InfoHub Logo

«جاس الاش». ءامىرحان مەندەكەمەن اڭگىمە.

5 ماۋسىم، 2007 جىل

— تەم-اعا، ءسىزدىڭ سوڭعى جىلدارداعى جازىپ جۇرگەن پوەتيكالىق-كوركەمدىك جاعىنان بولسىن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعىنان بولسىن ءارى وتكىر، ءارى تەگەۋرىندى ولەڭدەرىڭىزگە، سونداي-اق ءارتۇرلى باسىلىمداردا جاريالانىپ جۇرگەن سۇحباتتارىڭىز بەن پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىڭىزعا قاراپ، كوپ جۇرت ءسىزدى وپپوزيسيادا جۇرگەن شىعار دەپ ويلايدى...

— بىردەن ايتايىن، مەن وپپوزيسيادا ەمەسپىن. ەشقانداي پارتياعا دا مۇشە ەمەسپىن. ارينە، مەن بۇل سوزدەردى بيلىكتىڭ تۇيىلگەن قاباعى مەن قىرىن كوزىنە ىلىگىپ قالاماۋ دەگەن قورقىنىشتان ايتىپ وتىرعام جوق. ونىڭ سەبەبى مىناۋ: بۇدان بىرەر جىل بۇرىن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىمدا ايتقام: «ەگەر سەن ءبىر پارتياعا مۇشە بولساڭ، وندا سەن مەيلى قالا، مەيلى قالاما، سول پارتيانىڭ شوقپارىن كوتەرىپ، سويىلىن سوعىپ كەتەسىڭ دە، باسقا باسەكەلەس نەمەسە قارسىلاس پارتيانىڭ دۇرىس ءىسىن دە بۇرىس دەۋگە ىڭعاي تۇراسىڭ، وبەكتيۆتىلىكتەن ايىرىلاسىڭ»، — دەپ، سوندىقتان مەن ەشقانداي پارتياعا مۇشە بولعام جوق. بولمايمىن دا! مەن ءقازىر كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە، اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددە ماسەلەلەرى جونىندە بيلىككە دە، وپپوزيسياعا دا وپپوزيسيامىن. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بىرەر-جارىمى بولماسا، كوبىنە-كوپ بيلىك پارتياسىنا دا، وپپوزيسيالىق پارتيالارعا دا مۇشە بولمايتىنى سوندىقتان. مۇنداي پوزيسيا دۇرىستى بۇرىس دەپ، بۇرىستى بۇرىس دەپ، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ وتىرۋ ءۇشىن قاجەت.

— ياعني، ەكى جاقتىڭ دا داتتايتىن جاقتارىمەن بىرگە ماقتايتىن جاقتارى دا بار دەپ بىلەسىز عوي؟

— ءدال سولاي.

— ونداي بيلىكتىڭ قانداي ماقتايتىن جاقتارى بار دەپ ويلايسىز؟

— قاراپ وتىرساڭىز، بۇگىندە بيلىك دەگەن جالپىلاما ايتىلماعانمەن، ءبىز ءۇشىن ول ۇعىم جالقى ۇعىمعا، ياعني ناقتى ءبىر تۇلعانى مەڭزەيتىن ۇعىمعا اينالىپ كەتتى. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا بيلىكتىڭ تىزگىنى دە، تۇتقاسى دا ءبىر-اق ادامنىڭ، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ، عانا قولىندا. كەزىندە «پارتيا دەگەنىمىز — لەنين، لەنين دەگەنىمىز — پارتيا» دەپ بار داۋىسپەن شىرقامايتىن با ەدىك. مەيلى، بىرەۋ قوسىلار، بىرەۋ قوسىلماس، بىراك، ءبارىمىز كورىپ-بىلىپ وتىرمىز عوي، ءقازىر دە سولاي، بيلىك دەگەنىمىز — نازاربايەۆ، نازاربايەۆ دەگەنىمىز — بيلىك.

ەشقانداي بۇرا تارتپاي، تۋراسىن ايتساك، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، ءسوز جوق، مەملەكەتىمىزدىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە اسا زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، كوپتەگەن اۋقىمدى جۇمىستار اتقاردى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا ول رەفورما جاساپ ءجۇرىپ رەسپۋبليكانى ەكونوميكالىك، الەۋمەتتىك تىعىرىقتار مەن داعدارىستاردان الىپ شىقتى. الگى ءايتقاندارعا سول ءتۇستاعى ساياسي ساپىرىلىستاردى، ساياسي دۇربەلەڭ-دۇبىلىستەردى قوسىڭىز. نەسىن جاسىرامىز، قازاقستاننىڭ تاعدىرى، ياعني اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگىمىز قىل ۇستىندە تۇردى. بىرت ەتىپ ءۇزىلىپ كەتسە، قۇردىمعا كەتۋىمىز كادىك ەدى. سول ءتۇستاعى پرەزيدەنتتىڭ ەڭبەگى جويقىن بولدى. ۇستاسىپ ءجۇرىپ، تىستەسىپ ءجۇرىپ قازاقستاڭدى سول داعدارىستاردان دا، ساپىرىلىستاردان دا امان-ەسەن الىپ شىقتى. جالپى، ادامنىڭ جادى تاقتاعا جازىلعان بور سياقتى، تەز ءسۇرتىلىپ قالاتىن بولسا كەرەك. اسىرەسە، تويىنعان كەزدە. قازاقستان ءقازىر، نە بولعاندا دا، توعايدى. ۇمىتشاقتىعىمىز سودان بولسا كەرەك.

مەن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ تۇسىندا ول كىسى تۋرالى «ەگەمەن قازاقستانعا» «ەر جىگىتتىڭ ىشىندە ات باسىنداي شەر وسەر» دەگەن كولەمدى ماقالا جازعام. سول ماقالامدا پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەلىمىزدى ەكونوميكالىق داعدارىستاردان، ساياسي ساپىرىلىستاردان الىپ شىعۋداعى ەرەن ەڭبەگىن ايتا كەلىپ، قازاق مەملەكەتى ءۇشىن، قازاقتىڭ ۇلتتىك، مۇددەسى ءۇشىن اتقارعان ءتورت ەڭبەگىنە ايرىقشا توقتالعام.

ءبىرىنشىسى، استانانىڭ اقمولاعا كوشىرىلۋى. ءبۇل وقيعانى مەن ستراتەگيالىك. تاريحي ۇلى وقيعا دەپ بىلەم. كەز كەلگەن ۋاقىتتا قولدى بولىپ كەتۋى نەمەسە داۋ-داماي، الاقۇيىن وبەكتىگە اينالۋى كادىك ايماقتى ىڭ-شىڭسىز باۋىرىمىزعا كىرگىزىپ الدىق.

ەكىنشىسى، شەكارا ماسەلەسى. بىرەۋ ولاي، بىرەۋ بىلاي دەسىن، ءبارىبىر شەكارامىزدى بەكىتىپ الدىق. ءبۇل دا — ۇلكەن جەڭىس. ويتكەنى ءقازىر ءبىز شەكارا بولىسە الماي بىر-بىرىنە الاكوز بولىپ وتىرعان ەلدەردى كورىپ وتىرمىز عوي. ول داۋ-دامايلاردىڭ ءتۇبى نەمەن تىنارىن ءقۇدايىم ءبىلسىن.

ءۇشىنشىسى، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. ول دا ۇلتىمىز ءۇشىن جاسالىنعان يگىلىكتى ءىس بولدى. تاريحىڭدى، مۇراڭدى تانىماساڭ، بولاشاعىڭدى تانۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق بۇل يگىلىكتى ءىستىڭ، اتتەڭ، ناسيحاتى دا، جۇرتقا تارالىمى دا كەمشىن سوعىپ تۇر. تەك كوڭىلگە دەمەۋ بولارى، جينالعان دۇنيەلەردى قايتا باسىپ شىعارۋ ءىسى ۇزدىكسىز جۇرە بەرەتىن پروسەسس قوي.

ءتورتىنشىسى، ورالمانداردىڭ ەلگە كەلۋىنە جول اشۋى. كۆوتانىڭ از بولىنۋىنە، كەلگەن اعايىندارعا ءجوندى جاعداي جاسالماۋىنا، تاعى دا باسقا پروبلەمالارىنا قاراماستان، بۇل دا پرەزيدەنتتىڭ ايتا قالارلىقتاي ەڭبەگى دەپ بىلەم. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەندەي، بۇل كوش تە بارا-بارا ءتۇزۋ جولعا ءتۇسىپ كەتەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

— ارينە، بۇل اتقارىلعان ىستەردى جوققا شىعارۋ قيىن. ءسوزىمىزدى باسقا ارناعا بۇرىپ الماي تۇرعاندا، ءبىر سۇراقتى ىندەتىپ ءبىتىرىپ الايىق. ەندى وپپوزيسيانىڭ ماقتايتىن تۇستارىنا دا توقتالا كەتسەڭىز...

— بىزدەگى وپپوزيسيا جاس. ونىڭ ءالى بۋىنى بەكىپ، سۇيەگى قاتىپ كەتە قويعان جوق. وپپوزيسيانىڭ شىن مانىندە جارقىراپ كورىنگەن كەزى «اق جول» پارتياسىنىڭ شاڭىراق كوتەرگەن تۇسى ەدى. ءبارىمىز دە ول پارتيانى ۇلكەن كۇشكە اينالار دەپ ويلاعانبىز. ءبىراق ءوز ارالارىنان جىك شىعىپ، وكىنىشكە قاراي، ەكىگە جارىلىپ كەتتى. سودان جۇدىرىقتاي جۇمىلعان كۇشتەرىن السىرەتىپ الدى. قايتا كوتەرىلىپ كەتەر مە ەدى، ەگەر التىنبەك سار-سەنباي ۇلى جاۋىزدىقپەن ولتىرىلمەگەندە. بۇل قازا جۇرتتىڭ بارىنە اۋىر ءتيدى. وپپوزيسيا زامانبەك ءنۇرقادىلوۆتىڭ ءولىمى تۇسىندا دا، التىنبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ قازاسى تۇسىندا دا زور جىگەرلىلىك تانىتتى. ەشقانداي بۇلتاقتاماي، ەشقانداي جالتاقتاماي، جوعارى جاقتان كوپ نارسەنى ءپرينسيپتى تۇردە تالاپ ەتتى. ءالى دە تالاپ ەتىپ وتىر. بولاشاقتا دا تالاپ ەتە بەرمەك. ارينە، ءقازىر دە وپپوزيسيا قاراپ وتىرعان جوق. بيلىكتىڭ ساياسي بولسىن، الەۋمەتتىك بولسىن، قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىستارىن ۇزدىكسىز سىنعا الۋدا. مايلاپ-سايلاپ، سىلاپ-سيپاپ جۇرتتى الدارقاتپاي، تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن تولاسسىز ءسوز ەتۋدە. بۇكىل قازاقستان دەنەسىن ورمەكشىنىڭتورىنداي سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ وراپ العانىن، ول توردان قۇتىلماساق ەلىمىزدىڭ مۇلدە تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، تونالىپ، سودان كەيىن الدەكىمدەردىڭ ارتىنا جۇتىلىپ كەتەتىنىن بۇكىل دالەل-دايەكتەر كولتىرىپ، ايتۋداي-اق ايتۋدا. قاراڭعى جاعى دا، كولەڭكەلى جاعى دا جوق اشىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرايىق دەپ جاتىر. قازىرگى جۇيە تۇسىندا ەشقانداي باعدارلاما، سونىڭ ىشىندە بۇكىل قوعام اسا دىلگىر بولىپ وتىرعان يننوۆاسيالىق،-يندۋستريالىق باعدارلاما دا ەشقاشان جۇزەگە اسپايدى دەپ دابىل قاعۋدا. ولاردىڭ ءبىلىم، دەنساۋلىق سالالارىن دامىتۋ جونىندە قۇندى پىكىرلەرى بار دەپ بىلەم. مەن ءوز باسىم وسى تالاپتاردىڭ كوبىسىنە قوسىلام.

— وندا نەگە وپپوزيسياعا وتپەيسىز؟

— بۇل ەندى پلاستينكانىڭ ەكىنشى بەتى. تاعى دا ول بەت — مەن ءۇشىن، تەك مەن ءۇشىن عانا ەمەس، كوپ جۇرتشىلىق ءۇشىن دە ەڭ باستى بەتى. ياعني، وپپوزيسيالىق كۇشتەر بۇكىل قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ وزەكتى، ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەنى، ۇلت مۇددەسىن مۇلدە جىلى جاۋىپ قويعان. بەينە ءبىر ونداي ماسەلە جوق سياقتى. قاراپ وتىرساڭ، ءبارى دە قابىلەتتى، قايسار، ءبىلىمدى ءارى بىلىكتى ازاماتتار. قازاكتار.ءبىراق قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن اۋىزدارىنا العىلارى كەلمەيدى. ارينە، ونداي وپپوزيسياعا، دالىرەك ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي ونداي وپپوزيسياعا جالپى قازاق، ءبىرلى-جارىمى بولماسا، ەرمەيدى. مىنە، بىزدەگى وپپوزيسيالىق كۇشتەردىڭ ەڭ وسال تۇسى، جازىلۋى قيىن دەرتتى تۇسى — وسى. ولار تۇپتىڭ-تۇبىندە تاراپ كەتە مە، تاراپ كەتپەي مە، ونى بىلمەيمىن. بىلەتىنىم، بۇدان بىلاي دا ولاردىڭ قاتارىنىڭ مولايا قويۋى ەكىتالاي.

— تۇسىنىكتى، ەندى بيلىكتىڭ وسال تۇسى، ياعني داتتايتىن تۇسى دەپ قانداي ماسەلەلەردى اتار ەدىڭىز؟

— ارينە، بيلىك كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، كوزىن تارس جۇمىپ العان كورسوقىر، قۇلاعىن تارس بەكىتىپ العان تاسكەرەڭ ەمەس. بىردەن سەرگەكتىك تانىتپاسا دا، وپپوزيسيا ايتقان كەيبىر ماسەلەلەردى كەشەۋىلدەپ بولسىن، بىرتىندەپ ەنگىزىپ كەلەدى. ونى وپپوزيسيالىق كۇشتەردىڭ وزدەرى دە ايتىپ ءجۇر. جۇرت تا كورىپ وتىر. سوندىكتان الگىندە جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وپپوزيسيانىڭ قويىپ جۇرگەن تالاپتارىنىڭ ءبىرازى بىرتىندەپ ورىندالۋى دا مۇمكىن. ءبىرازى ورىندالماۋى دا مۇمكىن. بۇل زاماندا ءبارى مۇمكىن عوي...

ءبىراق، بۇل جەردە مەنىڭ ايتپاعىم باسقا. قاراپ وتىرساق، بيلىك پەن وپوزيسيانىڭ بىر-بىرىنەن اۋمايتىن، بەينە ءبىر سول ماسەلە جونىندە بىر-بىرىمەن كەلىسىمگە كەلگەندەي ۇقساس جەرى دە بار. ۇقساس جەرى — تاعى دا سول ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسى. ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە، ياعني ۇلتتىڭ ومىرتقاسىنىڭ ىشىندەگى جۇلىنى، وزەگى بولىپ سانالاتىن تىلگە كەلگەندە، ەكى جاقتىڭ دا سونشالىقتى سالعىرت، سونشالىقتى نەمكەتتى بولا قالاتىندارى. ءتىل — رۋحاني انامىز. ال اناڭا، قۇداي-اۋ، سالعىرت، نەمكەتتى قاراۋعا بولا ما؟ وندا سەنىڭ قاتىگەز، جاتباۋىر بولعانىڭ عوي. ءويتىپ سەنىڭ بار بولعانىڭنان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ جوعارىدا، بيلىكتە جۇرگەندەردىڭ ءبارى دەرلىك كازاق حالقىنىڭ پەرزەنتتەرى. ءبارى دە قازاقتىڭ ايالى الاقانىندا، قازاقتىڭ ومىراۋىن ەمىپ وسكەندەر. ءوز ءتىلىن، ياعني ءوز اناسىن تەلمەندەتىپ، تەلمىرتىپ قوياتىنداي، ولارعا سونشاما نە بولدى؟ نە كورىندى؟ ەڭ بولماسا، ولار وسى ەلدىڭ جەرىن قورعاپ، جاندارىن پيدا ەتكەن ارۋاقتاردىڭ، اتا-بابالارىنىڭ رۋحتارىنان يمەنسە قايتەدى؟ جوق، شىمىرىكپەيدى.

— قاتتىراق ايتىپ قالىپ وتىرعان جوقسىز با؟ پرەزيدەنتىمىز «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەپ جاتقان جوق پا؟

— دەۋىن دەپ جاتىر. مەن ءوز باسىم بۇل ءسوزدى العاش رەت ەستىگەندە سۇمدىق اسەرلەندىم. جالعىز مەن بە، جۇرتتىڭ ءبارى سونداي اسەردە بولدى. ەرتەڭنەن باستاپ قازاقستانداعى بۇكىل كازاقتار بىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسىپ كەتەتىندەي كوردىك. ءبىراق ولاي بولعان جوق قوي. ءقازىر ول ءسوزدى ءبىز تيتىمدەي دە زاندىق قۋاتى جوك، جاي ءبىر كوڭىل اۋلاۋ ءۇشىن ايتىلا سالعان ءسوز رەتىندە قابىلدايمىز. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز جوعارىعا قاراپ ۇيرەنگەن حالىقپىز. ياعني، پرەزيدەنتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدىڭ ءبارىن قاقشىپ اپ، سول ساتىندە ونى ىسكە قوسۋعا ۇمتىلا كىرىسەتىن ۇلكەندى-كىشىلى شەنەۋنىكتەرگە قارايمىز. سول جوعارى جاققا كوز تىگىپ، قۇلاق توسىڭىز. ونداعى قازاقتار بىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسىپ جاتىر ما؟ سويلەسىپ جاتقان جوق! قازاقشانى شالا-شارپى بىلەتىن پرەمەر-مينيستر ءماسىموۆ مىرزا مەن ونىڭ قاراۋىڭداعى مينيسترلەردىڭ ءبارى قازاقشا سويلەسەدى ەكەن دەگەنگە كىم سەنەدى؟! نەمەسە، جاقسىبەكوۆ پەن قاراقۇسوۆا بىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسەدى ەكەن دەگەنگە ءسىز ءوزىڭىز يلاناسىز با؟ ءتىپتى، مەنىڭ پرەزيدەنتىمىز ءوزىنىڭ بالا-شاعاسىمەن، نەمەرەلەرىمەن قازاقشا سويلەسەتىنىنە كۇمانىم بار. الدە ولاردىڭ ءبارى قازاقتار ەمەس پە؟ سوندا «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن «قاناتتى» سوزىڭىزدە نە قاسيەت، نە ءقادىر قالدى؟ سولاردى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان بەر جاقتاعى قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار بىر-بىرىمەن قالاي قازاقشا سويلوسپەك؟! سوندىقتان ءبۇل ءسوز ءقازىر رۋحاني اينالىستان شىعىپ قالدى دەۋگە بولادى. شىكپاسا، تەك جەلوكپەلەر مەن جەلبۋازداردىڭ اۋزىمەن ايتىلادى. جەلوكپەلەر مەن جەل-بۋازدارعا ءقازىر كىم سەنەدى؟

— مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە قازاقشا بىلەتىن قازاقتار الىنسىن دەگەن دە ءسوز ايتىلدى عوي...

— الدەنەشە ايتىلدى. ءبىراق ول ورىندالىپ جاتىر ما؟ ەگەر ورىندالىپ جاتسا، ورىندايىق دەگەن شىن نيەت بولاتىن بولسا، وندا قازاقشا بىلمەيتىن ءماسىموۆ مىرزا پرەمەر-مينيستر بولىپ تاعايىندالماس ەدى عوي. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ورىندامايتىن زاڭنىڭ كورەگى نە؟ ايتىلعان ءسوز قايدا، اتقارىلعان ءىس قايدا؟ الشاقتىعى جەر مەن كوكتوي. ونى ايتاسىز، پرەزيدەنتتىك اپپارات پەن ۇكىمەت اپپاراتىنا بارىپ كورىڭىزشى. ءبارى دەرلىك قازاق، ءبىراق ءبارى دەرلىك ورىسشا سويلەيدى. قازاقشا سويلەپ جۇرگەندەر ىلۋدە بىرەۋ. بەينە ءبىر سەن قازاقستاننىڭ ەمەس، رەسەيدىڭ بيلىك ورىندارىندا جۇرگەندەيسىڭ. ءقۇداي بىلەدى، سول رەسەيىڭىزدىڭ سۋبەكتىلەرى بولىپ سانالاتىن تاتارستان مەن ساحا ەلىنىڭ بيلىك ورگاندارىندا دا بۇلاي ەمەس شىعار. سوندا دەيمىن-اۋ، ايتىلعان ءسوز اتقارىلماسا، حالىقتى الداپ نە كەرەك؟

— كوپتەگەن وبلىستار مەن مينيسترلىكتەر ءىس قزعازدارىن قازاقشا جۇرگىزۋگە كوشكەن جوق پا؟

— بۇل ارەكەتكە العاشقىدا مەن دە سەندىم، سەن دە سەندىڭ، جۇرتشىلىق تا سەندى. باجايلاپ قاراعان ادامعا بۇل ماسەلە دە «باقسام باقا ەكەن» بولىپ شىقتى. ويتكەنى قازاقشاعا كوشتى دەگەن وبلىستاردىڭ ءبارى دە جوعارى جاققا ءىس-قاعازدارىن ەكى تىلدە جىبەرەدى. ال الگىندەي ورىسشا سويلەپ وتىرعان جوعارى جاقتاعى اپپاراتتاردىڭ قىزمەتكەرلەرى سەنىڭ جىبەرگەن قازاقشاڭدى وقىپ وتىرادى دەيسىڭ بە، البەتتە قاسىنا قوساقتاپ جىبەرگەن ورىسشاسىن وقيدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە كوڭىل اۋلاۋ عانا ەمەس، كوزبوياۋشىلىق ورىن العان. ياعني، مۋنداي كەڭىل اۋلاۋ، كوزبوياۋشىلىق تامىر سالعان جەردە قازاق ءتىلى ەشۋاقىتتا وركەندەمەيدى، ءورىسىن جايمايدى. ءبىر جەردى شيىرلاپ جۇرەمىز دە قويامىز. ال ءبىر جەردى شيىرلاپ جۇرە بەرسەڭ، ول جەر الدىمەن تاپتاۋرىن بولادى دا، سونان كەيىن ول جەردەن توزاڭ مەن شاڭ كوتەرىلىپ توزىپ بىتەدى. قۇرۋ دەگەن سول. ءوزىڭىز قاراڭىزشى، ءبىز كازىر بىردە بىلاي، بىردە ولاي جۇگىرىپ، ءبىر جەردى اينالىپ ءجۇرىپ جاتقانىمىز وتىرىك پە؟ جوعارى جاقتىڭ بىردە بىلاي دەگەنىنە دە، بىردە ولاي دەگەنىنە دە سەنىپ قالامىز. ونىڭ ءبارى انشەيىن الدارقاتۋ ەكەنىن كەيىننەن بارىپ بىلەمىز. ەندى ءقازىر سەنۋدەن دە قالىپ بارامىز.

تاعى ءبىر مىسال. مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ەرتىسبايەۆ مىرزا بيىلعى جىلدى ءوز مينيسترلىگىندە «قازاك، ءتىلىنىڭ جىلى» دەپ جاريالادى. سونى ەستىگەندە جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. سوندا نە، ولار كەلەسى جىلى كايتادان ورىس تىلىنە كوشە مە؟! وسىدان كەيىن قالاي سەنەمىز؟

— سوندا نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

— قوعامدا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك، ماجبۇرلىك تۋدىرۋ كەرەك. ونسىز ءبارى بەكەر. ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن كونستيتۋسياداعى رەسمي ءتىل دەگەن تارماقتى الىپ تاستاۋ كەرەك. ءوزىن-وزى سىيلايتىن مەملەكەتتە دياسپورانىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك جۇيەدە ۇستەمدىك قۇرمايدى. بيلەپ-توستەمەيدى. ارينە، شۆەيساريا، بەلگيا سياقتى ەلدەردە مەملەكەتتىك ءتىل بىرنەشەۋ. ءبىراق ونداعى حالىقتار وزدەرىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اتاقونىستارىندا وتىر عوي. ال بىزدەگى حالىقتاردىڭ قازاقتاردان باسقالارىنىڭ ءبارى — دياسپورالار. دياسپورا دەگەن ەشقانداي قورلىق تا ءسوز ەمەس، شەتتەتەتىن دە ءسوز ەمەس. تەك نە نارسەنى دە ءوزىنىڭ اتاۋىمەن اتاۋ كەرەك. ولاردىڭ دياسپورا بولاتىن سەبەبى، ولاردىڭ اتا-بابالارى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزبەن تىزە قوسىپ، وسى ەل مەن جەردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن جوق. قانىن بەرىپ، جانىن بەرگەن جوق. قازاق جەرىن قازاق قانا قورعادى. ياعني، ەل يەسى دە، جەر يەسى دە — قازاق! ارينە، بىزگە كەلگەن حالىقتاردىڭ ءبىرازى زورلىق-زومبىلىقپەن كەلگەندەر. ولارعا ەڭ الدىمەن قازاقتار قامقور بولعان. پانالاتقان. قولىنداعىسىن ءبولىپ بەرگەن. ءقازىر دە ولارعا ەشكىم كەت دەپ جاتقان جوك،.

— كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى مەملەكەتپىز دەپ جاتىرمىز عوي...

— مىنە، وسى دۇرىس ءسوز ەمەس. ماسەلەن، تۇركيادا 13 ميلليون كۇرد بار. ولار اتا كونىستارىندا وتىر. باسقا دا ۇلت وكىلدەرى تولىپ جاتىر. ءبىراق تۇرىكتەر ءبىز كوپۇلتتى مەملەكەتپىز دەپ ەشۋاقىتتا ايتپايدى. ولاي دەسە، تۇرىك مەملەكەتىنىڭ مارتەبەسى تومەندەيدى. فرانسيادا دا، گەرمانيادا دا، انگليادا دا دياسپورالار تولىپ جاتىر. سوندا ولار اقىماق تا، ءبىز اقىلدىمىز با؟

— كەرىسىنشە سياقتى...

— ءبىز ءوزىمىزدى قازاق ەلىمىز، قازاق مەملەكەتىمىز دەيمىز. كەۋدە ۇرعاندا جەر دۇنيەنى دۇڭكىلدەتىپ جىبەرەمىز. شىققان بيىگىمىز مىناداي-مىناداي دەپ ايقايلاعاندا داۋىسىمىز الاتاۋدان اسىپ كەتەدى. ال رۋحاني شىققان بيىگىمىز سونشاما پاكەنە، سونشاما ءپاس. ايتپەسە، رۋحاني بيىك، رۋحاني اسقاق ەل دياسپورانىڭ تىلىندە سويلەۋشى مە ەدى؟! ءقازىر قازاق حالقى ءوز جەرىندە (!)، ءوز ەلىندە (!) دياسپورا سياقتى. ولاي دەمەي نە دەيىن، قالالارداعى كوشە اتتارىن سۇراساق تا بىرەۋلەردەن جالىنىپ-جالپايىپ ءجۇرىپ سۇراپ الامىز. قازاقشا مەكتەپ اشىپ بەرىڭدەر، قازاقشا بالاباقشا كەرەك دەپ يىلىپ-بۇگىلەتىندەر دە — قازاقتار. دياسپورا عانا وسىلاي ەتەدى. كەيبىر ەلدەردە دياسپورا ەشتەڭە سۇراي دا المايدى. بۇيتە بەرسەك، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىزدىڭ دە ەشتەڭە سۇراي الماي قالۋىمىز مۇمكىن.

بۇگىندە قازاق ءتىلى دەكوراتيۆتى تىلگە اينالدى. ءوزىمىز كۇندە كورىپ وتىرمىز عوي، پرەزيدەنتىمىز باستاپ، قالعاندارى قوشتاپ جيىن بىتكەننىڭ بارىندە باس جاعىندا 5-6 مينۋت، سوڭىندا 3-4 مينۋت قازاقشا سويلەيدى. ياعني، مەملەكەتتىك تىلدە مەملەكەتتىك ماسەلەلەر شەشىلمەيدى. ءبۇل — قورلاۋ.

ءقازىر مەن ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىزدىڭ دياسپورا دەڭگەيىنە ءتۇسىپ كەتكەنىمىزگە تاڭقالام. ورىستار رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 25-26 پايىزى عانا. قالعان ۇلتتار مەن ۇلىستار 3 پەن 1 پايىزدان اسپايدى.

«ايف» گازەتىنەن مىناداي اقپاراتپەن تانىسقانىم بار: رەسەي ەڭ جاقىن تۇتاتىن ارمەنيانىڭ ءوزى جانە ءبىرقاتار تمد ەلدەرى ورىس ءتىلىن شەت ءتىلى، قالعان ءبىرقاتارى ونى شاعىن حالىقتار ءتىلى دەڭگەيىنە ىسىرىپ تاستاپتى.

بەلگىلى ورىس رەجيسسەرى، قوعام قايراتكەرى گوۆورۋحين «يزۆەستيا» گازەتىندەگى سوزىندە روسسيانين جانە ورىس دەگەن سوزدەردى سينونيم رەتىندە قاراستىرىپتى. ياعني، ول ءۇشىن وزدەرىن ءروسسيانينبىز دەيتىندەردىڭ، ياعني تاتارىڭىز دا، باشقۇرتىڭىز دا، قالماعىڭىز دا — ورىس.

ەندى مەن ساعان مىناداي ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. كوكتەرەك دەگەن اعاش بار. سۇلۋ اعاش. ءبىز كورىپ جۇرگەن تەرەكتەردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ادەمى. جاپىراقتارى الاقانداي-الاقانداي. دىڭگەكتەرى دە جۇپ-جۋان. بۇتاقتارى دا، ءبىر قاراعاندا، قايراتتى. جاسىل بوياۋى سىرتقا تەۋىپ تۇراتىن توق. اينالاسىنداعى قاي اعاشتان دا ءارى ايبارلى، ءارى قۋاتتى كورىنەدى. ءبىراق، سول اعاش قاتتى داۋىل سوققاندا ءبىرىنشى بوپ قۇلايدى. ونىڭ قاسىندا بۇتا سياقتى جاربيىپ كورىنەتىن جيدە، قاراعاشتار قۇلامايدى. نەگە؟ ويتكەنى كوكتەرەكتە كۇرە تامىر جوك، سول كۇرە تامىرمەن جالعانىپ جاتاتىن وزەك جوق. ءتۇسىنىپ وتىرسىز با، وزەك!

ءبىز دە ءقازىر سول كوكتەرەك سياقتىمىز. مەملەكەتىمىزدە وزەك جوق. قازاق حالقى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ وزەگىنە اينالماي تۇر. بۇل ءقاۋىپ پە؟ ءقاۋىپ. قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن، ەگەر داۋىل سوعا قالسا، ارينە كوزگە قوراش كورىنەتىن جيدە، قاراعاشتار امان قالادى. ال كوكتەرەكتەي ءسان-سالتاناتىمىز كەلىسىپ تۇرعان، ءبىراق وزەگى جوق ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولماق؟

ولەڭ جازاتىن اداممىن عوي، تاعى ءبىر مەتافورا كەلتىرە كەتەيىن. ءبىز مەملەكەت قۇرىلىسىن ەندى سالىپ جاتقان ەلمىز. ال كەز كەلگەن قۇرىلىس ارماتۋراسىز سالىنبايدى. ىرگەتاسىندا دا، ۇستاپ تۇراتىن ۇستىندارىندا دا ارماتۋرا بولۋى كەرەك. ونسىز قاي قۇرىلىس تا جاي ءبىر سىلكىنىستەن قۇلاپ قالادى. مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى ارماتۋرا — ۇلتتىق رۋح. كەز كەلگەن مەملەكەتتى ۇستاپ تۇراتىن ءبىر ۇلت. ياعني، رەسەيدى ۇستاپ تۇراتىن ارماتۋرا — ورىس، گەرمانيانىكى — نەمىس، فرانسيانىكى — فرانسۋز. ال بىزدىكى كىم؟ بەلگىسىز. ويتكەنى ءبىز «كوپۇلتتى مەملەكەتپىز». ءبىز ءقازىر كەڭەس وداعىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ينتەرناسيوناليزم يدەياسىن ۇستانىپ وتىرمىز. وتكەننەن ساباق المايتىنىمىز كالاي؟ تۇسىنبەيمىن.

— مەملەكەتتىڭ كوپۇلتتىلىعى ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى دەپ جاتقان جوقپىز با؟

— تۇراقتىلىقتى قالامايتىن ادام تۇپ-تامىرىمەن جويىلىپ كەتسىن. كىم تۇراقتىلىقتى قالامايدى؟ ءبىراق تۇراقتىلىق تەك بۇگىن عانا ەمەس، ەرتەڭ دە بولۋى كەرەك قوي. ءبىز ءۇشىن، ءتىپتى بارلىق حالىق ءۇشىن دە، ەرتەڭگى تۇراقتىلىق بۇگىنگى تۇراقتىلىقتان دا قىمبات. ويتكەنى ەرتەڭگى كۇنى ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءومىر سۇرەدى عوي. ءبىراق ول تۇراقتىلىق مەملەكەتتى قۇراۋشى حالىقتىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلمەۋى كەرەك. بىردەن ايتايىن، ءوزىنىڭ مەملەكەتىندە ءوزىنىڭ ءتىلىن شىن مانىندە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەتە الماي وتىرعان حالىقتىڭ ىشىندە قوردالانىپ قالعان بۇگىنگى وكپە-ناز بۇرق ەتىپ تۇتەپ شىعا كەلەتىن اشۋ-ىزاعا اينالۋى مۇمكىن. ونى بۇگىننەن باستاپ ويلاماۋ - ەرتەڭگى تۇراقتىلىقكا قاتەر.

ءقازىر بۇگەجەكتەمەي تۋراسىن ايتاتىن بولساق، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى وتە مۇشكىل حالدە. الدارقاتقانعا حالىق سەنۋدەن قالىپ بارادى. ءبىر گازەتتەن وقىدىم، بەلگىلى ءبىر ءقادىرلى دەپۋتاتىمىز قازاق ءتىلى قۇرىپ بارادى، ونى قۇتقارۋعا قولۇشىن بەرىڭىزدەر دەپ وبسە-گە حات جازىپتى. ءقايتسىن، امالى تاۋسىلعان عوي. ءقازىر ءبىزدىڭ جانىمىز نالا، ءتانىمىز جارا...

— الدىمەن نەدەن باستاۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

— جاڭا ايتتىم عوي، رەسەيدە ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ ءومىر سۇرە المايتىنىڭ سياقتى، قازاكستاندا دا جۇرتتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىگى مەن ماجبۇرلىلىگىن تۋدىرۋ كەرەك. ورىس تىلىنە دەگەن كىرىپتارلىقتان سوندا عانا قۇتىلامىز. ول ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەيتىن قازاقتار بولسىن، قازاق ەمەستەر بولسىن، ولارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن قاتاڭ تالاپ قويىلسىن. ول تالاپ ايتەۋىر ايتىلا سالعان ءسوز بولماي، تولىق ىسكە اسۋى كەرەك.

وسى جەردە ورىس گازەتتەرىنەن وقىعان ءبىر اقپاراتتى كەلتىرە كەتەيىن. بىلتىر رەسەيدىڭ ۋليانوۆسك قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن شەنەۋنىكتەردى تەستىدەن وتكىزگەن. بۇكىل شەنەۋنىكتەر ورىس تىلىنەن ديكتانت، شىعارما جازعان. قاتە جىبەرگەن شەنەۋنىكتەردىڭ ءبارى ءجۇمىستان شىعارىلعان. مىنە، ءوز تىلىنە دەگەن قامقورلىق. ال ءبىز بولساق، ايتامىز دا، ول ايتقان ءسوزىمىزدىڭ ۇدەسىنەن شىعا المايمىز. «ۋا، اسا مارتەبەلى پرەزيدەنت مىرزا، ايتقان ءسوزىڭىز بەن ءىسىڭىز قابىسپاي جاتىر عوي!» دەۋگە شامامىز جەتپەيدى. ايتپاق تۇگىلى، بۇل رەتتە تۇك بىتپەي جاتسا دا ماقتايمىز كەپ، ماقتايمىز كەپ... ارينە، پرەزيدەنتتى سىيلاۋ كەرەك، قۇرمەتتەۋ كەرەك. ءبىراق ۇلتتىق ماسەلە سياقتى اسا ۇلكەن ماسەلەگە كەلگەندە، قاتەلىگى بولسا، ايتۋعا مىندەتتىمىز. ويتكەنى ول دا مەن، سەن سياقتى كازاقتىڭ بالاسى. بۇل مەملەكەت قازاقتىڭ ارقاسىندا مەملەكەت بولىپ وتىر. ولاي بولاتىن بولسا، پرەزيدەنت باسقا ۇلت وكىلدەرىنە تۇسىندىرە وتىرىپ، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە، ونىڭ ءتىلىنىڭ مارتەبەسى مەن مەرەيىن وسىرۋگە قىزمەت ەتسىن. ارىبەرىدەن كەيىن بۇل جۇمىس ونىڭ پرەزيدەنتتىگىمەن بىرگە پەرزەنتتىك تە بورىشى. الدارقاتۋدىڭ، كوڭىل اۋلاۋدىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. تاباندى، ناقتى ءىس كەرەك.

نەسىن جاسىرامىز، ءبىزدى ءقازىر ورىستىلدىلەر بيلەپ-توستەپ وتىر. ەڭ الدىمەن وسى ءبىر جاعىمسىز قۇبىلىستان ارىلعان ءجون. ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، قازاق ءتىلىن دە، ورىس ءتىلىن دە جاقسى بىلەتىن مامان ازاماتتار جەتكىلىكتى.

— سولاي بولا تۇرا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ تەك بىرەن-سارانى بولماسا، كوبىسىنىڭ قىرىن قارايتىنى نەسى؟سولار كەزىندە قازاق حالقىنان قايىرىم مەن مەيىرىمنەن باسقا جات قىلىق كورگەن جوق. بۇل نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟

— بۇل ەڭ الدىمەن كەڭەس وداعى كەزىندەگى بىزگە قارسى جۇرگىزىلگەن سۇمپايى يدەولوگيادان. سول سۇمپايى يدەولوگيا قالىپتاستىرعان پسيحولوگيادان. ءبىزدى دە، باسقالاردى دا ول كەزەندە قازاقتار عاسىرلار بويى ساۋاتسىز بولعان، تاريحى دا، مادەنيەتى دە جوق كوشپەلى تىرلىكتە، ياعني تۇرپايى، جابايى دەڭگەيدە ءومىر سۇرگەن دەپ وقىتتى عوي. وعان ءوزىمىزدى دە، وزگەلەردى دە يلاندىرىپ باقتى. ەڭ، سۇمدىعى، بۇل سوزدەردى تاعى دا ءوز اۋزىمىزبەن ايتقىزدى. ال ءوزىڭ «مەن وسىنداي سورلى، بەيشارا ەدىم» دەپ سارناپ تۇرساڭ، باسقا جۇرت سەنى قالاي عانا سىيلاي قويماق؟ سورلى، بەيشارانى كىم سىيلاۋشى ەدى؟! ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ولارعا ءوزىمىزدى تانىتاتىنداي ەشتەڭە جاساي الماي جاتىرمىز. راس، تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتار ءبىرشاما اشىلدى، مادەني، رۋحاني مۇرالارىمىز اينالىسقا تۇسە باستادى. ءبىراق ولاردى نەگىزىنەن ءوزىمىز عانا ءوقىپ-بىلىپ جاتىرمىز. ياعني، ءوز بيدايىمىزدى ءوزىمىز قۋىرىپ جەپ جاتىرمىز. ءبىزدى تانىپ-بىلسەم دەگەن باسقا حالىقتاردىڭ ىنتا-ىقىلاسى جوقتىڭ قاسى. باسقا جۇرت تۇگىلى، كوسموپوليتتىك سانامەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ وزدەرى دە قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى بيىكتەپ، مەرەيىنىڭ وسۋىنە مۇلدە ىنتالى ەمەس. ولاردىڭ ىشىندەگى قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن بىلەدى دەگەن ازاماتتاردىڭ وزدەرى قازاق ءتىلىن، مۇمكىندىگى بولسا، شەتتەتىپ تاستاۋعا دايار ءجۇر.

— اتاپ ايتا الاسىز با؟

— اتاپ ايتقاندا، سولاردىڭ ۇلگىسى، ەتالونى — بۇكىل حالىق الاقانىنا سالىپ ارداق تۇتاتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ول كىسىگە ۇستانىپ وتىرعان پوزيسياسىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى ايتۋداي-اق ايتىپ جاتىر. مەن دە ايتقام.

بىلتىر ولجەكەڭنىڭ 70 جىلدىعىنا وراي ءقازۇۋ-دىڭ ستۋدەنتتەر سارايىندا كەزدەسۋ ءوتتى. سونىڭ الدىندا عانا ول كىسىنى، سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدە بولۋ كەرەك، «مەن قازاق تىلىنە قارسى ەمەسپىن، ءبىراق ونىڭ ءالى كوپتەگەن پروبلەمالارى بار، الدىمەن سولاردى شەشىپ الايىق» دەگەن ىسپەتتى ماقالاسى شىققان. ماعان ءسوز بەرگەندە مەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ دەگەن ەسىمنىن تەك ادەبي عانا ەمەس، تاريحي تۇلعا ەكەنىن ايتا كەلىپ: «قۇرمەتتى ولجەكە، ءسىز الدىمەن قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەمالارىن شەشىپ الايىق دەيسىز، ءبىراق بارشا ءتىرى دۇنيە سياقتى ءتىرى ءتىلدىڭ دە پروبلەمالارى ەشۋاقىتتا تاۋسىلمايدى، تەك ءولى تىلدە عانا پروبلەما بولمايدى»، — دەگەم-دى. باسقا جۇرت تا تولاسسىز ايتىپ جاتىر. دەي تۇرعانمەن، مەنىڭ كوزىمنىڭ ءبىر جەتكەنى، قازىرگى تاڭدا ول كىسى قازاقتىڭ پىكىرىن قۇلاعىنا ىلۋدەن قالعان ادام. ونىڭ وتكەن جولىن، اتاق-ابىرويىن، قۇرمەتتەي وتىرىپ ايتار بولساق، ءدال وسى كەزەڭدە ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاققا، وكىنىشكە قاراي، جات، بوگدە. ول ءقازىر ەشقانداي ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرماسا دا، ورىس ءتىلىنىڭ كورعاۋشىسى، قولداۋشىسى. مىنە، سودان بولسا كەرەك، ول ءپۋتيننىڭ جارلعىمەن رەسەي وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ەندى ول بۇل باعىتىنان مۇلدە قايتپايدى.

مىنە، قازاق حالقىنىڭ قازىرگى ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ حال-كۇيى. اشىعىن ايتۋ كەرەك،بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلى قازاق حالقى الاقانىنا ساپ كوتەرىپ وتىرعان ازاماتتارىنىڭ وزىنەن تەپەرىش، شەت قاقپاي كورىپ وتىر. ولاي دەمەي نە دەيىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سياقتى ازاماتتاردى بىلاي قويعاندا، قازاق ءتىلىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى شەتەلدەردەن كەلىپ-كەتەتىن قوناقتارمەن نەمەسە ءوزى شەتەلدەرگە شىققاندا جانە باسقا دا رەسمي كەزدەسۋلەرىن تەك قانا ورىس تىلىندە وتكىزەدى عوي. اپىر-اۋ، جاپون، اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز، ارابتار ول كىسىگە «جوق ءسىز بىزبەن تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەسىڭىز» دەپ تالاپ قويمايدى عوي. ءوزى عوي قازاق ءتىلىن ىسىرىپ تاستاپ، ورىس تىلىندە سويلەسەتىن. ايتپەسە، ءدال ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، سول تىلدەردىڭ ءبارىن مەڭگەرىپ العان قازاق ءتىلدى اۋدارماشىلار جەتەدى. بۇل جەردە اڭگىمە نيەتتە. نيەت جوق.

ديپلوماتيالىق كورپۋستارىمىز دا سولاي. ءبارى ورىسشا.

وسىلاردىڭ ءبارىن كۇندەلىكتى كورىپ وتىرعان ءوزىن سىيلايتىن ءاربىر قازاق، ءسوز جوق، ءوز انا ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا قاتتى الاڭداۋلى. ويتكەنى ايتىلىپ جاتقان ءسوز باسقا، جاسالىنىپ جاتقان ءىس باسقا.

الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى الدىڭعى قاتارلى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەيمىز، سوندا ءبىز سول ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا دياسپورانىڭ تىلىمەن سويلەپ بارامىز با؟ ۇيات قايدا؟

مەنىڭ كوڭىلگە مىقتاپ ءبىر تۇيگەنىم، پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازاقستاندى قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى ەتۋدى ويلامايتىن سياقتى. ىشكى رۋحاني قۋاتىن جۇمساعىسى كەلمەيتىندەي. ياعني، ول اتاتۇرىك تە، ماحاتحير دە ەمەس. وكىنىشتى...

— ونىڭ ەسەسىنە حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ كەلەدى عوي.ەكونوميكامىزدىڭ قارقىنى جامان ەمەس. جالپى ىشكى ءونىم بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كويلەك كوك، تاماق توق...

— ءبارى راس. مىناداي بايلىق ۇستىندە وتىرىپ، ولاي بولماۋى مۇمكىن ەمەس. قانشاما بايلىعىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى دەگەنمەن، ايتەۋىر داستارقانىمىز نانسىز، قالتامىز تيىن-تەبەنسىز ەمەس.

ءبىراق، بۇل جەردە دە قازاق حالكىنىڭ مۇددەسى دۇرىس قورعالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. قورعالماق تۇگىلى، اياقاستى بولىپ جاتىر. الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتىڭ قۇربانى بولۋدا. قۇربانى بولۋدا دەمەي نە دەيىن، ەگەر ولار سول الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە قارسى ارەكەت ەتسە، بىردەن سولار ايىپتى بوپ شىعادى.بۇعان تەڭىزدەگى، اقتاۋداعى، بايقوڭىرداعى وقيعالار مەن ماسەلەلەردى قوسىڭىز. بۇل وقيعالار مەن ماسەلەلەردىڭ ارعى استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساڭىز، ولاردىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق، مۇددەسىنىڭ مۇلدە ۇمىت قالۋىنان، ەلەپ-ەسكەرىلمەۋىنەن تۋىنداپ جاتىر. تاياۋ ارادا ءبىر گازەت جازدى، قاراشىعاناقتاعى جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار سىرتتان كەلەتىن ءجۇمىسشىلاردان جەتى ەسە از ايلىق الادى ەكەن. ياعني، قازاق ءوز جەرىندە قۇل بولىپ ءجۇر دەگەن ءسوز. نەتكەن ماسقارا! باسقا مەملەكەتتەر ءوز حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا وسىلاي قاراي ما؟ قارامايدى! الدىمەن ءوز حالقىنىڭ جاعدايىن جاسايدى. مۇنداي قورلىققا جول بەرمەيدى. وعان جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. قاراپ وتىرىپ كۇيىنەمىن، اشىنامىن.

كۇيىنبەي، اشىنباي كايتەسىڭ! قازاقتار ءقازىر ءوز جەرىندە وگويلىك كورىپ وتىر. كەز كەلگەننەن تەپەرىش كورۋدە. مەن ساعان ءبىر وقيعا ايتايىن. ەرتەرەكتە بولعان وقيعا.قىستىڭ كوكتەمگە اۋىساتىن الاساپىران تۇسى بولسا كەرەك. اياق استىنان قاتتى بوران سوعادى. جىلقىلار وكپەك جەلدەن ىقتاپ جوڭكي جونەلەدى. جىلقىشىلار قاپتالداسىپ، قالماي ءجۇرىپ، يەسىز قالىپ قويعان كونە ءبىر قورانىڭ قالقاسىنا جوڭكىگەن جىلقىلاردى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ارەڭ كىرگىزەدى. سونان كەيىن قوراداعى كوڭدى قوپارىپ جىبەرىپ، وت جاعىپ جىلىنۋعا كىرىسەدى. ءبىرازدان كەيىن ءبىر جىلقىشى جانىنداعى كوڭنىڭ اراسىنان، سابىنان ۇزىلگەن قامشىداي بوپ سوزىلىپ جاتقان جىلاندى سۋىرىپ الادى. الگىندە كوڭ اۋدارىستىرىپ جۇرگەندە سىرتقا شىعىپ قالعان جىلان سۋىقتان ءمۇپ-مۇزداي بوپ قاتا باستاعان ەكەن. الگى جىلقىشى جىلاننىڭ ساۋابىن العىسى كەپ، ونى وتقا جاقىنداتىپ جىلىتا باستايدى. شامالىدان كەيىن وتتىڭ قىزۋىنان جىلانعا جان كىرەدى... ەندى تاعى ءبىر شامالى ۋاقىت وتكەندە جىلان ءتىپتى الدەنىپ كەتەدى. ونى ۇستاپ وتىرعان الگى جىلقىشى جىلاننىڭ ءبۇلعاقتاپ، شيىرشىق اتا باستاعانىن قىزىقتاپ، جولداستارىنا كورسەتپەك بوپ، ونى تاعى كوتەرە بەرگەندە، جىلان... جىلقىشىنىڭ قولىن شاعىپ الادى. جىلاننىڭ تىلىندەگى قىس بويى ءپىسىپ، ابدەن قۇتىرىپ تۇرعان ۋ جىگىتتى سەسپەي قاتىرادى.

مەن وسى وقيعانى ەسىمە العان سايىن ءوز حالكىمدى ەسىمە الام. ول دا توڭعاندى، جاۋراعاندى جىلىتام دەپ قۇشاعىنا الىپ، باۋىرىنا باسىپ، پانا بولىپ، اقىرىندا سونىسىنان ءوزى وپىق جەپ، ۋلانىپ، قانشاما رەت ءولىم اۋزىنان قالعان جوق پا؟!ءاسىلى، جىلانعا مەيىرىم جۇرمەيدى-اۋ. ءبىز وسى اششى ساباقتان تاعىلىم الار ما ەكەنبىز؟!ەكونوميكامىز اسىپ جاتىر، بايلىعىمىز تاسىپ جاتىر دەپ كۇمپىلدەي بەرگەنشە، ەڭ الدىمەن وسىنداي ماسەلەلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

وسىنىڭ ءبارى ءوز بايلىعىمىزعا ءوزىمىزدىڭ يە بولا الماي قالعانىمىزدان. كەزىندە كەلىسىم-شارتتاردىڭ دۇرىس جاسالماعانىنان. ءقازىر ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىمىزدىڭ 85 پايىزى شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا. ال رەسەيدىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىنىڭ 27 پايىزىنا عانا شەتەلدىكتەر يەلىك ەتەدى. وسى جىلدىڭ باسىندا ميۋنحەندە بولعان حالىقارالىق كونفەرەنسيادا پۋتين وسىنىڭ ءوزىن كوپ دەپ ەسكەرتىپ ءوتتى.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى تاڭدا قازاق حالقى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ زاردابىن تارتۋداي-اق تارتىپ وتىر. ءبىز كەرەمەتپىز دەپ دۇڭكىلدەتىپ كەۋدە سوعا بەرگەننەن گورى، وسى ءبىر كوكەيكەستى ماسەلەلەرمەن دۇرىستاپ اينالىسپايمىز با؟ بار نارسەنى ەشكىم دە قولىمىزدان تارتىپ المايدى، ەڭ الدىمەن جوق نارسەمەن شۇعىلدانۋ كەرەك.

— ءقازىر ءبىز بايمىز دەپ جاتىرمىز عوي. ميللياردەرلەرىمىز دە جىل ساناپ كوبەيىپ كەلەدى...

— باي ەكەنىنە بايمىز. ۇلتتىق قورداعى قارجىمىزدىڭ ءوزى 17 ميلليارد دوللارعا جاقىندادى. ءبىراق ول اقشا ءقازىر ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە قىزمەت ەتىپ جاتقان جوق. بولاشاقتا قىزمەت ەتە مە، ەتپەي مە، ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. رەسەيدە دە تۇراقتىلىق قورى دەيتىن قور بار. پۋتين ءوزىنىڭ جولداۋىندا ونىڭ ءبىر بولىگى ەلدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە جۇمسالاتىنىن ايتتى. ەگەر ءبىز دە ۇلتتىق قوردىڭ ءبىر بولىگىن سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدى كوبىرەك الىپ كەلۋگە، ولارعا جاعداي جاساۋعا جۇمساساق، بولاشاعىمىز ءۇشىن قانشاما يگىلىكتى ءىس تىندىرعان بولار ەدىك.

بايلار مەن كەدەيلەر اراسى بارعان سايىن الشاقتاپ بارادى. بايلار ودان سايىن بايىپ، ال كەدەيلەر ولمەستىڭ كۇنىن كورۋدە. ەلدىڭ بايلىعى بايلارىنىڭ سانىمەن ولشەنبەيدى. ەلدىڭ بايلىعى ەلدىڭ تۇتاس ءال-اۋقاتىمون ولشەنەدى. جاپونيانى باي ەتكەن نە؟ ورتا بيزنەس. ال بىزدە ورتا بيزنەس ءولىمشى حالدە.

گازەتتەن وقىدىق، جاك شيراك پرەزيدەنتتىكتەن كەتەر كەزدە ءوز مۇلكىنە فرانسيا زاڭى بويىنشا دەكلاراسياسىن جاريالادى. بۇدان 3-4 جىل بۇرىن جاريالانعان دەكلاراسيا بويىنشا ونىڭ بايلىعى 1 ميلليون 720 مىڭ ەۋرو بولعان ەكەن. ال پرەزيدەنتتىكتەن كەتەر كەزدە ونىڭ بايلىعى 1 ميلليون 400 مىڭعا ازايىپ قالعان. ازايىپ قالعان سەبەبى، قالا ورتاسىنداعى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك ءۇيىن قىزىنا سىيعا تارتىپتى. فرانسيانى ون ەكى جىل بويى بيلەگەن كەزىندە جاك شيراك قىزىنا ءجىبى ءتۇزۋ ءجوندى ءبىر ءۇي الىپ بەرە الماعان. ال ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ قىزدارى مەن كۇيەۋبالالارىنىڭ، ىنىلەرىنىڭ باسقا بايلىقتارىن بىلاي قويعاندا، قانشاما كوتتەدجدەرى بار. سۋدىڭ دا سۇراۋى بولمايتىن با ەدى؟! تۇپتىڭ-تۇبىندە ولاردىڭ دا ءبىر سۇراۋى بولار-اۋ..

باسقا جاقتان مىسال ىزدەمەي-اق، قونايەۆتى مىسالعا الايىقشى. ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز، كولبين كەلگەن بويدا بىردەن قونايەۆتى تەكسەرۋدىڭ استىنا الدى. ءبىراق، تىرناق ىلىنەرلىكتەي ەشتەڭە تاپقان جوق. نەتكەن تازا، نەتكەن ادال ادام ەدى دەسەڭشى!

كوزىندە جارىق كورگەن شىعارمالارىنا العان قالاماقىلارىنا دەيىن بالاباقشالارعا اۋدارىپ وتىرىپتى. تۇبىرتەكتەرىن ساقتاپ، تىگىپ قويىپتى.

جالپى قوعام قۇنىعىپ بارادى. ءقازىر «كەدەي باي بولسام، باي قۇداي بولسام» دەگەن پسيحولوگيا بەرىك ورنىقتى. ونداي جەردە حالىق قامى، ۇلتتىق مۇددەنى تۇبەگەيلى شەشۋ ماسەلەسى ۇمىت قالادى دا، ونىڭ ورنىن الدارقاتۋ، الداۋ، كوزبوياۋشىلىق باسادى. ءبىز ءدال ءقازىر، وكىنىشكە قاراي، وسىنداي كەزەڭدى باستان كەشىپ وتىرمىز.

مەن ساعان «كوك تۇرىك قاعانىنا قارت ابىزدىڭ ايتقانى» اتتى ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىنشى:

ۋا، اسپاننىڭ سۋىنا،
ءتاڭىرىنىڭ نۇرىنا
شومىلىپ وتىرعان
ۇلى قاعانىم،
الدىڭا كەپ
بەلىمدى بۇگىپ،
باسىمدى ءيىپ تۇرمىن.
اياعىڭا جىعىلىپ،
سۇيرىك ساۋساقتارىڭدى
ءسۇيىپ تۇرمىن.
مەن سەنى بۇگىن
ماقتايىن دەپ تە
تۇرعانىم جوق.
اقيقاتتى اتتاپ
بالە-جالادان
اقتايىن دەپ تە
تۇرعانىم جوق.
ءتاڭىرىنىڭ دارگەيى مەن
پارمەنى ارقاسىندا
مۇرتىڭنان ماي،
ساقالىڭنان بال اعىپ تۇر عوي.
ال، حالقىڭا كاراشى،
جامان-جاۋتىككە اينالىپ
جان باعىپ تۇر عوي.
قاتىن، بالالارى
زار قاعىپ تۇر عوي.
سولارعا كوز سالساڭ قايتەدى.
الدە كۇندەي كوزىڭدى
شەل باسىپ قالدى ما؟!
كولدەي كوڭىلىڭدى
ءشول باسىپ قالدى ما؟!
ەل باسىنا كۇن تۋسا
شوقپىت كيگەن
كىلەڭ جامان-جاۋتىكتەر
سەرمەپ قىلىش سىلتەپ،
شىرەپ نايزا ۇرا الا ما؟!
سەنىڭ التىن تاعىڭ مەن
التىن شاتىرىڭدى
قورعاپ تۇرا الا ما؟!
ويلانساڭ قايتەدى!
سەن سەنگەن
ۋازىرلەر مەن بەكتەرىڭ
شەكسىز قازىناڭنىڭ
التىنىن دوربالاپ،
كۇمىسىن اربالاپ
تاسىپ جاتىر.
قىرىق كۇن ويىن،
قىرىق كۇن تويىن جاساپ
اسىپ-تاسىپ جاتىر.
تىيىم بولماي ما؟!
نۇر ديدارلى حانىم،
اي ديدارلى حانشالار مەن
نۇر ديدارلى حانزادالار
ەلدى يت قۇرلى كورمەي،
ءسوزىن بيت قۇرلى كورمەي
باسىنىپ بارادى.
ۋا، ۇلى قاعانىم،
حالقىڭ ىزا مەن نامىستان
جارىلارداي بوپ
اشىنىپ بارادى.
مويىندارىنا قىل شىلبىرلى
قۇرىق سالمايسىڭ با؟!
اۋىزدارىنا قارا تاستاي اۋىر
قۇلىپ سالمايسىڭ با؟!
سين ەلىنەن كەلگەندەردىڭ دە،
سۇم ەلىنەن كەلگەندەردىڭ دە
كوڭىلىن تابامىن دەپ
بىرەۋىنە ءيىلىپ،
بىرەۋىنە بۇگىلىپ باراسىڭ.
نەگە سەن ءبىراق
ءوزىڭدى اق كيىزگە وراپ،
اق سۇتكە شومىلدىرىپ،
اق تۇيەنى سويىپ
قاعان ەتكەن ەلىڭنەن
ءتۇڭىلىپ باراسىڭ؟!
شالقايعانعا شالقايىپ،
ەڭكەيگەنگە ەڭكەيىپ،
تىك كەلگەنگە
تىك كەلسەڭ قايتەدى؟!
شىك كەلگەنگە — شىك،
بۇك كەلگەنگە
بۇك كەلسەڭ قايتەدى؟!
ءبارى دە —
جەل سياقتى! —
كەلەدى، كەتەدى.
ۋا، ۇلى قاعانىم،
سۋى مەن اۋاسىن جۇتقىزىپ
ساعان قۋات بەرگەن
جەرىڭمەن بىرگە بول!
سەنى قاعان ەتىپ
التىن تاققا وتىرعىزعان
ەلىڭمەن بىرگە بول!

— تەم-اعا، ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، جاقىندا ساياسي رەفورمانىڭ باسى رەتىندە كونستيتۋسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. ءسىزدىڭ وسى وزگەرتۋلەرگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟

— ارينە، بۇكىل ەل بولىپ كوپتەن كۇتكەن بۇل رەفورمانىڭ، كىم قالاي دەسەدە، مۇلدە بولماي قالعانىنان بولعانى دۇرىس. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى بۇگىن تولىققاندى جۇمىس ىستەمەسە دە، ەرتەڭگى كۇنى جۇمىس ىستەيتىن بولادى. ءبىراق مەن، نە بولعاندا دا، ەكى ماسەلەنى قابىلداي المايمىن.

ءبىرىنشىسى — حالىق اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسىمەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن دەپۋتاتتىققا سايلاۋ. قۇداي-اۋ، قازاقستاندا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ كەتىپ جاتقان ەسەسى جوق قوي. قازاقستاندا قازاق مۇددەسى عانا بار. كەتسە، قازاقتىڭ عانا ەسەسى كەتىپ تۇر. ەندى قازاق مۇددەسى بۇرىنعىدان دا ناشارلاي تۇسەدى. بۇنىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى.

ەكىنشىسى — تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ قانشا سايلانامىن دەسە، سونشا سايلانا الاتىندىعى. نەمەنە، سوندا قازاق حالقى ەل باسقارا الاتىن باسقا ازاماتتى تۋۋعا قاۋقارسىز بولعانى ما؟! مۇنى مەن وتە ۇيات دەپ بىلەم. ءوز حالقىن بۇلاي كەمسىتۋگە بولمايدى.

— راحات الييەۆ وقيعاسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

— كەزىندە التىنبەك سارسەنباي ۇلى «راحات الييەۆتىڭ ەلگە ورالۋى — قانتوگىس» دەپ ايتقان بولاتىن. ايتقانى ايداي كەلدى. ونى 2001 جىلى-اق الاستاپ تاستاۋ كەرەك ەدى. راحات الييەۆ — ىلاڭ، بۇلىك، ويران. پرەزيدەنتتىڭ بۇل شەشىمىن بۇكىل جۇرتشىلىق قولداپ وتىر. ءارى قاراي دا وسىنداي باتىل شەشىمدەر كەرەك-اق...

— تاعى ءبىر سۇراق. ەرتەڭ جازۋشىلاردىڭ كوزەكتى قۇرىلتايى اشىلادى. بۇل قۇرىلتايدان نە كۇتەسىز؟

— وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن تەرىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامدىق ءرولىن ايتپاي-اق قويايىن. ءبىر-اق وقيعانى ەسكە تۇسىرەيىن. كەزىندە جازۋشىلار وداعى كولبيننىڭ تىزەسىن دىرىلدەتكەن ەدى. سوندىقتان مەن جازۋشى قاۋىم ۇلت مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن بيىك قوياتىن ءىرى مىنەزدى، جىگەرلى ءبىر ازاماتتى سايلاپ الادى دەپ ويلايمىن. كۇتەتىنىم وسى.

— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

---