىمدى اتاپ "سول ەمەسسىڭ بە؟" — دەدى، تانىعانى عوي. ءبىز سالەم — ساۋقات الىسقانشا ىرسەكەڭنىڭ كەمپىرى — قامقا شەشەمىز شاي قويىپ، قازان اسىپ تاستاپتى. مەن اسىعىستىعىمدى ايتىپ، رۇقسات سۇراپ ەم.
— رۇقسات جوق — دەدى اقساقال، -سەندەردىڭ سالەم بەرە كەلەتىندەرىڭ قالاي، وتىرار-وتىرماستان "كەتەمىن" دەيتىندەرىڭ قالاي. ءبىر تالاي جەردەن كەلىپ وتىرسىڭ جانە سەنى كورمەگەلى قاشان؟!...
ونى شەشەي دە قوشتاپ جاتىر. ۇلكەن كىسىلەردىڭ كوڭىلىن قيماي، جايعاسىپ وتىرىپ، ىرسەكەڭدى اڭگىمەگە تارتتىم.
— قالاي، ءقازىر توي-ساداقا دەگەندەي، بارىپ تۇراسىز با؟
— شۇكىر، ايتەۋىر، بالدار شاقىرعان جەرگە ماشينامەن اپارىپ-اكەلەدى.
— ال، باياعى سۇر ەسەگىڭىز قايدا؟
— ءويبۇي، ول الدەقاشان "كاپۋت" بولدى عوي، — دەپ كۇلدى.
— قالايشا...
— بۇل ءبىر قىزىق اڭگىمە، — دەپ ىرسەكەڭ لەكىتە كۇلىپ الدى، — كەزىندە ءبىر تۇرىكپەننەن ساتىپ الىپ ەدىم، ءوزى دە اتتاي بولاتىن، ولەرىنە كورىندى مە، ولدە اۋىردى ما، ابدەن ارىدى. قوراعا بايلاپ، جەم-شوبىن الدىنان الماي، ءبىراز باعىپ تا كوردىم. بىردە مىنا ون ەكىنشى رازەزدەگى بەكمۇرات اقساقال اس بەرەتىن بوپ، كولىكتىڭ رەتى بولماي جانە ول كەزدە بۇگىنگىدەي ماشينا دا كوپ ەمەس، ادەتتەگىشە سۇر ەسەگىمدى ەرتتەپ ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتىم...
...بۇل كۇزدىڭ قارا سۋىق كەزى بولاتىن. تاڭەرتەڭگىلىك اشىلعانداي بولعان اۋا رايى اپ-ساتتە قايتا بۇزىلىپ، ەكپىنى قاتايعان وكپەك جەلگە ەندى جاڭبىر ارالاستى. سۋ وتپەيتىن برەزەنت پلاششىن قىمتانعان ىرسەكەڭ ىزعارلى جاڭبىردىڭ سوڭى قارعا اينالۋىنان ءقاۋىپ ەتتى. اۋىلدان تورت-بەس شاقىرىم ۇزاعاننان كەيىن سۇر ەسەك باسىن تومەن تۇقىرتىپ، سۇرىنشەكتەپ، اياعىن ساناپ باساتىن جاعدايعا جەتتى. جولعا شىققانىنا وكىنگەن قارت، ەسەگىنەن ءتۇسىپ، جەتەككە الدى. ءبىراق ابدەن تيتىقتاعان جانۋار جولدىڭ قاپتالىنا جاتا كەتتى. نەدە بولسا جولدان قالدىم عوي دەپ، ىرسەكەڭ جول جيەگىنە تىزە بۇكتى. مۇنىسى ءال جيناعان سۇر ەسەگى ورنىنان تۇرار دەپ دامەلەنگەندىك ەدى. وتكەن — كەتكەندى ويشا شولىپ، ءبىراز وتىرادى. ورنىنان باياۋ قوزعالىپ، ەسەگىنە تاياپ كەلگەندە بايقادى، كوزى شاراسىنان اشىلعان جانۋار قيمىلسىز قالىپتى.
- — ءبىرتالاي جىل جولداس بولعان، ءوزى ارام بولسا دا كۇشى ادال سۇر ەسەگىم ءسويتىپ، ۇزىن جولدىڭ بويىندا ءولىپ تىندى. سەرەيتىپ تاستاپ جۇرە بەرۋگە وبالسىنىپ، جولدان بىلاي سۇيرەپ شىعارىپ، بوز توبەنىڭ بەتكەيىندەگى اعىن سۋ تىلىمدەپ تاستاعان سايدىڭ ءنان-نان كەسەكتەرىمەن باستىرىپ، كومدىم. جەر قازىپ كومە قويۋعا قولىمدا كۇرەگىم بولمادى، — دەيدى ىرسەكەڭ، — سودان ارادا ۇمىتپاسام، ءتورت اي وتكەندە جيەنىم تويعا شاقىرىپ، ون ەكىنشى رازەزگە تاعى جولىم ءتۇستى. قاسىمدا ءبورىباي ءىنىم بار، ە-ە، ايتپاقشى، مىنا كەمپىر مەن ءبورىبايدىڭ ۇيىندەگى كەلىن دە بار، ماشينامەن جولعا شىقتىق. باياعى سۇر ەسەكتى كومگەن جەردەن وتە بەرگەندە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. ولەكسەنىڭ ۇستىنە بيىكتەتىپ، كادىمگى ادامنىڭ تۇرپاتى سياقتاندىرىپ، توپىراق ۇيگەن، سىرتىن جايداق تاسپەن قورشاپ، باسىنا سىرىق شانشىپتى، وعان دا شۇبالتىپ شۇبەرەك بايلاپتى. ماشينانى توقتاتىپ، اللاھقا سيىنىپ، نە ايتارىمدى بىلمەي جاعامدى ۇستادىم...
...الدە قاتەلەستىم بە دەپ ويلاعان ىرىسقالي اقساقال توڭىرەكتى شولىپ، ەسەگى ولگەندە ءوزىنىڭ تىزە بۇگىپ وتىرعان جەرىنە دەيىن ءدال تاۋىپ، ماڭايدى بارلاپ شىعادى دا، نە بولعانىن ءالى دە تۇسىنە الماعان جانىنداعىلارعا ءمان-جايدى تۇسىندىرەدى. بۇعان سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەن ولاردىڭ كوزدەرىن باقىرايتىپ قويىپ، الگى "اۋليەنىڭ" باسىنا شانشىلعان اعاشىن الىپ لاقتىرىپ، وزىنەن-وزى كۇيىپ-پىسەدى. "اۋ، وتاعاسى، مۇنىڭ نە الجىعان شىعارسىڭ تيمەي-اق قوي"، — دەگەن كەمپىرىنە جەكىپ، ساباي جازداپ قالادى. جيەننىڭ تويىندا دا بولعان جايدى ايتايىن دەپ وقتالادى دا، قوي، بىرەۋلەرگە كۇلكى بولارمىن، جۇرت ازىلدەپ وتىر دەپ ويلار دەگەن ويمەن ءوزىن-وزى ۇستايدى.
جالپى، ىرسەكەڭ ونشا سوزشەڭ كىسى ەمەس-تى، داڭعويلىق، ورىنسىز قىلجاقتى بىلمەيتىن، نە ايتسا دا سول ءبىر سارابدال سابىرلى قالپىنان جاڭىلمايتىن. جانە كەشە ءمىنىپ جۇرگەن، وزدەرىڭىز بىلەتىن سۇر ەسەك ولگەننەن كەيىن "اۋليە" بولىپتى دەپ كىمگە ايتسىن؟! جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالىپ، ۋاقىت وتە ۇمىتىلار ما ەدى، كىم ءبىلسىن ەگەر... ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ الگى ءبورىباي ءىنىسى ەنتىگىپ جەتپەگەندە:
— وي، ىرسەكە-اۋ، ماسقارا، مىنا كورشى اۋىلداعى تۇرىكپەندەر جول ۇستىندە، بوز توبەنىڭ باۋرايىندا ومىردەن وتكەن كىم دە بولسا بۇل جولاۋشى قۇر ادام ەمەس دەپ، ەسەگىڭىزدىڭ باسىن قارايتىپ، ساداقا بەرگەلى جاتقان كورىنەدى، — دەدى ول تىزە بۇكپەستەن.
— قوي وتىرىك بولار، "تۇيمەدەيدى تۇيەدەي" قىلاتىن قىلجاقباستاردىڭ شىعارىپ جۇرگەنى شىعار.
— ماعان مۇنى ءقازىر مولداشىلىق قىلىپ جۇرگەن ماگازىنشى بەردىنىڭ وقۋدان كەلگەن بالاسى ايتتى.
ىرسەكەڭ شوقشا ساقالىن سالالاپ، ويلانىپ تۇردى دا:
— سەن ماشينامەن ءجۇرسىڭ عوي؟ — دەدى.
— يا.
— ەندەشە كەتتىك، نەدە بولسا بارىپ كورەيىك.
...شىنىندا دا ەسەك "اۋليەنى" بىرەۋلەر شىنداپ قولعا العانعا ۇقسايدى. وتكەندەگى ىرسەكەڭ الىپ تاستايتىن سىرىقتىڭ ورنىنا ودان بيىك ءارى قالىڭ تاقتاي ورناتىلىپتى، ماڭايى كەلۋشىلەردىڭ وتىرىپ ايات وقۋىنا ىڭعايلاستىرىلىپ، تازارتىلىپتى. مۇنى كورگەن ىرسەكەڭ ءبورىبايعا ءجۇر كەتتىك دەگەندەي ىم قاقتى دا، ماشيناعا وتىرىپ جاتىپ:
— اۋىل اكىمدىگىنە تارت، — دەدى.
اۋىل اكىمى ىرىسقالي بالا كەزىنەن جاقسى بىلەتىن ەسەن مەرەدوۆ دەگەن تۇرىكپەن جىگىت ەدى. اقساقالداردى قادىرلەپ، سىيلاي بىلەتىن، كىشىپەيىل اكىم بۇلاردى ورنىنان تۇرىپ قارسى الدى.
— تۇرىكپەن حالقىنىڭ ءبىر مارتتىگى ۇلكەننىڭ، باسشىنىڭ الدىن كەسىپ وتپەيدى عوي، ولار نە ايتسا دا زاڭ. ەگەر تەنتەك-تەلى ولاردى دا جۇرە تىڭداسا، ۇلى اقىن ماقتىمق ۇلىنىڭ ناقىل سوزدەرىن مىسالعا الىپ، ورنىمەن ايتا بىلسەڭ، قاي-قايسىسى دا بۇرىلىپ تۇرا قالادى، — دەيدى ۇزاق جىلدار بويى تۇرىكپەندەرمەن قوڭسى قونعان ىرىسقالي اقساقال،-نانىم-سەنىمگە بوي الدىرعىش، ءدىلى مەن دىنىنە بەرىك حالىق. سونىمەن توق ەتەرى مەنىڭ سۇر ەسەگىم "اۋليە" بولۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى...
كەتەر-كەتكەنشە ىرىسقالي قاريانىڭ ايتقان اڭگىمەسى ويىمنان كەتپەدى. ەرتەڭىنە ماشيناسىمەن شىعارىپ سالۋعا كەلگەن ىنىمە ون ەكىنشى رازەزد ارقىلى وتەتىن جولمەن ءجۇرۋدى ۇسىندىم. الگى ەسەك "اۋليە" جاتقان جەر وسى-ay دەگەن شامادا ماشينادان ءتۇسىپ، بوزتوبەنىڭ باۋرايىنا قاراي جاياۋلادىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتسە دە، تاستاقجول مەن تەبە اراسىنىڭ جاقسىلاپ تەگىستەلگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس، كەزىندە بۇل ارانى شيىرلاعان شىنجىر تاباندى تراكتوردىڭ ءىزى ءالى سايراپ جاتىر...
You Might Also Like
-
«ايقىن». تورەعالي تاشەنوۆپەن اڭگىمە.
-
بازار ۇكييەۆ تەرىسى سۇيەگىنە جابىسقان، ارىق، قاسقاباس كىسى. كەڭەس ۇكىمەتى داۋىرىندە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جالپى بولىمىندە ىستەيدى. بىردە قىزمەتكە كەلە جاتسام، اۋاتكومنىڭ جانىنداعى ب ا ق ىشىندە ت...
