اۋمەسەر
ايەلى ونى كەيدە ەركەلەتىپ اۋمەسەر دەيتىن. اۋمەسەردىڭ ەرەكشە ءبىر مىنەزى: قاشاندا بولسىن ايتەۋىر بىردەڭەگە ۇرىنباي جۇرمەيتىن. مۇنى ول وزدىگىنەن ىستەيىن دەپ ىستەمەيدى، ءبىراق وعان اياق استىنان ايتەۋىر ءبىر بولماشى قىنجىلىستى وقيعا تاپ بولا كەتەدى.
ءبىر ساپاردا ونىڭ كەزدەسكەن وقيعالارى مىناداي ەدى.
...اۋمەسەر دەمالىسقا شىعىپ، ورال جاقتاعى اعاسىنا بارىپ قايتپاق بولدى: ون ەكى جىلداي كورىسكەن جوق-تى.
— الگى ءبىر بالىقتىڭ باسىنا ۇقساس قالىتقى قايدا كەتكەن؟! — اۋمەسەر كىلەتتە ءجۇرىپ ايعاي سالدى.
— مەن قايدان بىلەيىن.
— وسىندا جاتاتىن ەدى عوي! ول كوكشىل كوزدەرىن الارتا قارادى. — باسقانىڭ ءبارى تۇگەل، سوندا قالىتقى قايدا كەتپەك؟!
— بالىقتىڭ باسىنا ۇقساس دەدىڭ بە؟
— ءيا، شورتاندىكى سياقتى.
— مەن ونى قاتەلەسىپ قۋىرىپ جىبەرگەن بولدىم عوي وندا.
اۋمەسەر ءبىراز ۇندەمەي تۇردى دا:
— ال سونىمەن قالاي ەكەن؟ — دەدى.
— قالايى نەسى؟
— ءدامدى مە ەكەن دەيمىن؟ حا-حا-حا! — ول سونشالىقتى ءجاھاتدانا تۇرسا دا قاعىتۋ قولىنان كەلمەيتىن. — ءتىسىڭ ءبۇتىن بە، ايتەۋىر؟ ونىڭ ءوزى — مىس پەن قالايىنىڭ قوسىندىسىنان جاسالعان ەدى عوي!..
ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جولعا ازىرلىك جاسالدى. ال تاڭەرتەڭ ەرتەمەن اۋمەسەر شامادانىن الىپ سەلونى ورلەي كەتىپ بارا جاتتى.
— ورالعا! ورالعا! قايدا باراسىڭ دەگەندەرگە ول وسىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپ كەلەدى. ازداپ جەلپىنىپ الۋ كەرەك. الىس جول دەگەندى ەشقانداي ەلەڭ قىلمايتىنى ونىڭ شارتاباقتاي بەتىنەن، دوڭگەلەك كوزىنەن سايراپ كورىنىپ تۇرعانداي، باقايىنان دا كەلەر ەمەس،ورالعا!
ورالدىڭ مويىنى ءالى دە قاشىق ەدى.
ازىرگە ول امان-ەسەن اۋداندىق قالاعا كەلىپ جەتتى، مۇندا بيلەت الىپ، پويىزعا وتىرماق.
پويىزدىڭ كەلۋىنە ءبىراز ۋاقىت بار. اۋمەسەر وعان دەيىن بالالارعا سالەم-ساۋقات كامپيت، ءتاتتى توقاش ساتىپ الماق بولدى... ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە كەلىپ كەزەككە تۇردى. ونىڭ الدىندا قالپاق كيگەن بىرەۋ، ال قالپاقتىڭ الدىندا ەرنىن بوياعان ءبىر جۋان ايەل بار. ايەل باياۋ ۇنمەن جەلپىلدەتە سويلەپ قالپاققا بىلاي دەدى:
— نەبىر جۇگەنسىز، تۇرپايى ادام بولا بەرەدى ەكەن عوي! ونىڭ ۇمىتشاق اۋرۋى بار ەكەنى راس-تى. — جەتى جىلدان بەرى ۇمىتشاق، ءبىراق سوندا دا وعان ەشكىم زەينەت دەمالىسىنا شىق دەي قويعان جوق-تى. بۇل — ۇجىمدى باسقارۋعا كەلە سالا: "الەكساندر سەمەنىچ، ءسىزدىڭ زەينەت دەمالىسىنا شىققانىڭىز دۇرىس بولار؟" دەپتى. بەتى شىمىرىكپەستەن! قالپاق ايەلدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركە ءتۇستى. — ءيا، ءيا... سويتەتىن بولىپ العان بۇلار. ۇمىتشاقتىقتىڭ نەسى بار؟ ال سۋمباتىچ شە؟ سوڭعى كەزدە ول دا الجاسا باستاعان. ال انەبىر ايەل شە، اتى كىم ەدى؟..
اۋمەسەر قالا ادامدارىن ۇناتاتىن. ءبارىن دە ەمەس، ارينە قازانبۇزارلار مەن ساتۋشىلاردى جەك كورەدى.
قورقادى. ونىڭ كەزەگى كەلدى. ول كامپيت، ءتاتتى توقاش، ءۇش تاقتا شوكولاد ساتىپ الدى. العاندارىن شامادانىنا سالماق بوپ شەتكەرى شىقتى. شامادانىن جەرگە قويىپ، وعان الگىلەرىن سالا باستادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەدەندە جاتقان بىردەڭەگە كوزى تۇسە كەتتى. سويتسە، سورەنىڭ ىرگەسىندە كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ ءدال اياعىنىڭ استىندا ەلۋ سومدىق اقشا جاتىر ەكەن. قۇلپىرعان كوك-الا سايتان جاتىر، ەشكىم ونى كورگەن دە جوق. اۋمەسەردىڭ قۋانعانى سونشالىق، ونە بويى شىمىرلاپ، كوزدەرى جايناپ كەتتى. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالماي تۇرىپ سول اراداعىلارعا بۇل قۇندى قاعاز تۋرالى ۇتىمدى دا كوڭىلدى بىردەڭە ايتىپ قالۋدىڭ جايىن ويلاستىرا باستادى.
— تۇرمىستارىڭىز جاقسى ەكەن، ازاماتتار! — دەدى ول جايراڭ قاعىپ.
جۇرتشىلىقتىڭ ءبارى وعان قاراي قالىستى.
— بىزدە، ماسەلەنكي، مۇنداي قاعازدارمەن قاقپاقىل وينامايدى.
سونداعىلاردىڭ ءبارى دە ابىرجىپ قالدى. ەندى قالاي ءۇش سومدىق، بەس سومدىق تا ەمەس ەلۋ سومدىق جارتى ايدىڭ ەڭبەكاقىسى! ال قاعازعا يە جوق.
"ءداۋ دە بولسا، وسىنىڭ يەسى الگى قالپاقتى شىعار-اۋ" دەپ ويلادى اۋمەسەر.
قاعاز كورنەكتى جەرگە قويىلسىن دەپ شەشتى كوپشىلىك.
— ءقازىر-اق بىرەۋ جەتىپ كەلەر،دەدى ساتۋشى. اۋمەسەر دۇكەننەن قۇلان اتقانداي ماساتتانا جايراڭداي شىقتى. قالايشا عانا ءوزىنىڭ "بىزدە مۇنداي قاعازدارمەن قاقپاقىل وينامايدى!" دەپ وپ-وڭاي تاۋىپ ايتقانى ەسىنەن كەتەر ەمەس. ءبىر مەزەتتە ونىڭ ونە-بويى تۇرشىگە قالدى: ساقتىق كاسساسىنان ءوزىنىڭ تاپ سونداي ەلۋ سومدىق، تاعى ءبىر جيىرما بەس سومدىق العانى ەسىنە تۇسە كەتتى. جيىرما بەس سومدىقتى الگىندە عانا ۇساتتىردى، ەلۋ سومدىق، — قالتاسىندا بولۋعا ءتيىس... قالتاعا قول سالدى — جوق. ولاي قارادى، بۇلاي قارادى جوق.
— ەلۋ سومدىق مەنىكى ەكەن! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول. — الدا سىعىر-اي! مەنىكى ەكەن عوي.
كۇيىنگەنى سونشالىق، جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ قويا بەردى. شۋ دەگەن بەتتە ول انالارعا بارىپ: "ازاماتتار، مىناۋ اقشا مەنىكى ەكەن. ساقتىق كاسساسىنان ءبىر جيىرما بەس سومدىق، ءبىر ەلۋ سومدىڭ العان ەدىم. جيىرما بەس سومدىقتى الگىندە عانا وسىندا ۇساق-تۇيەك ساتىپ الىپ ۇساتتىردىم، ال ەلۋ سومدىق قالتامدا جوق بولىپ شىقتى" دەپ كورەيىن دەگەن ويعا كەلدى. ءبىراق مۇنىمەنەن سول ارادا تۇرعانداردى شامداندىرىپ المايمىن با، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى "ارينە، يەسى تابىلماعان سوڭ اقشانى ءوزى الا قويماق" دەمەس پە ەكەن دەپ تاعى كۇدىكتەندى. جوق، ول بۇعان بەتتەپ بارا المايدى بۇيىرماعاننان دامەتپە دەگەن. جانە ءتىپتى ونداعىلاردىڭ بەرمەي قويۋى دا ىقتيمال عوي.
— قۇداي مەنى ءبۇيتىپ نەسىنە جاراتتىڭ؟ — دەپ نازالاندى اۋمەسەر. — ەندى نە ىستەمەكپىن؟ ۇيگە قايتۋ كەرەك.
دۇكەنگە جاقىنداپ، سونادايدان بولسا دا ەلۋ سومدىقتى ءبىر كورەيىنشى دەپ ەسىكتىڭ كوزىنە كەلىپ تۇردى... ءبىراق كىرگەن جوق. باتىلى بارمادى. جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي بولىپ تۇر.
اۆتوبۋستا كەلە جاتىپ قىنجىلا كەيىپ، ايەلىمەن بولاتىن الداعى سايىسقا دوڭىز ايبار، ازىرلىك ويلادى.
ساقتىق كىتاپشاسىنان تاعى ەلۋ سوم الىندى.
ايەلى قارعاپ-سىلەپ، تاعى دا بەتىنە باسقان (ول ءتىپتى باستان كەپسەرمەن بىر-ەكى رەت پەرىپ تە قالدى) ءوزىنىڭ بەيشارالىعىن مويىنداپ، جەرمەن-جەكسەن بولعان اۋمەسەر ەندى پويىزدا كەلە جاتتى. باستان كەشكەن ءجابىر-جاپا بىرتە-بىرتە سەيىلە باستاعانداي. ورمان، توعاي، دەريەۆنيالار تەرەزەدەن بۇلىڭ قاعىپ ارتتا قالىپ جاتىر... ءار قيلى ادامدار: ۆاگونعا ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ ءجۇر، ءار الۋان اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. شىعار اۋىزدا شىلىم شەگە تۇرىپ اۋمەسەر دە زيالىلاۋ بىرەۋگە اڭگىمە ايتىپ بەردى.
— بىزبەن كورشىلەس دەريەۆنيادا، — دەدى ول، — ءبىر اقىماق جانىپ تۇرعان شالانى الا سالا شەشەسىن قۋىپ كەپ بەرگەن. Mac ەكەن. شەشەسى قاشىپ بارا جاتىپ، وعان: "قولىڭ كۇيىپ قالا كورمەسىن، بالام!" دەپ داۋىستاپتى. كوردىڭىز بە، سوندا دا ونىڭ قامىن ويلاپ بارادى... ال بالاسى ماسكۇنەم، سۇڭەي نەمە، سوندا دا قىر سوڭىنان قالار ەمەس دەيدى. بايقايسىز با، دۇنيەدە نەبىر جورگوكتە ۇرعان جەكسۇرىندار بولا بەرەدى ەكەن عوي...
— وسىنى ءوز ويىڭنان شىعارىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ — دەپ زيالى ادام وعان كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قارادى.
— قالايشا؟ — بۇل تۇسىنە المادى. — بىزدە وزەننىڭ ارعى بەتىندە رامەنسكوە دەگەن دەريەۆنيا بار...
زيالى ادام تەرىس اينالىپ، تەرەزەگە قاراعان بويى ءۇن قاتپادى.
پويىزدان تۇسكەننەن كەيىن دە اۋمەسەر جەرگىلىكتى ۇشاقپەن تاعى دا ءبىر جارىم ساعات ۇشۋى كەرەك. ونىڭ بۇعان دەيىن ءبىر رەت ۇشقانى دا بار-دى. ەرتەدە، ۇشاققا وتىرعاندا قورىقتى. "ءبىر جارىم ساعات بويى ۇشقاندا قالايشا مۇنىڭ بىردە-بىر بۇرانداسى شەتىنەمەي قويماق ەكەن" دەپ ويلادى. سونان سوڭ بىرتە-بىرتە ەتى ۇيرەنە باستادى. قاسىنداعى كورشىسىنە ءتىل قاتىپ سويلەسپەك تە بولعان ەدى، ءبىراق اناۋ گازەتتەن باس المادى، وقىپ وتىرعانى وتە ءبىر قىزىق نارسە بولسا كەرەك، سوندىقتان ونىڭ ءتىرى جانمەن سويلەسكىسى دە كەلەر ەمەس. اۋمەسەردىڭ ۇشاقتا تاماق بەرەدى دەگەندى ەستىگەنى بار-دى. مۇنى دا بىلگىسى كەلەدى. ال ءازىر كەلىپ جاتقان ونداي ەشتەڭە جوق. ۇشاقتىڭ ىشىندە تاماق ىشۋگە ىنتىزار بولىپ-اق وتىر. ول دا قىزىق قوي!
"وزدەرى جەپ تە قويعان شىعار-اۋ" دەپ ويلادى. تومەنگە قارادى. تومەندە بۋداق-بۋداق بۇلتتار. نەلىكتەن ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى: بۇلار ادەمى مە، جوق پا، اۋمەسەر ەشتەڭە ايتا المادى. ال اينالاسىنداعىلار: "اھ، قانداي سۇلۋ كورىنىس!" دەسىپ جاتتى. ءبىر مەزەتتە وعان تەك مامىققا قۇلاعانداي وسىناۋ بۇلتقا بارىپ كۇمپ ەتە قالار ما ەدى دەگەن بەيساۋات وي عانا كەلدى. "وسىنىڭ بارىنە مەن نەگە تاڭىرقامايمىن؟ كەم دەگەندە بەس كيلومەتر بيىكتە كەلەمىن" دەپ تە ويلادى. تاڭىرقاۋ ءۇشىن وسى بەس كيلومەتردى جەر بەتىندە ويمەن ولشەپ تاڭبالاپ تا شىققان ەدى وندا دا سەلت ەتپەدى.
— ادام دەگەندى قويساڭشى بۇل!.. ويلاپ تابادى-اق قوي! — دەدى ول قاسىنداعى كورشىسىنە. اناۋ بۇعان قارادى دا، ەشتەڭە دەمەستەن گازەتىن سىتىرلاتا ءتۇسىپ وتىرا بەردى.
— بەلدىك بايلاڭىزدار! — دەدى سۇيكىمدى كەلگەن جاستاۋ ايەل. — قونعالى كەلەمىز.
اۋمەسەر جالما-جان بەلدىك بايلاندى. ال كورشىسى سەلت ەتكەن دە جوق. اۋمەسەر ونى اقىرىن عانا ءتۇرتىپ قالدى:
— بەلدىك بايلاڭىزدار دەدى عوي.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى كورشى. گازەتىن جانىنا الىپ قويىپ، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقايا بەرە الدەنە ويىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بوپ:
— بالا ءومىردىڭ گ ۇلى، ونى باسىن تومەن قاراتىپ وتىرعىزۋ كەرەك.
— قالايشا؟ — بۇل تۇسىنبەدى.
كورشى سىقىلىقتاي كۇلدى دە، ودان ءارى ءتىل قاتپادى.
ۇشاق تومەن قاراي سورعالاپ كەلەدى. جەرگە دە جاقىن قالدى مىنەكي، ءتيىپ تۇر، زىمىراپ بارادى. ال دوڭگەلەك جەرگە تيە قويار ەمەس. ۇشاق جايىن بىلەتىندەر مۇنى "ۇشقىش جازا باستى" دەپ جورىدى. ءبىر مەزەتتە دوڭگەلەك تە جەرگە تيگەن ەدى، سول-اق ەكەن، ۇشاقتاعىلار تەزەكتەي شاشىلىپ، سارت ەتكەن تىستەرى شاقۇر-شۇقىر ەتە قالىستى. گازەتتەن باس المايتىن مىرزا وتىرعان ورنىنان ۇشىپ كەتىپ، قاسقا باسىمەن اۋمەسەردى ءسۇزىپ وتكەن بويى تەرەزەگە بارىپ سوعىلىپ، ودان ەدەنگە كەلىپ سۇلاپ ءتۇستى. سونىڭ وزىندە دە ول "ىڭق" دەپ دىبىس شىعارمادى. اينالاداعىنىڭ بارىندە دە ءۇن جوق. اۋمەسەر تاڭ-تاماشا! ول دا ۇندەر ەمەس. ۇشاق توقتادى. العاش ەسىن جيعاندار تەرەزەدەن قاراپ، ۇشاقتىڭ كارتوپ ەككەن اڭىزدا تۇرعانىن كوردى. قاباعىن قارس جاۋىپ ۇشقىشتار بولمەسىنەن شىعا كەلگەن ءبىر جىگىت ەسىككە قاراي بەتتەدى. سونداعىلاردىڭ بىرەۋى مايموڭكەلەپ:
— ءبىز كارتوپقا كەلىپ قوندىق، بىلەم؟ — دەپ قالدى وعان.
— نەمەنە، كورمەي تۇرسىڭدار ما؟ — دەدى ۇشقىش. — ۇرەي باسىلىپ، كەيبىر قالجىڭباستار ءتيىپ-قاشىپ ازىلدەسە باستاعان.
قاسقاباس ءوزىنىڭ المالى-سالمالى تىستەرىنەن ايىرىلىپ قالعان ەكەن، سونىسىن ىزدەۋدە. بەلدىكتى شەشىپ تاستاپ اۋمەسەر دە ءتىس ىزدەۋگە كىرىستى.
— مىناۋ ما؟! — ول ءتىستى بىردەن تاۋىپ اكەلىپ يەسىنە ۇسىندى.
قاسقانىڭ توبەسى قىپ-قىزىل بولىپ كۇرەڭىتە قالدى.
— نەمەنە، مۇنى جالاڭاش قولىڭمەن ۇستاماساڭ بولمادى ما؟ — قاسقا ىسقىرىنا زەكىدى.
اۋمەسەر ساسىپ قالدى.
— مۇنىڭدى قولمەن ەمەي نەمەن ۇستايتىن ەدى؟
— ەندى مۇنى قايدا اپارىپ قايناتىپ الماقپىن؟! قايدا؟!
اۋمەسەر بۇعان دا تۇسىنبەدى.
— مەنىمەن بىرگە ءجۇرىڭىز؟ — دەدى ول. — وسىندا مەنىڭ اعايىم تۇرادى... تىسىڭىزگە ميكروب جىبەردى دەپ جيىركەنەسىز بە؟ مەندە ونداي پالە جوق...
Tic يەسى اۋمەسەرگە تاڭىرقاي قارادى دا، ودان ءارى كەيىگەنىن قويدى.
اۋمەسەر اۋەجايدا ايەلىنە بىلاي دەپ جەدەلحات جازدى:
"جەرگە قوندىق. قۋانىشتىمىن، ساۋلەم گرۋشا، مەنى ۇمىتپا. ۆاسياتكا".
تەلەگرافيست تارامىسىنا ىلىنگەن قاتىگەز ايەل جەدەلحاتتى وقىپ شىعىپ:
— قايتا جاز، — دەدى. — ءسىز ءتىس قاققان ادامسىز، بالالار باقشاسىندا جۇرگەن جوقسىز.
— نەگە؟ — دەدى اۋمەسەر. — مەن وعان ءارقاشان حاتتى وسىلاي جازاتىنمىن. ول مەنىڭ ايەلىم!.. ءسىز ويلاپ قالعان بولارسىز...
— حاتتا نە جازساڭ دا سىيا بەرەدى، ال جەدەلحات بايلانىستىڭ باسقا ءتۇرى. مۇنداعى جازۋ اشىقتان-اشىق جۇرەدى.
اۋمەسەر قايتا جازدى.
"جەرگە كەلىپ قوندىق. امان-ەسەنبىز، ۆاسياتكا".
تەلەگرافيست ايەل مۇنىڭ "جەرگە كەلىپ قوندىسى" مەن "ۆاسياتكاسىن" تۇزەتتى.
— جەرگە كەلىپ قوندىق دەيسىز. ءسىز، نەمەنە، عارىشكەر ەمەسسىز عوي؟
— جارايدى، — دەدى اۋمەسەر. — سولاي-اق بولسىن.
...دميتريي دەيتىن اعاسى، ونىڭ ءۇش بالاسى بار ەكەنىن اۋمەسەر بىلەدى... ال بۇلارعا قوسا جەڭگەسى دە بولۋعا ءتيىس ەكەنى ونىڭ ەسىندە دە جوق. بۇل ونى ەشقاشان كورگەن دە ەمەس-تى. مۇنىڭ بۇكىل دەمالىسىنىڭ بەي-بەرەكەتىن شىعارعان دا وسى جەڭگەسى بولدى. سالعان جەردەن ول مۇنى جاراتقان جوق.
كەشكىلىكتە اعاسى ەكەۋى اراق ىشكەن ەدى؛ اۋمەسەر انگە باستى:
بايتەرەكتەر-ەر-ەر...
جەڭگەسى — سوفيا يۆانوۆنا ەكىنشى بولمەنىڭ ەسىگىنەن تۇكسيە قاراپ:
— باقىرماسقا بولماي ما؟ ساپارجايدا وتىرعان جوقسىڭدار عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەپ ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاۋىپ الدى.
دميتريي قىسىلىپ قالدى:
— انا جاقتا بالالار ۇيىقتاپ جاتىر دەگەنى عوي. قىلايشا جەڭگەڭ جاقسى ادام.
تاعى ءىشتى. جاستىق شاقتارىن، اكە-شەشەلەرىن ەسكە الدى.
— ايتپاقشى، ەسىڭدە مە؟ — دەدى دميتريي. — ءبىراق سەنىڭ ەسىڭدە ەشتەڭە جوق شىعار! وندا ەمشەكتە بولاتىنسىڭ. سەنى ماعان تاپسىرىپ تاستاپ كەتكەندە مەن سەنى ۇستى-ۇستىنە سۇيە بەرەتىنمىن. ءبىر جولى، ءتىپتى سەنىڭ ءبىر جەرىڭە كوگەرىپ داق تا ءتۇسىپ قالسا كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، مەن دە جازامدى تارتتىم. وسىدان سوڭ سەنى ماعان تاستاپ كەتپەيتىن بولدى. ءبارىبىر جۇزدەرى تايىپ كەتسە-اق، جانىمدا وتىرعان سەنى سۇيە بەرەتىنمىن. نەتكەن قۇشتارلىق ەكەن دەسەڭشى سونشاما. سوندا ءوزىمنىڭ دە مۇرنىمنىڭ بوعى تىيىلماعان كەز، سويتە تۇرا تاعى دا... الگى... ءسۇيۋدى قويمايمىن...
— ەسىڭدە مە؟! — دەپ اۋمەسەر دە بىردەڭەنى قوقىرسىتىپ كەلە جاتتى. — مەنى سەنىڭ...
— قويمايسىڭدار ما بىلشىلدى؟ — دەپ تاعى تەپسىندى سوفيا يۆانوۆنا. — سەندەردىڭ قوقىپ جاتقان سۇيىستەرىڭ مەن مۇرىن بوقتارىڭ كىمگە ءدارى؟ قارالارىڭدى باتىرىپ بىلشىلداڭدار.
— دالاعا كەتەيىكشى، — دەدى اۋمەسەر.
ەكەۋى تىسقا شىعىپ باسپالداققا كەلىپ وتىردى.
— ەسىڭدە مە؟ — دەيدى اۋمەسەر تاعى دا.
ناق وسى ارادا اعاسىنا اياق استىنان ءبىر پالە ساپ ەتە قالدى. ول جىلاپ قويا بەردى دە، تىزەسىن جۇدىرىعىمەن تۇيگىشتەي باستادى.
— مەنىڭ كورگەن كۇنىم وسى! كوردىڭ عوي؟ قانداي بەياپار جان دەسەڭشى! سۇراما!
— قوي بوساما! كەرەگى نە؟ ولار ەشقانداي بەياپار دا ەمەس، كادىمگى كوكايىل. مەنىكى دە وسىنداي.
— نەگە جاقتىرمايدى؟! نە ءۇشىن. ول سەنى جاراتپادى عوي...
— جازىعىڭ نە؟
جەڭگەسى ءوزىن جاقتىرماعانىن اۋمەسەر وسى ارادا عانا اڭعاردى. باسە، سوندا نە ءۇشىن؟
— ونىڭ سەبەبىن مەن ايتايىن سەن ەشقانداي جاۋاپتى قىزمەتكەر دە، باسشى دا ەمەسسىڭ. بۇل سۇرقيانىڭ جايىن بىلەمىن مەن. وزدەرىڭدەگى جاۋاپتىلارعا سۇقتانىپ، ابدەن جەلىگىپ العان. ءوزى كىم ەكەن سوندا؟ باسقارمانىڭ بۋفەتشىسى تاقىرعا بىتكەن قىلتاناق. جان-جاعىنداعىلارعا قىزىعادى دا، سودان سوڭ قۇتىرا باستايدى... جاۋاپتى قىزمەتتە ەمەس، اۋىلدان كەلگەن ادام دەپ، ول قاتىن مەنى دە جاقتىرمايدى.
— قاي باسقارمادا ەدى؟
— الگى... تاۋ... ءقازىر ءتىلىم دە كەلمەيدى.
— ولاي بولسا ءتۇۋ باستا نەگە تيگەن؟ بىلمەگەن بە؟ اۋىل ادامى دەگەن ءسوز اۋمەسەردىڭ دە قىتىعىنا ءتيىپ كەتتى. — وندا نە تۇر؟ — دەدى ول اعاسىنان ەمەس، باسقا بىرەۋدەن سۇراعانداي-اق. — بىلەر بولساڭ، ايگىلى ادامداردىڭ ءبارى دەرلىك دەريەۆنيادان شىققان. قارا سىزىقپەن كومكەرىلگەنگە قاراي قالساڭ، ءبارى دە اۋىلدان شىققان ادام ەكەنى انىق. گازەت وقۋ كەرەك! بىلىكتى بىتكەننىڭ ءبارى اۋىلدان شىققان، جۇمىسقا ەرتە ارالاسقان.
— دەريەۆنيا ادامدارى جاقسى، قاعىلعان-سوعىلعان قاتپالار ەمەس دەپ وعان ءتۇسىندىرىپ-اق باقتىم ەمەس پە.
— ستەپان ۆوروۆيەۆ ەسىڭدە مە؟ سەن ونى بىلەتىن ەدىڭ عوي...
— ارينە، بىلەمىن.
— ال ساعان دەريەۆنيا كەرەك بولسا! انەكي ول سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرى. جاۋدىڭ توعىز تانكىن جويعان. جەكپە-جەك شايقاسقا شىققان. شەشەسى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن الپىس سوم زەينەتاقى الىپ وتىراتىن بولدى. جاقىندا عانا انىقتالدى، بۇرىن حابار-وشارسىز كەتتى دەلىنگەن-دى...
— ماكسيموۆ يليا شە! ءبىز ونىمەن مايدانعا بىرگە اتتانعانبىز. انەكي، ول ءۇش بىردەي داڭق وردەنىنىڭ يەسى. ال — ستەپان جايىندا سەن وعان ەشتەڭە دەمەي-اق قوي... كەرەگى جوق.
— جارايدى. ال، الگى...
اعايىندى ەكەۋى دۋىلداسىپ كوپكە دەيىن وتىردى. اۋمەسەر ءتىپتى ەكى قولىن ەرسىلى-قارسىلى سەرمەپ، باسپالداق الدىندا ءجۇرىپ تە الدى.
— دەريەۆنيادان ساداعا نەگە كەتپەيدى. ونىڭ ءبىر عانا اۋاسىنىڭ ءوزى نە تۇرادى! تاڭەرتەڭ تەرەزەڭدى اشىپ جىبەرگەندە تازا اۋا ءبارىن دە جاپپاي جۋىپ-شايىپ اكەتەدى. ءار ءتۇرلى شوپتەردىڭ، گۇلدەردىڭ ءيىسى اڭقىعان ءموپ-مولدىر كاۋسارداي اۋا، جۇتساڭ مەيىرىڭدى قاندىرادى.
ەكەۋى دە شارشادى.
— شاتىرىڭدى جاپتىڭ با؟ — دەپ سۇرادى اعاسى ىنىسىنەن.
— جاپتىم. — اۋمەسەر اقىرىن كۇرسىندى. — ءدالىز جاسادىم — كىرسەڭ شىققىسىز. كەشكە تامان دالىزگە شىعا قالعاندا... مارقۇم اكە-شەشەمىز، ءتىرى بولىپ، سەن بالالارىڭمەن كەلسەڭ، ءبارىمىز سوندا وتىرىپ تاڭقۋرايمەن شاي ىشەر ەدىك-اۋ دەپ ارمانداي باستايمىن. تاڭقۋراي بيىل وتە قالىڭ شىقتى.
دميتريي، سەن ايەلىڭمەن كوپ ۇرسىسا بەرمە، وندا ول بۇرىنعىدان بەتەر ورشەلەنە تۇسەدى. مەن دە ءبىر ەسەبىن تاۋىپ جىلىۇشىراپ بايقايىن، قارا دا تۇر، سوندا ول رايدان قايتاتىن بولادى.
— اپىر-اي دەيمىن، ونىڭ ءوزى دە دەريەۆنيادان شىقتى عوي! — دميتريي جابىعا، تاڭىرقادى. — ال ەندى...بۇل ەسۋاس بالالاردى دا يت اۋرەگە سالىپ بولدى. بىرەۋىن كۇيساندىق ۇيرەنۋگە بەرىپ، ەندى بىرەۋىن مانەرلەپ سىرعاناۋعا جازدىرىپ قويدى. ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق، اۋىزىڭدى اشتىڭ-اق شاپتىعىپ شىعا كەلەدى.
— مم-ح! — اۋمەسەر تاعى دا جەلپىندى، — وسى ءبىر گازەت دەگەندەردى دە تۇسىنە الماي-اق قويدىم، دۇكەندە ىستەيتىن پالەن ايەل وتە شايپاۋ دەپ جازادى. سول دا ءسوز بولىپ پا؟.. ونىڭ ۇيگە كەلگەندە دە ىستەيتىنى سول عوي. انەكي، پالە قايدا! مەن دە تۇسىنبەيمىن! — بۇل دا تىزەسىن جۇدىرىعىمەن ءتۇيىپ-تۇيىپ قالدى. — تۇسىنبەيمىن، بۇل قاتىن دەگەندەر نەلىكتەن شايپاۋ بولىپ كەتكەن؟
تاڭەرتەڭ اۋمەسەر ۇيقىدان ويانسا، ۇيدە ەشكىم جوق ەكەن. اعاسى دميتريي مەن ايەلى جۇمىسقا كەتكەن، بالالاردىڭ ەرەسەكتەرى اۋلا ىشىندە ويناپ ءجۇر، كىشكەنتايىن سابيلەر ۇيىنە اپارىپ بەرگەن.
اۋمەسەر توسەگىن جيناپ، جۋىنىپ بولعان سوڭ، جەڭگەسىنە جاعارداي بىردەڭە ىستەۋدى ويلاستىردى. ءسويتىپ تۇرعاندا ونىڭ كوزىنە بالانىڭ بەسىك-ارباسى ءتۇستى. "ەھە! — دەدى ول. — وسىنى اشەكەيلەپ بوياپ كورەيىن". ول ءوزىنىڭ ۇيىندەگى پەشىن دە كەلىستىرە ارلەگەن بولاتىن، ونى كورگەن جۇرت تاڭ قالادى. بالالاردىڭ سۋرەت سالاتىن بوياۋى مەن قىلقالامىن تاۋىپ الدى دا ىسكە كىرىستى. باس-اياعى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە جۇمىس تا اياقتالدى. اربا ادام تانىعىسىز بولىپ شىقتى.
اۋمەسەر اربانىڭ ۇستىنەن ۇشكىلدەنە ساپ تۇزەگەن تىرنالار توبىن ۇشىردى، تومەنگى جاعىن ءار ءتۇرلى گۇلدەرمەن، شوپ-شالاممەن جايناتىپ، وندا ەندى قوراز بەن ءبىر ءشىبيدى جىبەردى... اربانىڭ ول جاعىنان ءبىر، بۇل جاعىنان ءبىر اينالدىرا قاراپ شىقتى، قاراسا كوز تويعىسىز. اربا ەمەس، ويىنشىق دەسە دە بولعانداي، جۇتىنىپ تۇر. مۇنى كورگەندە جەڭگەم اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمار-اۋ دەپ ويلاعان قاينىسى ەزۋ تارتىپ كۇلىپ تە قويدى.
— قيت ەتسە دەريەۆنيا، دەريەۆنيا دەيسىڭ، جازعان. — جەڭگەسىنە وسىلاي دەپ جاناسقىسى كەلدى ونىڭ. — بالا مۇندا گۇل شارباقتىڭ ىشىندە وتىرعانداي بولادى.
اۋمەسەر كۇنى بويى قالانى كەزىپ، ۆيترينالاردى كورىپ تاماشالاۋمەن ءجۇردى. نەمەرە ىنىسىنە كىشكەنتاي كەمە ساتىپ الدى، كەمە بولعاندا قانداي، اپپاق شاعالاداي، لامپاسى دا بار. "مۇنى دا جۇتىندىرىپ قويايىنشى" دەپ ويلادى ول.
ساعات التىلاردا اۋمەسەر اعاسىنىكىنە كەلدى. باسپالداقتان كوتەرىلە بەرە ءدميترييدىڭ ايەلىمەن ۇرسىسىپ جاتقانىن ەسىتتى. ۇرسىپ جۇرگەن ايەلى، ال دميتريي:
— ە، قويشى، مۇندا نە تۇر!.. جارايدى ەندى... سونيا، قويشى ەندى...دەپ جالىنادى.
— ەرتەڭنەن قالماي بۇل ەسالاڭ كوزىن جوعالتاتىن بولسىن! — دەپ شاپتىعادى سوفيا يۆانوۆنا. — كەتسىن!
— ءجا، بولدى عوي ەندى! سونيا...
— بولمايدى! بولمايدى دەگەن سوڭ بولمايدى! كەتسىن، ويتپەيدى ەكەن، شامادانىن دالاعا لاقتىرامىن. جەتەدى!
اۋمەسەر ەندى باسپالداقتان تومەن تۇسۋگە اسىقتى... ودان ءارى نە ىستەرىن بىلمەدى. تاعى دا قاپالاندى. ءوزىن بىرەۋ-مىرەۋدىڭ جەك كورگەنىن بىلسە، ول قاتتى قاپالاناتىن.
شوشىناتىن. جەتكەن جەرى وسى، ەندى تىرشىلىكتىڭ نە كەرەگى بار؟ ءوزىن جەك كورەتىن نەمەسە تالكەك ەتەتىن ادامداردان اۋلاعىراق ءبىر جەرگە كەتكىسى كەلەدى.
— نە پيعىلىمنان تاۋىپ وسىنداي بولدى ەكەنمىن. — جاپادان-جالعىز وتىرىپ ول وز-وزىنەن قامىعا كۇڭىرەندى. — بۇل قاتىننىڭ ەشتەڭەنى تۇسىنبەيتىنى، حالىق ونەرى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىنى ەسىمە كەلسەشى.
سول جاپپادا ول قاس قارايعانشا وتىردى. جۇرەگى سىزداپ تىپىرشۋمەن وتىر. ءبىر مەزەتتە دميتريي كەلدى. اعاسى ونىڭ باعانادان بەرى وسىندا وتىرعانىن كورىپ-بىلگەن جانداي-اق بۇعان ءمان بەرە قويعان جوق.
— كوردىڭ عوي، — دەدى ول. — الگى... تاعى دا شاپتىعىپ شاڭىمدى قاعىپ بولدى. بالانىڭ ارباسى تۇسكىرگە بەكەر-اق جۋىعان ەكەنسىڭ..
— ول ۇناتار دەپ ويلادىم ەمەس پە. مەن كەتەيىن، باۋىرىم.
دميتريي كۇرسىندى. ەشتەڭە ايتقان جوق.
اۋمەسەر اۋىلىنا قايتىپ كەلگەندە جىلى جاڭبىر سەبەلەپ تۇر ەدى. اۆتوبۋستان تۇسكەن بەتتە، ول جاڭا باتەڭكەسىن شەشتى دە، ءبىر قولىندا شامادان، ءبىر قولىندا باتەڭكە، جىپ-جىلى، دىمقىل جەر بەتىمەن جالاڭاياق تارتتى. تەكەشە ورعي ءتۇسىپ، اندەتىپ كەلەدى:
بايتەرەكتەر-اۋ، بايتەرەكتەر...
اسپان جيەگىندە بۇلت ىرگەسى سوگىلىپ، كۇن اشىلىپ كەلە جاتتى، كەشىكپەي كۇن كوزى دە كورىنەتىن سياقتى. جاۋىن سايابىر تارتىپ، ونىڭ شالشىق سۋلارعا تۇسكەن بۇرشاقتاي تامشىلارى شەڭبىرەك اتىپ بارىپ، جارىلىپ تا جاتىر.
ءبىر كەزدە اۋمەسەر تايىپ كەتىپ شالقاسىنان تۇسە جازدادى.
ونىڭ ءاتى-جونى ۆاسيليي ەگورىچ كنيازيەۆ بولاتىن. وتىز توعىز جاستا. سەلودا كينومەحانيك بولىپ قىزمەت ىستەيدى. ىزگە تۇسەتىن تىڭشىلار جانە ءيتتى ۇناتاتىن. بالالىق شاعىندا تىڭشى بولۋدى ارمان ەتكەن.
You Might Also Like
-
ۆەنيا زيابليسكيي الاسا بويلى، جىلپىڭ ءارى اشۋشاڭ جىگىت ەدى، ايەلىمەن، ەنەسىمەن مىقتاپ جانجالداسىپ قالدى.
-
قاقپا الدىنداعى ورىندىقتا شال وتىر. كەشكىرە باستاعان وسىناۋ شاعىرماق كۇن سياقتى، بۇل دا بوي الدىرعان، كۇرەڭ قاباق. ال مۇنىڭ دا جايماشۋاق كۇندەرى بولعان ەرتەدە، جەر بەتىمەن بۇل دا ارىنداي ادىمداپ، ا...
