ەڭ الاياقتىق تىرشىلىك، ەڭ وپاسىزدىق «ساياساتپەن جۇمىسىم جوق» دەگەن ادامداردان شىعادى
«ايقىن». تورەعالي تاشەنوۆپەن اڭگىمە.
27 مامىر، 2006 ج.
— تەمىرحان اعا، ارىپتەستەرىڭىزدىڭ كوبىسى، اقىنداردى ايتام، «ولەڭ جازا الماي ءجۇرمىز» دەيدى. ءسىز كەرىسىنشە سوڭعى ۋاقىتتا ءوز پوەزياڭىزدى مۇلدەم جاڭا ءبىر بيىككە، تىڭ ساپاعا كوتەردىڭىز. ءسىزدى ءتۇرتىپ وياتقان قانداي كۇش؟
— بۇل ءسوزدى باسپا ءسوز بەتىندە بولماعانمەن، بىلايشا كوپ ادام ايتادى. اسىرەسە، جاستار: «كوك تۇرىكتەر سارىنى» ءبىز جازاتىن دۇنيە ەدى، الپىستى القىمداعان كەزدە ءسىز جازىپ، ءبىزدى دالاعا تاستاپ كەتكەندەي بولدىڭىز» دەپ. بۇعان ايتاتىنىم، بۇل ءوزى — مەنىڭ ەرتەرەك قولعا العان شارۋام. جالپى، ادەبيەتتە ءوزىڭنىڭ ءبىر داۋسىڭ، ءوزىڭنىڭ ءۇنىڭ، ءوزىڭنىڭ جولىڭ بولماسا، ەش ۋاقىتتا شىعا المايتىنىڭدى، ونان كەيىن بىرەۋدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قوياتىنىڭدى مەن ەرتەرەك سەزگەن اداممىن.
جان-جاعىمدى كوبىرەك قاراپ، تەكسەرىپ، زەرتتەپ ءجۇردىمداعى، ونان كەيىن ەكسپەريمەنتتەرگە، ونىڭ ىشىندە ەشقانداي تامىرى جوق، شىققان توپىراعى جوق ەكسپەريمەنتتەرگە دە باردىم. ءبىراق بۇكىل ۇلكەن، مىقتى اقىنداردى زەرتتەپ قاراپ وتىرسام، ەش ۋاقىتتا دا جالاڭ ەكسپەريمەنتتىڭ ەشقايدا الىپ بارمايتىنىن سەزىندىم. ويتكەنى قانداي جاڭالىق بولسىن، ءوزىنىڭ ءداستۇرلى تامىرى بولۋى كەرەك. ونىڭ كۇرە تامىرى ءداستۇر بولۋى كەرەك. ونان كەيىن اعاش كۇرە تامىرىمەن عانا قورەكتەنبەيدى عوي، ونىڭ تارام-تارام سالا-سالا تامىرلارى بولادى، سول تامىرلارى الەمدىك ادەبيەتتەن سۋسىنداپ وتىرۋى كەرەك. وسىعان دەن قويىپ، جىراۋلىق پوەزيانى مەڭگەرىپ، ونى رۋحاني اينالىسقا ءتۇسىرىپ جاتقان اقىندار، قۇدايعا شۇكىر، بار. كۇندەردىڭ كۇنىندە، وندا ماڭعىستاۋدا جۇرگەن كەزىم، ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ كەتكەن قۇلمات (ومىرالييەۆ) اعامىز، سوسىن مىرزاتاي مەن ايداروۆ اعالارىمىزدىڭ «كۇلتەگىن»، «تونىكوكتەن» اۋدارمالارى بار عوي، سولاردى قاراپ وتىرسام، «كۇندىز وتىرمادىم، تۇندە ۇيىقتامادىم، قارا تەرىمدى توكتىم، قىزىل قانىمدى سورعالاتتىم» دەگەن جولدار، ۇيقاسى جوق شىعار، بالكىم، ءبىراق تۋرا ولەڭ عوي. ارى قاراي ىزدەنسەم، «كۇلتەگىن» ەپيكالىق ۇلى شىعارما ەكەن. سول كەزدەن باستاپ ءارى ىزدەندىم، بەرى ىزدەندىم. بىلاي قاراساڭ قاراپايىم، ءبىراق وعان كەلۋدىڭ جولى وتە اۋىر بولدى ماعان. ۇنەمى ىشىمدە جاتتى دا قويدى. ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، الماتىعا كەلگەننەن كەيىن دە، تاعى دا سول قايتا-قايتا، اندا-ساندا سوعىلعان قوڭىراۋ سياقتى، ىشىمدە جاتىپ الدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە... ءبىر سىلكىنىس... كەلدى! كوك تۇرىكتەر سارىنىنان. بۇل فورمانىڭ كەرەمەتتەگى سوندا — ءوزىڭدى شەكتەمەيسىڭ، ۇيقاسقا تىقپايسىڭ. ءوزىڭدى بەلگىلى ءبىر جەرگە بايلاپ-ماتامايسىڭ. بۋىن سانامايسىڭ. بۋناق ىزدەمەيسىڭ. ءبىراق ونىڭ دا ءوزىنىڭ مۋزىكاسى بار. سونداي كەرەمەت ەلىتىپ كەتكەندەي بولماسا دا، مۇندا قاشاۋدىڭ، ۇستا دۇكەنىنىڭ داۋسى شىعىپ تۇرادى، سيمفونيانىڭ داۋسى جوق مۇندا. ۇستا دۇكەنىنىڭ داۋسى شىعادى: قاشاپ جاتقانداي، نەمەسە تەمىر جونىپ جاتقانداي، نەمەسە شەگە قاعىپ جاتقانداي. ءبىلدىڭىز بە؟ سوندىقتان وسى فورما ءدال وسى كەز، وسى ۋاقىتقا لايىق، جالپى. قاشاپ، ويىپ تۇسىرەتىندەي جازۋ كەرەك بولدى دا، جازدىم. ءبىراق بۇل ءوزىنىڭ تامىرى بار جاڭالىق. سوندىقتان دا مۇنى جۇرت ەرسى كورگەن جوق. ويتكەنى، ەرسى كورمەيتىن سەبەبى، ءوزىنىڭ قانىندا بار عوي، ءوزىنىڭ تابيعاتىندا بار نارسە. سوندىقتان دا كوپ ادام مۇنى بىردەن قابىلدادى. الدىندا ءقاۋىپ تە، كۇدىك تە بولدى «وسى قالاي بولار ەكەن؟» دەگەن، ءبىراق قابىلدادى. سوندىقتان دا بۇل — الدىمەن اللا تاعالانىڭ، سوسىن اتا-بابامنىڭ ارۋاعى ارقاسىندا، ەجەلگى سارىننىڭ مەن ارقىلى قايتالانعانى.
— جاڭا ەكسپەريمەنتكە كوپ باردىم دەدىڭىز. سول ولەڭدەرىڭىز ەكسپەريمەنت كۇيىندە قالىپ قويعان جوق پا؟
— ەكسپەريمەنت جاساعان ولەڭدەرىمنىڭ كوبىسى جارامايدى. بىلتىر ەكى تومدىعىم شىقتى، سوعان كوپ ەكسپەريمەنتتەرىمدى قۇرباندىققا شالىپ جىبەردىم، قوسقام جوق. ارينە، ونىڭ ىشىندە بىرەڭ-ساراڭ ەنگەندەرى بار، ال قالعانىن ءوز قولىممەن الىپ تاستادىم.
— عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «ەگەر ءالىپبيدى وزگەرتەر بولساق، وندا كونە تۇرىك الىپبيىنە — رۋنا جازۋىنا كوشەيىك» دەگەنى بەلگىلى. ونىڭ سىرتىندا «ەسكى ءتاڭىر دىنىنە ورالايىق» دەپ ماقالا جازىپ جۇرگەندەر ءبىرقىدىرۋ. وسى تۇرىكشىلدىك، تاڭىرشىلدىك يدەياسى بىزگە قانشالىقتى قاجەت؟ جالپى، بۇل ءوزى قازاقتى، جالعىز قازاق ەمەس، جالپى تۇركى الەمىن اراب-يسلام الەمىنەن بولشەكتەگىسى كەپ جۇرگەندەردىڭ ارەكەتىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇشتاسىپ جاتقانداي كورىنەدى. ءبىر جاعىنان، بۇل سۇراقتى قويىپ وتىرعان سەبەبىم، ەرسىلەۋ بلسا دا ايتايىن، ءسىزدىڭ «كوك تۇرىكتەر سارىنىندا» جوعارىداعى پىكىرلەرمەن سىرتتاي بايقالماسا دا، ىشتەي جالعاسىپ، جىمداسىپ جاتقان قانداي دا ءبىر بايلانىس بار ما دەگەنىم عوي؟
— بۇل ايتىلعان ەكى پىكىرگە دە مەن ۇزىلدى-كەسىلدى قوسىلمايمىن. مەكەمتاس اعام — مەنىڭ ۇستازىم، ابايتانۋشىلاردىڭ ىشىندەگى الدىڭعى قاتارلى ازامات. مەن وقۋعا تۇسكەن كەزىمدە، ول كىسى اسپيرانت بولعان، سول كەزدە قامقورلىعىن دا كورگەنمىن. ول كىسىنى قاتتى قادىرلەيمىن. ءبىراق سولاي بولا تۇرا، ول كىسى ايتتى ەكەن دەپ، بۇرىنعى رۋنا جازۋىنا كوشۋدىڭ قاجەتى جوق. ول ۇلكەن ماشاقات تۋدىرادى. مەن ءوزىم قالاي دا ورىس ىقپالىنان شىعۋ ءۇشىن كيريلليسادان كەتۋدى، ءسويتىپ، لاتىن الىپبيەنى كوشۋدى قالايمىن. ءقازىر دۇنيەجۇزىلىك ىقپالداستىق ءجۇرىپ جاتىر، لاتىن ءالىپبيى سوعان كىرىگۋىمىز ءۇشىن، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ كەرەك. جاڭا ءتاڭىر ءدىنى دەگەندى ايتىپ جاتىرسىڭ. باياعىداي وتقا، سۋعا تابىنۋىمىز كەرەك پە، سوندا؟ يسلام ءدىنىن ءقازىر تازا ەۋروپالىقتار قابىلداپ جاتىر. يسلام دىنىنەن اجىراساق، قازاق بولۋدان دا قالعانىمىز ەمەس پە؟ ال ەندى مەن جازىپ جۇرگەن كوك تۇرىكتەر سارىنىندا ەشقانداي ءبىر ءدىني، باسقا دا قايشىلىققا الىپ باراتىنداي ءسوز جوق. مەنىڭ ۇلىقتاپ جازىپ جۇرگەنىم — ول ءبىزدىڭ كادىمگى وتكەن تاريحىمىز، ءومىرىمىز عوي. ونان ەش ۋاقىتتا باس تارتۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ قانىمىز ول، جانىمىز.
— «اقيقات» قوعامدىق-ساياسي جۋرنالىن باسقارىپ وتىرسىز. اتىنان دا كورىنىپ تۇرعانداي، جۋرنالدىڭ باستى مۇراتىنىڭ ءبىرى — تاريحتىڭ، قوعامنىڭ اقتانداقتارىن، جابۋلى جاتقان اقيقاتتاردى اشۋ عوي. وسى ورايدا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا ءالى كۇنگە اشىلماي، جارىق كورمەي، سارعايىپ جاتقان قۇندى قۇجاتتار، قۇپيا مۇرالار، مالىمەتتەر كوپ دەپ ەستيمىز. وسىلاردان حابار الىپ كوردىڭىز بە؟
— ونداي ارەكەت جاساعان جوقپىن، شىنىمدى ايتايىن. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمەن ەشقانداي بايلانىسىمىز جوق. شىنىندا دا، بۇل وي سالاتىن ماسەلە ەكەن. ءبىراق ولار بىزگە مۇراعاتىن بەرە قويا ما؟ ول ءۇشىن دە رۇقسات بولۋ كەرەك شىعار. ءبىراق سول اشىلماي جاتقان ماسەلەلەر بار ەكەنىن سەن دە بىلەسىڭ، مەن دە بىلەمىن، جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى، سەزەدى. اسىرەسە جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر سول جىلى جابىلعان كۇيىندە جاتىر. قانشاما ازاماتتاردىڭ قۋعىن-سۇرگىندەرى، ۇستالعان-ۇستالماعانى بار، قانداي بالەكەتتەر جاسالدى، ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز — قالقىپ جۇرگەن بەر جاعى، بەتى عانا. اتتىڭ باسىنىڭ ءبارى سوندا. اسىرەسە بىزگە بۇكىل قاسىرەت، قايعى، ناعىز جاۋىزدىق الىپ كەلگەن قۇجاتتاردىڭ ءبارى ماسكەۋدىڭ مۇراعاتىندا جاتىر. ونى ەندى الۋعا قولىمىز جەتە مە، جەتپەي مە؟ ول ءۇشىن ەندى ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ كەرەك شىعار. ءبىز بولماساق، ونى باسقا ۇرپاق الىپ كەلەتىن شىعار. ال ءبىراق جاڭاعى وتە ءبىر جاقسى سۇراعىڭمەن ماعان وي سالىپ وتىرسىڭ. سوعان بارۋعا مەن ەندى ارەكەت جاساۋىم كەرەك شىعار.
— قالامگەرلەر «جازۋشىلار قوعامعا كەرەك بولماي قالدى» دەسە، قاراپايىم جۇرت «زيالى قاۋىمنىڭ بەلسەندىلىگى جوق» دەپ كىنالايدى...
— وسى ءبىر نارسەگە مەن تۇسىنبەيمىن. جازۋشى بايعۇستىڭ قولىندا نە قالدى؟! باياعىداعى جازۋشىلار وداعىن اڭسايدى. ول جازۋشىلار وداعى باسقا ەدى عوي. ول جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان ادام ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىر ءتورتىنشى حاتشىسى سياقتى ەدى. بۇكىل اقشاسىن بەرەتىن، قارجىدان ەشقانداي تاپشىلىق كورسەتپەيتىن، قالتاسىن تومپايتىپ قوياتىن. ۇلكەن-ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىمەن قاتار وتىراتىن. دەپۋتات بولاتىن. ءازىر نە؟ ءازىر كوك تيىن بەرمەيدى. جازۋشىلاردىڭ ءبارى دەمەي-اق قويايىن، ءبىرازى كۇنىن قالتاقتاپ، ارەڭ كورىپ ءجۇر. ولاردىڭ قولىندا ەشقانداي مەحانيزم قالعان جوق. ال ءبىراق ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە، ءوزىڭ بىلەسىڭ، كەزىندە وسى جازۋشىلار ەدى عوي شىرىلداپ كوتەرگەن. ءقازىر دە كوتەرىپ جاتىر. مۇحتار شاحانوۆ جازۋشى ەمەس پە ەكەن؟ قوعامدىق قولداۋ كوميتەتىن ءقايبىر جەتىسكەننەن قۇرىپ جاتىر؟ ءبىراق سونىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، ارينە، جازۋشىلاردىڭ وزدەرى سىڭارجاق بولىپ، بىر-بىرىمەن الاكوز، الاۋىز بولىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ، تەك سونىڭ زيانىن كورىپ جاتىر. ءوز باسىم مۇحتار شاحانوۆتىڭ تىم ەكپىندەي بەرەتىنىن دە جاقتىرمايمىن. ءبىراق جەكە باستىڭ مۇددەسىنە قاراماستان، ونى وسىنادي ەلدىك، حالىقتىق ماسەلەدە ءبارىمىز بىرىگىپ قولداۋىمىز كەرەك. سونى قولداۋ، اينالاسىنا توپتاسۋ ماسەلەسى قيىن. ءدال وسى جەردە جازۋشىلار وداعىنىڭ قولىن بايلاپ، اياعىن تۇساپ قويىپ وتىرعان ەشكىم جوق. جازۋشىلار وداعى قالاي بولعاندا دا، الدىمەن ءتىلدى كوتەرۋ كەرەك ەدى. ءبىز وسى كەزدە جينالىستىڭ ۇستىنە جينالىس جاساپ، ءتىپتى كەرەك بولسا، رۇقسات الىپ تۇرىپ شەرۋگە شىعىپ، سونداي ماسەلەلەردى ۇيىمداستىرۋىمىز كەرەك ەدى. تەك جازۋشى، اقىنداردىڭ كەشتەرىن وتكىزۋمەن شەكتەلىپ وتىرمىز. ساياساتتا بەلسەندىلىك كورسەتۋىمىز كەرەك ەدى، اسىرەسە ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە. ءىش قازانداي قاينايدى، قولدان كەلەر قايران جوق. جازۋشىلاردىڭ تاعى ءبىر بەتى قايتىپ قالعانى — قانشا ايتسا دا جوعارى جاق ءبىر بىلق ەتپەيدى عوي. جۋرناليستەر، سەندەر دە اياماي ايتىپ جاتىرسىڭدار. سوعان سەلت ەتىپ جاتقان نارسەنى كورەسىڭدەر مە، اندا-ساندا عانا ءبىر رەاكسيا بولادى، بولدى. سوندىقتان تىپتەن كوڭىلى قالىپ، تيتىقتاپ قالاتىن كەزى جوق ەمەس جازۋشىلاردىڭ. ارينە، كولەڭكەسىنەن قورقاتىن جازۋشىلار تولىپ جاتىر عوي. ءبىراق قالعاندارى كۇرەسىپ جاتىر. كۇرەسە دە بەرەدى.
— ءسىز ءۇشىن قازاق قوعامىنداعى ەڭ ءبىر وتكىر ماسەلە؟
— ول — ءبىلىم. ءبىلىم بەرۋ رەفورماسى. ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىن ءالى اياقتاي الماي وتىر. مەن تاياۋدا اياقتاي قويادى دەپ ويلامايمىن. رەفورمانىڭ ءبارى ايتەۋىر رەفورما ءۇشىن جاسالىنباۋ كەرەك. ۇلتتىق سانانى، ار-نامىستى وياتاتىنداي ەتىپ جاسالۋ كەرەك. ماسەلەن، قاراڭىزشى، قىتايدا قازاق، ۇيعىر مەكتەپتەرى بار. سوندا، مۇعالىمدەرگە جۇڭگو ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن مىندەت قويىلعان. ءبىلدىڭىز بە؟ پەكينگە بارىپ، نەمەسە پەكيننەن كەلىپ، ولاردىڭ جۇڭگو ءتىلىن قانداي دارەجەدە مەڭگەرگەنىن تەكسەرەدى. ولار جۇڭگو تىلىنەن ەمەس، قازاق تىلىنەن، ۇيعىر تىلىنەن ساباق بەرەدى، ءبىراق جۇڭگو ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. ال بىزدە قالاي؟ بىزدە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، باسقانى ءبىلۋ كەرەك، ءبىراق قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى بىلەسىڭ بە؟ رەسەي ءبىز ءۇشىن شەت ەل. ورىس ءتىلىن ورىس مەكتەپتەرىندەگى دياسپورا قانشا وقىسا، وقي بەرسىن، ءبىراق قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتىپ كەرەگى جوق، وقىتساق، حالىقارالىق اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ كەرەك. دۇنيە جۇزىندە سولاي. ماسەلەن، مالايزيا مەن سينگاپۋردى ءبىز كەرەمەت سانايمىز عوي، سولار ءدال قىتايدىڭ ىرگەسىندە وتىرعان ەلدەر. مالايزيا حالقىنىڭ وتىز پايىزى جۇڭگو بولا تۇرا، ولار جۇڭگو ءتىلىن وقىمايدى. اعىلشىنشا وقيدى. ال بىزدە ورىس تىلىنەن شىعا المايدى. «ورىس ءتىلىن ۇيرەن» دەگەندە اباي ءوز ءتىلىڭدى ۇمىت دەگەن جوق قوي. ءدال ءقازىر انا تىلىنەن بەزىپ كەتكەن ادامداردى كورگەندە، ابايدىڭ ارۋاعى قالاي كۇڭىرەنەر ەدى. ءبىز قالاي بولعاندا دا الەمدىك ىقپالداستىققا ەنۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ورىس ءتىلى — ءبىز ءۇشىن شەت ەل ءتىلى. بالالاردىڭ ول ءتىلدى ۇيرەنىپ، بوسقا ۋاقىتى كەتەدى. رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ بالالارى تۇگەل اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتىر. اسىرەسە زيالى قاۋىمنىڭ بالالارى.
— «اقىن ادام، جالپى ونەر ادامى ساياساتتان تىس تۇرۋ كەرەك» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟ كەلىسپەسەڭىز، وندا پوەزيانى ساياساتپەن قالاي ۇشتاستىراسىز؟
— ساياساتسىز ءومىر جوق. ساياسات دەگەن ءبىر سايقال دۇنيە دەپ، ودان بەزىپ كەتۋگە بولمايدى. ويتكەنى دۇنيەنىڭ ءبارىن جاساپ جاتقان ساياسات. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ كەلگەن دە ساياسات. ءبىزدى وتارلاندىرۋعا، وتارسىزداندىرۋعا الىپ بارعان دا ساياسات. بىرەۋلەر «مەنىڭ ساياساتپەن ەش جۇمىسىم جوق» دەيدى. ەڭ الاياقتىق تىرشىلىك، ەڭ وپاسىزدىق سول «ساياساتپەن جۇمىسىم جوق» دەگەن ادامداردان شىعادى. ساياسات دەگەن سەنىڭ بۇكىل تاعدىرىڭدى جاساپ جاتىر. بولماسا، سەنى جوعارى كوتەرىپ جاتىر. سەنى يلەپ جاتىر. بولماسا، وعان قالاي جەتەسىڭ؟ ساياساتكەر بولماي-اق قوي، ءبىراق ءوزىڭنىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىڭ بولۋى كەرەك. قىل اياعى ادام مەن ادامنىڭ سويلەسۋى دە ساياسات، ديپلوماتيا. حالقىڭ سىن تەزىنە ءتۇسىپ جاتقان كەزدە، «مەن ساياساتتان بولەك ەدىم» دەۋ، شالقايۋ — بارىپ تۇرعان ناعىز وڭباعاندىق، ساتقىندىق. ءومىر بويى ساياساتپەن تىنىس الىپ، ساياساتپەن ءومىر ءسۇرۋىڭ كەرەك. «ساياساتتى مەن عانا جاسايمىن» دەۋ — ول حالىقتى بۇعاۋدا ۇستاۋ، حالىقتى توپاس ەتۋ، ناداندىققا الىپ بارۋ دەگەن ءسوز. «ساياساتتا جۇمىسىڭ بولماسىن» دەگەن كەزىندە جازۋشىلاردى ساياساتقا ارالاستىرماس ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ ميعا سىڭىرگەن پىكىرى. «ساياساتپەن تەك سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اينالىسۋ كەرەك» دەپ كىم ايتتى؟ دامىعان ەلدەردى الىڭىز. بۇكىل فرانسۋزدىڭ ستۋدەنتتەرى ەرەۋىلدەپ، كوشەگە شىققان جوق پا؟ امەريكادا انە، بۇكىل ميگرانتتار شۋلاپ، كوشەگە شىعىپ جاتىر. ءاربىر ەل، ءاربىر ازامات ساياساتتان كوز جازباي، قاداعالاپ وتىرۋى كەرەك. ول دەگەن جوعارى جاق نە ايتتى، سونى تۋرا قابىلداۋ ەمەس، سونى قورىتىپ، ءوز پىكىرىڭمەن سالعاستىرۋ. ساياسات — سەنىڭ تاعدىرىڭ. ساياساتتان ەش ۋاقىتتا كەتۋگە بولمايدى. ساياساتپەن ءجۇرۋ كەرەك دەگەندە، مەن جالاڭ، قۇرعاق ساياسات ەمەس، ىشكى تەرەڭ ساياساتتى ايتىپ وتىرمىن.
پوەزيا دا تۇنىپ تۇرعان ساياسات. كەزىندە كەڭەستىك اقىن-جازۋشىلار ساياسي تاقىرىپتاعى رومان، ولەڭ-جىر جازسا، تەك قانا ماقتاۋ، ماداقتاۋ كەرەك بولدى. كوسەمدەردى ماقتاپ ولەڭ جازۋ — ول ساياسات ەمەس، دۇمبىلەزدىك، جاعىمپازدىق. ءبىلدىڭىز بە؟ سول كەزىندەگى قىزىل ساياسات اقىن-جازۋشىلاردى ساياساتتان سۇمدىق جيىركەندىرىپ جىبەردى. ايتپەسە تولستويدىڭ «سوعىس پەن بەيبىتشىلىگى» تۇنىپ تۇرعان ساياسات ەمەس پە؟ الەم تاڭداي قاعاتىن دوستويەۆكييدىڭ بۇكىل شىعارماسى — قاراپ وتىرساڭىز، ساياسات. بايرون دا، پۋشكين دە، گەتە دە باستان-اياق ساياساتپەن اينالىسقان. اۋەزوۆتىڭ «قارالى سۇلۋى» سۇمدىق ساياسات ەمەس پە؟ بۇكىل تەڭسىزدىكتى، الەۋمەتتىك قايشىلىقتى، قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتى، بەيشارالىقتى كورسەتىپ، سول ارقىلى قوعامدىق جۇيەمەن كۇرەسىپ وتىر. مەن «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءبىرىنشى بەتىنە ولەڭدەر شىعارىپ تۇرام. ادەيى شىعارام. ونىڭ ىشىندە ماقتاۋ، ماداقتاۋ جوق، قوعامداعى الەۋمەتتىك قايشىلىقتار، تەڭسىزدىكتەر، كەلەڭسىزدىكتەر، مەن سولاردى جازام. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە شىققاننان كەيىن، كەيبىر ويى تايازدار باياعى تۇسىنىكپەن «ساياساتتى ماقتاپ جىرلاپ وتىر» دەيدى. ىشكى مانىنە قارامايدى. ارينە، ولەڭدى ساياساتتاندىرىپ جىبەرمەۋ كەرەك. ول قورىتىلۋى كەرەك. پوەزيا كوركەم شىعارما عوي. شىنايى ءومىردى ولەڭدە شىنايى ومىردەن دە اسىرىپ كورسەتۋ كەرەك.
— ءقازىر اعا بۋىن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ اراسىندا مەمۋار جازۋ ەتەك الدى. وندا ەلگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ قوعامداعى ورنى، جەكە ءومىرى بولسىن ارتىق-كەم ايتىلاتىنى بار. ونى بىرەۋلەر ماقتايدى، بىرەۋلەر داتتايدى. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز؟ جانە بولاشاقتا مەمۋار جازسام دەگەن ويىڭىز بار ما؟
— شىنىندىقتى اشۋدىڭ دا اشۋى بار. ءبىر اعالارىمىز ساكەن سەيفۋلليندى ۇلتقا قارسى جاۋ ەتىپ كورسەتەدى. ولاي دەپ ايتۋ ەندى ارتىق قوي. ساكەندە دە قازاققا بولسىن دەگەن نيەت بولدى. قۇداي جالعىز، وعان باراتىن جول كوپ دەيدى عوي. سول سياقتى حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءارقايسىسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ال ەندى سەرىلىگى بولسا، نەسى بار، سەرىلىگىن جازسىن، ەگەر بىرەۋلەر كادىمگىدەي كوزىمەن كورىپ تۇرعان بولسا. ءوز باسىم بىرەۋدىڭ سەرىلىگىن كۇندەلىكتى كورىپ جۇرسەم دە، ونىڭ كورپەسىن كوتەرىپ سىعالاپ قاراۋدىڭ ماعان قاجەتى جوق. ال ەندى سوعان ۇياتى بارىپ جازىپ جۇرگەندەر وزدەرى بىلەدى. ارينە، ونداي-ونداي جازىلعاندار دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتە ەجەلدەن بار نارسە، ءبىراق ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز باسقا، ءوز باسىم وندايدى قابىلداي المايمىن. ماسەلەن، قاتتى ىشكەن اعالارىمىز بار، كورگەم. سولاردىڭ ىشكەنىن، توبەلەسكەنىن ايتۋ، جازۋ كەرەك تە شىعار، ءبىراق سونى الدىڭعى پلانعا شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. مەن مەمۋار جازبايمىن. ءبىراق وزىمە قاتىستى كۇندەلىك جازىپ ءجۇرمىن.
— كوپتەگەن اقىندارىمىز ءقازىر پروزاعا بارىپ ءجۇر. ال ءسىزدىڭ اۋدارمامەن اينالىسىپ جۇرگەنىڭىزدى بىلەمىز. پروزا جازۋعا بارار ما ەدىڭىز؟
— مەن كوپتەگەن روماندار اۋداردىم. تاپسىرىسپەن. ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، جامان اۋدارىلماعان سياقتى. سول سياقتى باتىستىڭ كوپتەگەن اقىندارىن اۋداردىم. ءبىراق رومان، پوۆەست، دراما جازامىن دەپ ايتا المايمىن. جازسام، پۋبليسيستيكالىق، سىن ماقالالار جازامىن. ونداي كىتاپتارىم دا شىعىپ جاتىر. كەزىندە پۋبليسيستيكانىڭ داۋىرلەگەن كەزىندە شاما-شارقىمشا ات سالىستىم. قازاق پۋبليسيستيكاسى تاۋەلسىزدىكتىڭ الدىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. وعان جۋرناليستەر دە، جازۋشىلار دا قىزۋ قاتىستى. سول كەزدەگى ءبىر ءتۇيىر ماقالالاردى قايىرا وقىسام، ءبىر پوۆەست وقىعانداي بولامىن، نەمەسە قانشاما اقپارات الىپ، ءوزىمدى-وزىم بايىتامىن. ءقازىر كىشكەنە سايابىرسىدى. مۇنىڭ سەبەبى جازۋشىلار ءوزىنىڭ ۇستەلدەرىنە ورالىپ جاتقان بولۋى، ال جۋرناليستەر وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ۇيرەنشىكتى تاقىرىپتارىنا ويىسىپ، سونىمەن جۇرگەن بولۋى كەرەك.
— ءمۇيىزى قاراعايداي اقىن-جازۋشىلار اراسىندا «ايتىس اقىندارىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ، جازبا اقىندار دالادا قالدى» نەمەسە «ايتىس وتكىزۋ دەگەندى مۇلدەم دوعارۋ كەرەك» دەپ جۇرگەندەر از ەمەس. ءسىز وسى، ايتىسقا قالاي قارايسىز؟
— ايتاتىنىم، ايتىسپەن ايتىسپاۋ كەرەك قوي. ايتىس جۇرە بەرۋ كەرەك. ايتىسسىز قالاي بولادى؟ وزبەكتەر بودەنە تالاستىرادى، فرانسۋزدار قوراز توبەلەستىرەدى، يسپاندىقتار موڭكىگەن بۇقانى قىزىقتايدى. ال بىزدىكى، قۇداي-اۋ، ءسوز ونەرى عوي. تەك شەكتەن شىقپاۋ كەرەك، بولىمسىز اقىنداردى ساحناعا بەتالدى شىعارا بەرمەۋ كەرەك. كەيبىر ايتىس اقىندارىمىز دۇنيەتانىمنان جۇرداي، بىلاپىت، جۇعىمسىز سوزدەرى ايتادى، جۇرت سوعان ءماز بولادى. مىنە، وسى اقىنداردى سۇرىپتاپ شىعارۋ جاعى بولسا، وندا ءسوز باسقا. ايتپەسە ايتىسپەن ايتىسۋعا بولمايدى. مەن ءبىر ءسوز ايتايىن. ايتىس اقىندارى ەلگە وتە تانىمال بولادى. جازبا اقىندار، قاتالداۋ بولسا دا ايتايىن، ولگەننەن كەيىن مىقتى. ءتىرى كەزىندە ولار ءبارىبىر ءبىرىن-بىرى جىبەرمەيدى. سوندىقتان «انالار ماشينا الىپ قويدى» دەپ قىزعانۋدىڭ قاجەتى جوق، ول دا قازاقتىڭ بالاسى عوي.
— ىرىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟
— ىرىلىك دەگەندى مەن ۇلتتىڭ قامى، ەل مۇددەسى ءۇشىن وزىنە قاتەر ءتونىپ تۇرعان كەزدە نەمەسە سونى سەزە، كورە، بىلە تۇرا، ساحناعا نەمەسە ەل الدىنا جاسقانباي شىعىپ، حالقىنىڭ ار-ۇياتىن قورعاپ، سول جولعا باسىن تىگىپ، جانىن پيدا ەتە وتىرىپ، ءسوز سويلەۋ دەپ تۇسىنەمىن.
— ءسىزدىڭ تاستىڭ سىنىعىن، اعاشتىڭ تامىرىن جينايتىن ادەتىڭىز بار ەكەن...
— كەزىندە كوپ جيناعام. ءبىراق سوڭعى كەزدە ءسال اۋىرىڭقىراپ قالدىم دا، توقتاپ قالدى. ءبىراق ونى ءتۇبى جالعاستىرامىن. ءالى كۇنگە تاس نە تامىر كورسەم، ءبىر قاراماي وتە المايمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قىزىق. الدەبىر پەرسوناجدارعا ۇقساپ تۇراتىن اعاش تامىرلارىن، مۇسىنگە ۇقسايتىن تاستاردى جينايمىن. ءقازىر سوعان قايتادان قىزىعىپ ءجۇرمىن.
— ادامدىق، اقىندىق تاعدىرىڭىزعا وكپەڭىز بار ما؟
— جوق. وكپەم جوق. وكىنىشتەر بار، بولعان. وكىنىشسىز ءومىر بولا ما؟ تىم بولماعاندا، بىرەۋگە ارتىق ايتىپ قوياسىڭ دەگەندەي. نەمەسە قانشاما ۋاقىتىمدى بوس جىبەرىپ الدىم دەپ. دالادا دا ءجۇردىم، قيىندىق تا كوردىم. تۋعان جەرىم تۇركىستان بولسا دا، تالاي جىل ماڭعىستاۋعا بارىپ، قارا جۇمىس تا ىستەدىم. ءبىراق ءبارىن قورىتىپ كەلگەندە، ومىرىمە ەشقانداي وكپەم جوق.
— «اقىندار ەكىگە: ولەڭ جازۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەتىندەر مەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ولەڭ جازاتىندار بولىپ بولىنەدى» دەيدى بىلگىشتەر...
— قاسىم امانجولوۆتىڭ ءسوزى بار عوي، «مەنى جامان ولەڭدەرىم اسىراعان» دەگەن. سول سياقتى، ءقازىر جامان ولەڭ جازساڭ دا، جاقسى ولەڭ جازساڭ دا، ول سەنى اسىراي المايدى. قايتا قاسىم باقىتتى ەكەن. ولەڭگە ءقازىر ەشقانداي قالاماقى بەرىلمەيدى. مەنىڭ ەكى تومدىعىم شىقتى. سوعان العانىم جاقسىلاپ دوستارىڭا ءبىر جۋعاننان، ءاي، ارتىلمايدى-اۋ. قايتا قاسىڭا ەرىپ بارعانداردان قارىز الىپ قۇتىلۋىڭ مۇمكىن. مەنى ءومىر باقي اسىراپ كەلە جاتقان — وسى جۋرناليستيكا. مەن جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ اراسىنداعى ءبىر قاراما-قايشىلىققا تاڭعالامىن. ءبىر ادامدار عوي، ولار. ءبىرىن-بىرى كەمىتىپ، «اناۋ جۋرناليست، كۇندەلىكتى ومىردەن اسا المايدى» دەۋگە دە، نەمەسە «ءوي، اناۋ جازۋشى، كابينەتىنە تىعىلىپ الىپ، ونى قاي ۋاقىتتا جازىپ بىتىرەدى، ول بىتىرگەنشە، مىنا شارۋانىڭ ءبارى ءبىتىپ كەتەدى عوي» دەپ، ءبىر-بىرىن نۇسقاپ كورسەتەتىن ادامدار — جاقسى ادامدار ەمەس. مەنى اسىراعان — جۋرناليستيكا. ءومىر باقي اسىراپ كەلە جاتىر. مىنە، ءقازىر وسى جەردە باس رەداكتورمىن. ءجۋرناليسپىن. «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءتىلشىسى بولدىم، ماڭعىستاۋ وبلىستىق گازەتىندە ىستەدىم. جۋرناليستيكاداعى جولىمدى تۇركىستان اۋداندىق گازەتىندە كوررەكتورلىقتان باستادىم. مەنى اسىراپ كەلە جاتقان — جۋرناليستيكا. ولەڭ ەمەس. ولەڭنەن العان كەزىندەگى قالاماقىلارىمنىڭ ءبارى الماتىنىڭ مەيرامحانالارىندا قالدى. ۇيىمە، ماڭعىستاۋعا ودان ءبىر تيىن اپارعان ەمەسپىن. ودان ۇستىمە ءبىر كويلەك الدىم با، المادىم با، بىلمەيمىن. مەنى ەش ۋاقىتتا ولەڭ اسىراعان ەمەس. مەن دە ولەڭدى كۇنەلتۋ ءۇشىن جازعان ەمەسپىن.
— اڭگىمەڭىز ءۇشىن راقمەت!
You Might Also Like
-
«انا ءتىلى». داعجان بەلدەۋبايۇلىمەن اڭگىمە
-
ىرىسقالي قارتتى بالا كەزىمنەن بىلەمىن. قاباعى شىعىڭقىلاۋ، اشاڭ ءجۇزدى، شوقشا ساقالدى، ءبىر اياعىن سىلتي باساتىن، قايراتتى كىسى الىگە دەيىن كوز الدىمدا. اشۋلانعاندا كوزىنىڭ الاسى كوبەيىپ، سۇستانا قالات...
