اياز بي، قۇمىرسقا جانە «دايديداۋ»
سيدام دەنەلى، ءسۇيىر يىقتى، ۇشكىر مۇرىن، تىپ-تىك تەرگەۋشى وسى شاڭىراققا بۇگىن ءۇشىنشى رەت كەلىپ، ءۇشىنشى رەت داربازا قوڭىراۋىنىڭ تۇيمەدەي نۇكتەسىن باستى. قالانىڭ ءدال ورتالىعى، جانعا جايلى تىنىش جەر. قوس قاباتتى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتى، ءبىر ەلدىڭ تىزگىنىڭ ۇستاعان ءبىرىنشى باسشى بولسا دا، جۇرتىنان ءبولىنىپ سىرتقارى شىعىپ، ەلدەن ەرەكشەلەنگەن جايى جوق. ءۇش بولمەلى قوڭىرقاي پاتەر، ءبىر پودەزدە ەكى وتباسى، كىرىپ-شىققان كوپتىڭ ءبىرى. «بۇل جاعىنان ەشتەڭە تاپپايسىڭ، «دۆوريان ۇياسىندا» جۇمىرتقا جوق» دەپ تەرگەۋشىنىڭ ميىعى تارتتى. — ءوزىنىڭ بولمىسى دا ءبىرتۇرلى قىزىق ەكەن. اپ-ارىق دەنەسىنە تىپ-تىك سۇڭعاق بويى جاراسىپ تۇر. ءدال ءبىر بارىنە كونگىش اڭقاۋ بالدار سەكىلدى. بۇل اۋداندا كىلەڭ تىزگىن ۇستاعان «دەدتەر» تۇرادى، سوندىقتان «دومودەدوۆو» دەپ اتاپتى. بۇنىڭ دا مانىسىنە بايىرقاپ قاراپ، كوز جەتكىزدى. ولاردىڭ بالالارى مەن نەمەرە-شوبەرەلەرى ءوزىنىڭ ۋاقىتشا مەكەنى — جيىرما بەس قابات قوناق ءۇيدىڭ تۇبىندەگى كوشەدە، وعان «ۆنۋكوۆو» دەپ اتاۋ بەرىپتى». ارميان جىگىتى مۇرت استىنان جىميدى. «حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى». قاراشى، قالاي ءدال تاپقان. جارايدى، بۇل ونىڭ جەكە باسىنا قاتىستى ءىس ەمەس. كۇدىكتىنىڭ ۇباپ-شۇباپ جاتقان بالا-شاعاسى دا جوق. ايەلى ەكەۋى ءومىر ءسۇرىپتى. پارتيالىق جارنا جاعىنان تۇك تاپپادىق، ەندى اكادەميكتىك جاعىنا قوزعاۋ ساپ كورەيىك. كوپ اكادەميكتەر مەن گەنەرالدار وسى جاعىنان تۇتىلىپ جاتادى». ارميان جىگىتى ەسىك الدىندا تارام-تارام بۇتاعى ءيىلىپ تۇرعان كارى ءسامبى تالدىڭ جاپ-جاسىل جاپىراعىنا سۇيسىنە قارادى. «قانداي ادەمى، قانداي كورىكتى اعاش. جيىرما ءتورت جىل ەل بيلەگەندە سول وسى اعاشتىڭ كوركىنە قارادى دەيسىڭ بە؟ قالاعا ەڭبەگى ءسىڭىپتى. ءوزىم جاتقان جيىرما بەس قابات قوناق ءۇي مەن كەلگەن بەتتە كوككە ورلەپ، اۋاسىن جۇتقان اتاقتى مەدەۋ مۇز ايدىنىن ءوز قولىمەن تۇرعىزىپتى، نە دە بولسا قارلى بوكتەردىڭ ءسانىن كەلتىرىپتى. جارايدى، بۇنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى قىزمەتى، سول ءۇشىن ۇكىمەتتەن ايلىق الىپ وتىردى» دەپ، تەرگەۋشى كوكىرەگىندەگى جىلى اعىسقا دەر كەزىندە توسقاۋىل قويدى. باس پروكۋرور تۇتقىنداۋ تۋرالى وردەردى دە الدىن-الا بەرىپ قويعان. «سەنى اسا جاۋاپتى ىسكە جەگىپ وتىرعانىم — بۇل ورتالىقتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى. سەن ورىس ەمەسسىڭ، حوحول ەمەسسىڭ، مۇرنىڭ بىزدەي ارميانسىڭ. مۇسىلمان كۇدىكتىنى تەرگەۋ بارىسىندا لۋبيانكىگە قاماپ جاۋاپ الام دەسەڭ دە، ءبارى ءوز ەركىڭدە، — دەپ سيپاپ باستاپ، سىپايى سويلەدى. سوسىن: «ەندى ساركەسيان الماعان سىياقىنى يت جەسىن»، — دەپ باس پروكۋرور يەگىن قىشىتىپ، تامساندىرىپ تا قويدى. ءداۋدىڭ ءوزى ارقادان قاققاسىن دەلەبەسى قوزعان كاسىبي تەرگەۋشى ءۇش ساعاتتا الماتىعا ۇشىپ كەلدى. جىلدا ميلليارد پۇت استىق بەرىپ جاتقان باي ەلدىڭ اسپانىندا قالىقتاپ كەلە جاتىپ، پەندە رەتىندە اندا-ساندا گيتارا تارتىپ، ىڭىلداپ ءان سالاتىن كوڭىل پەرنەسى بوس تەرگەۋشى ءونبويى شىمىرلاپ، كوك اسپانمەن تىلدەستى. «اسپان قانداي تازا بولسا، مەن دە سونداي تازامىن. وزىمەن-وزى ءومىر سۇرگەن ەلگە قىلداي قيانات جاسامايمىن. ارميان مەن قازاق كيگەن تازكەپەش ۇقساس، بۇلار دا ون بەس وگەي بالانىڭ بىرەۋى عوي» دەپ بويىن جازىپ، قيالىن تۇيىندەي بەرگەندە ۇشاق تومەندەي باستادى. ءبىرىنشى قاتاردا وتىرعان بۇعان كىرپىگىنە بوياۋدى قالىڭ عىپ جاعىپ، قاسى-كوزى قيىلعان سۇلۋ جولسەرىك قىز يمەنە ءتىل قاتتى: «بەلدىگىڭىزدى سالىڭىز». اسپان ەرەجەسى بارىنە بىردەي. بەلىندەگى سالبىراپ تۇرعان تەمىر قىسقىشتى سىرت ەتكىزىپ ورنىنا قويدى...
تەمىر ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن باستى. سەرجانت جىگىت تەسىكتەن سىعالاپ قارادى دا، ەسىكتى اشىپ، قولىن شەكەسىنە اپاردى. ۇلكەن كىسى ءۇيقاماقتا، تەرگەۋ ۇيدە وتۋدە. زاڭ ورنىندا وتكىزۋگە دە بولار ەدى، ءبىر كورىپ، تىلدەسكەننەن كەيىن كىسىلىك بولمىسىن بايقاپ، شەشىمدى وزگەرتتى. «سەكسەندەگى شالدى سەلكىلدەتكەننەن نە شىعادى، ونان دا ءوزىم كەلەيىن» دەپ تەرگەۋدىڭ كۇن تارتىبىنە قول قويدى. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن. ەكى كۇن بويى ەلدى اسىراعان ميلليارد پۇت استىق ساقتالعان قويمالاردى تىشقانشا تىمىسكىلەپ، تىزىلگەن دوڭگەلەك نولدەردى ومىرگە اكەلگەن ۇلكەن-كىشىمەن بەتتەستى، باس جارىپ، كوز شىعارار ەشتەڭە تاپپادى، قازاق دەگەن نەسىبەلى ەل ەكەن، باداناداي-باداناداي ءداننىڭ ءبارى قۋىسقا تىعىلماي بەتى اشىق جاتىر. پارا جاعىنا كەلگەندە قولى كىر سابىنمەن جۋعانداي تاپ-تازا، «بەردىم» دەپ بەرگەنىن داۋلاعان بىرەۋ شىقپادى، «كوردىم» دەپ كۇمىلجىگەندەر دە كورىنبەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسى جوقتىعىن القالى توپتىڭ الدىندا ءوزى ايعاقتاپ بەردى. «86-نى ۇيىمداستىرۋدىڭ باس كەيىپكەرى، مىنە، مىناۋ» دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتقاندا دامەلى توپتىڭ بىرەۋى گالستۋك ۇشى موينىن قىسىپ، تالىقسي بەردى. ايعاق اينادان كورىنىپ تۇر. ەندى... ەندى مادەني جاعىنا كوشەيىك» دەپ، تەرگەۋشى ويىن تۇيىندەپ، ۇيگە كىرگەن بەتتە وزدەرى وتىرار بولمەدەگى جۇمساق كرەسلوعا جايعاستى. قوناق بولمەسى بولۋ كەرەك، ءبىراق باسقالاردىكىندەي داليعان كەڭ دالا ەمەس، جىلتىراعان جيھاز دا جوق، تومەن سالبىراعان ليۋسترا دا كورىنبەيدى — قاراپايىم تۇرمىس، قاناعات تىرشىلىك. سۇڭعاق بويلى، كەڭ يىقتى، قوڭقاق مۇرىن، شالدىقتىڭ شالعايىنان ۇستاسا دا كوڭىلى سەرگەك كىسى كۇدىكتى رەتىندە قارسى الدىنداعى تاپەلتەك ورىندىققا جايعاستى. ورتانى دوڭگەلەك ۇستەل ءبولىپ تۇر.
— مۇحاممەد حالىق ۇلى، ءسىز قاي جىلدان بەرى اكادەميكسىز؟ — دەپ باستادى بۇگىنگى ساۋالىن جۇزىندە قىزىل شىراي ويناپ تۇرعان اكەسىندەي كىسىگە ەركىنسي قاراپ. تالاي تەرگەۋدى كورىپ ەدى، وسى ءبىر كۇدىكتىگە سۇراۋ سالعاندا وڭىندە ءا دەگەننەن ءبىر ءاجۋا قىزىل شىراي ويناپ شىعا كەلەدى. «مەنىڭ اكەم دە ءسوز باستاعاندا سۇستى جۇزىنە وسىنداي ءبىر قۇبىلىس قالىقتاپ شىعا كەلەتىن» دەپ تەرگەۋشىنىڭ جۇرەك تۇسى بۇلك ەتە قالدى.
— مەن، ليەۆون ارنولدوۆيچ، وتىز ءبىر جىل بولدى اكادەميك اتانعانىما. ءبىراق، سول اكادەميكتىك ستيپەنديامدى الماپپىن، — دەپ ساۋالىنا بىردەن جاۋاپ بەرە باستادى. — اسىراي الماي جاتقان بالا-شاعام جوق، جالاقىم ءبىر باسىما جەتەدى. بالالار ۇيىنە، جەتىمدەرگە اۋدارىپ وتىردىم، — دەپ، تۇرەگەپ بارىپ، قارسى بەتتەگى شكافتان كونە ابدىرەنى الىپ شىعىپ، شەت-شەتى قىسقىشپەن قىستىرىلعان ءبىر بۋما قاعازدى ۇستەلگە قويدى. — مىناۋ كۆيتانسيا.
قولعا ۇستاپ كوز سالىپ ەدى، 1958 جىلدان باستالىپ، وسى كۇنگە دەيىنگى قۇجات-قاعاز ەكەن.
— قىزمەتتەن كەتكەسىن دە سوندا اۋدارعانسىز با؟
— قازاقتا «اسىل ادام اينىماس» دەگەن ءسوز بار. قارتايعاندا جولدان تايىپ نەعىلام.
تەرگەۋشى ءبىر بۋما قاعازدى قايتىپ بەردى. ول كۋالىككە جاراعان سارعىش قاعازداردى ابدىرەگە مۇقيات قايتا سالىپ، العان زاتتى تۇرعان ورنىنا قويىپ، كوڭىلىن دەمدەگەندەي بوپ ورنىنا قايتا وتىردى.
— وسى، ءسىز، زورلىققا ساپ، الماتىدا قازاق مەكتەبىن اشتىرىپسىز. بۇعان نە دەيسىز؟
— بۇل مەنىڭ بەتىم كۇيەتىن-اق نارسە، — دەي بەرگەندە، اق جەلەڭگە مالىنعان قازاق قىزى يمەنە باسىپ كىردى دە، «كەشىرىڭىزدەر. مۇحاممەد حالىق ۇلى، سىزگە ۋكول سالاتىن ۋاقىت بولدى، — دەدى باياۋ ۇنمەن. شال بىلەگىن تۇرىنە باستادى.
— رۇقسات بولسا، مەن ينەمدى سۇققىزىپ كەلەيىن، — دەدى ءسال كۇلىمسىرەپ.
تەرگەۋشى باسىن يزەدى.
ىلكى ساتتە كۇدىكتى جەڭىن جۇرە ءتۇسىرىپ، بولمەگە سويلەي كىردى.
— ءسىز، ليەۆون ارنولدوۆيچ، مەنىڭ بالامداي جىگىت ەكەنسىز، قارسى ساۋال قويعانىما ايىپ ەتپەڭىز؟ ءسىزدىڭ ارمەنيانىڭ استاناسى — ەريەۆاندا ارميان مەكتەبى بار ما؟
— بار بولعاندا قانداي.
— قاي جىلداردان بەرى؟
— بۇرىننان بار. بىزدە ورىس مەكتەپتەرى كەيىننەن اشىلدى.
— ال، بىزدە، ليەۆون ارنولدوۆيچ، قازاق مەكتەپتەرى كەيىننەن اشىلدى. قازاقتىڭ استاناسىندا 60-شى جىلعا دەيىن قازاق مەكتەبى بولعان جوق. بىزدە شوناي دەگەن ۇلت پاتريوتى بار ەدى، سول ماعان كىرىپ، وسىنى ايتقاندا جۇرەگىمدى ۇستادىم. «نە ءبىتىرىپ جۇرگەنبىز» دەپ كۇيىندىم.
— سىزدەر ينتەرناسيونال رەسپۋبليكاسىزدار، «دوستىق لابوراتورياسى» دەگەن اتتارىڭىز بار، — دەپ تەرگەۋشى كوز استىمەن قاراعاندا شالدىڭ كوزىنە شىق تۇرىپ قالىپتى.
«كارىلىك، زايىبى قايتقان قامكوڭىل، اتبايلارى جوق ادامنىڭ كەيپى وسىنداي بولادى» دەپ كوز كورگەن كورىنىستى ءجۋىپ-شايدى.
— اۋەلى قازاق مەكتەبىن ورىس مەكتەبىنە قوسىمشا عىپ اشىپ، ءبىر جىلدان كەيىن تازا قازاقشاعا اينالدى. كەمەلدەنگەن سوسياليزم كەزەڭىنە بەت بۇرعاندا ۇلت استاناسىندا ۇلتتىق مەكتەبى جوق ەل ءبىز ەكەنبىز. مەن سول كەمىستىكتى جوندەۋگە تىرىستىم. جاقىن جەردەگى اۋىل-اۋىلدارعا قاتىناپ وقيتىن، مالشىنىڭ بالدارىنا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن قازاق بالدارى مەكتەپكە سىيماي كەتتى.
ارميان جىگىتى ابايلاماي ايتىپ قالعان ساۋالىنا ءتىلىن تىستەپ قالعانمەن قولدا تۇرعان بيلىكتىڭ شىلبىرىن قىزۋ كوكىرەكپەن تاعى دا سەرمەي لاقتىردى.
— ءسىز «الماتى اقشامى» دەگەن قازاق گازەتىن اشۋعا دا مۇرىندىق بولىپسىز عوي؟
كۇدىكتى وڭ يىعىن قوزعاپ، سىلكىنىپ قالدى. سوسىن تەرگەۋشىگە تەسىلە قارادى. «وسىنى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرسىڭ با؟» دەگەن كوڭىل كونشىمەس ورتا قاپ سالماق وڭ-جۇزىنەن كورىنىپ تۇرعانداي. «بۇگىن مادەني ساۋالدار كۇنى. وسىمەن بىتىرەمىز. جاۋاپ بەرسىن» دەپ، ۇلكەن جەردەن كەلگەن وكتەمدىگىن العا ساپ، بيلىكتىڭ بەلبەۋىن قىناي تارتتى.
— بۇل دا سول قازاق مەكتەبىنىڭ كەبىن كيگەن نارسە عوي. بىزدە «ۆەچەرنيايا الما-اتا» دەگەن قالالىق گازەت بار، قازاق باسىلىمى جوق. بۇعان دا شىرىلداپ ءجۇرىپ، مۇرىندىق بولعان الگى شوناي دەگەن ۇلت پاتريوتى. ماعان يدەولوگيالىق تۇرعىدان ەشكىم دە الماتىدا قازاق تىلىندە قالالىق گازەت جوق دەپ حابارلاما جاساعان ەمەس. ايتسا قامدانار ەدىك، — دەپ يىعىن ءبىر بۇلك ەتكىزىپ، ءالسىز قومدانىپ قالدى. ەكەۋدىڭ ءبىرى — بويشاڭ كۇدىكتى وتىرعانداي، تاپالداۋ تەرگەۋشى تۇرەگەپ تۇرعانداي بوپ كورىندى. كۇدىكتىنىڭ قاسقا ماڭدايى جارقىراپ، ءبىر ۋىس شاشى توبەسىنە ءۇيىلىپ قالىپتى. كوز جانارىندا كۇڭگىرتتىك بار، الىس تا، جاقىن دا كومەسكى تارتىپ، سۇزىلە قارايدى.
— اقشام دەگەن نە ماعىنا بىلدىرەدى؟ — دەدى تەرگەۋشى.
— بۇل — كەشكى ۋاقىت، ىمىرت ۇيىرىلگەن شاق، كۇننىڭ ابدەن باتقان مەزگىلى.
— ءدىني ۇعىم ەمەس پە؟
— مۇسىلماندا اقشام نامازى دەگەن بار. ءتاۋ ەتۋشى ىمىرت ۇيىرىلگەندە جاينامازعا جىعىلادى. بۇنى مەن ويلاپ تاپقان جوقپىن، اتا-بابا ءسوزى. «الماتى اقشامى» «ۆەچەرنيايا الما-اتا» دەگەن ۇعىمدى ءدال بەرىپ تۇر.
— ءوزىڭىز شە؟ ءوزىڭىز نامازعا جىعىلعان جوقسىز با؟
— نامازعا جىعىلۋ — مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى. ەكەۋمىز دە اتەيست ەمەسپىز بە، — دەپ، تەرگەۋشىگە قاراپ مىسقىلداي ەزۋ تارتتى. — پايعامبار جاسىنان اسقاندا وتىرىكشى بولمايىن، مەن ناماز بەن قۇراندى قايدا جۇرسەم دە كۇبىرلەپ ىشىمنەن وقىعان اداممىن.
تەرگەۋشى تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ، قالقيتقان ۇياسىنا قونايىن دەسە ءبىر نارسەدەن سەسكەنىپ، شىرىلداپ تۇرعان قارا تورعايدى كورگەندەي بولدى. سول ءسات تەرەكتەي ۇزىن كىسى ءسال ءيىلىپ، تازا ورىسشالاپ باستاپ، «كورشىمىز وزبەكتە «توشكەنت وكشامى»، قىرعىزدا «كەچكي بيشكەك»، ءوزىڭىزدىڭ ارمەنياڭىزدا «ەرەكويان ەريەۆان» بۇرىننان شىقپاي ما؟» — دەپ قارسى ساۋال قويدى.
— «ەرەكويان ەريەۆان» 1957 جىلدان شىعادى، — دەپ كۇبىرلەدى تەرگەۋشى.
— ال، بىزدە وتىز ەكى جىل كەيىن شىقتى، — دەپ كۇدىكتى ەستىرتىپ ايتتى.
— جارايدى، كەلەسى ساۋال، — دەي بەرگەندە، اۋەلى ەسىك ءالسىز تىق ەتىپ، اققا مالىنعان قىز تاعى دا باسىن سۇقتى.
— مۇحاممەد حالىق ۇلى، وتىز ءمينوت ءوتتى، سىزگە تاعى دا ۋكول سالۋىم كەرەك، — دەدى ىڭعايسىز كەيىپتە.
— رۇقسات پا؟ — دەدى كرەسلودا ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، شالقايا تۇسكەن تاۋ حالقىنىڭ وكىلىنە قاراپ.
— رۇقسات، — دەپ ول دا ورنىنان تۇرىپ، تەمەكى شەگۋگە قامداندى.ءتۇس تە بوپ قالدى.
— مۇحاممەد حالىق ۇلى، تەرگەۋدى تۇستەن كەيىن جالعاستىرساق، — دەدى جىگىت تەمەكىسىن ساۋساق ۇشىمەن ۋماجداپ تۇرىپ.
— بولادى. ءبىزدىڭ قازاق ۇيىنە كەلگەن قوناققا «ءشاي ءىش» دەۋشى ەدى. بۇگىن ءۇشىنشى كۇن، ونداي ءسوز ءالى اۋزىمنان شىققان جوق. بىتكەسىن ءبىر-اق ىشەرمىز، - دەپ كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، بىلەگىن تۇرىنە باستادى.
«ناعىز تاۋلىقتىڭ ءوزى. تاۋ دا اناۋ كورىنىپ تۇر». تەرگەۋشى تورلى تەرەزەدەن توبەسى قاراۋىتقان الاتاۋعا ءبىر قاراپ، تەمەكى تۇتاتار وتبەرگىشىن ىزدەپ، كاستومىنىڭ قالتاسىنا قول سۇقتى. ءبىرى — جەڭى ءتۇرۋلى، ءبىرى — قالتاسىن قارمالاعان ەكەۋ بىر-بىرىنە باس يزەسىپ، ەكى جاققا بۇرىلىپ كەتتى.
***
ارنايى ورىنعا بارىپ تەمەكىسىن شەگىپ، كوكىرەگىن ىستاپ، ءشاي-پايىن ءىشىپ قايتقان تەرگەۋشى بولمەگە قايتا كىردى. تاۋ جاققا قاراعان تەرەزەدەن كۇن ساۋلەسى ۇشىن تەمىر تورعا تيگىزىپ-تيگىزىپ اپ سەبەزگىلەپ تۇر. سول قولىنىڭ جەڭىن جولاي تۇيمەلەپ، كۇدىكتى دە قارسى الدىنا كەپ وتىردى.
— قان قىسىمىڭىز بار ما؟ — دەدى تەرگەۋشى.
— بار. سوڭعى كەزدەرى كۇشەيىپ ءجۇر. مەن بۇرىن ينفاركت العانمىن.
تەرگەۋشى قاعازدارىن جەلپ-جەلپ ەتكىزىپ اۋدارىستىرعانمەن قيالى باسقادا، كوز الدىندا كىرسەڭ شىعا الماس ءتۇسى سۋىق تاس تۇرمە. «بۇل كىسىنى يزولياتورعا وتىرعىزعانمەن دەنساۋلىعى جارامايدى. سوتقا جەتە المايدى. ءتىنى تازا، كوڭىلى كەڭ. فاكتىلەر انىقتالماي وتىر. ەڭ باستىسى، قولى تازا».
— وسى، مۇحاممەد حالىق ۇلى، سىزدەردە «قىز-جىبەك» دەگەن كينو بار ما؟ — دەدى ساۋالدى توتەسىنەن قويىپ.
شال توسىن ساۋالعا جانى جادىراپ، ءماز بوپ قالدى.
— بۇل — حالىقتىق داستان. ماحاببات تۋرالى ليرو-ەپوس.
— ءتورت سەريالى عوي.
— ەكى سەريالى. اۋەلدە ءتورت سەريا عىپ تۇسىرگەن. ءبىراق، كۇڭكىل كوپ بولدى. ماسكەۋ، گوسكينو بەكىتپەي قويدى. رۋ، ءجۇز تارتىسى دەگەن بار عوي بىزدە، سونى ناسيحاتتاۋشى كورىنىستەرى كوپ ەكەن دەپ، گوسكينو ەكى سەرياسىن قىسقارتىپ تاستادى.
— كەتكەن شىعىندى كىم وتەدى؟
— شىعىن وتەلدى. بۇل — حالىقتىڭ ەڭ سۇيىكتى كينوسىنا اينالدى. شال-كەمپىر جىلاپ وتىرىپ كورەتىن بولدى.
— شىعىن قالاي وتەلدى دەيمىن؟!
— شىعىندى كورەرمەندەر وتەدى، كينوتەاترلار ارقىلى وتەلدى. ارتىعىمەن وتەلدى، - دەپ بوگەلىپ قالدى. سوسىن جىلدام سويلەيتىن ادەتىمەن شالت ءسوز باستاپ كەتتى. — ءبىز، ليەۆون ارنولدوۆيچ، حالىقتىق ەرتەگىلەرى، باتىرلىق جانە ماحاببات ەپوستارى كوپ حالىقپىز. مىسالى، وسى «قىز-جىبەك»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ»، «ەرتوستىك»، «الپامىس» — وسىنىڭ ءبارى كينو بوپ ءتۇسىرىلدى. سىزدەردە داۆيد ساسۋنسكيي دەگەن 7-10 عاسىردا ەل قورعاعان باتىر بار ەمەس پە، — دەي بەرگەندە، ارميان جىگىتى «ناش داۆيد ساسۋنسكيي»، — دەپ ءبىر قىرىنا توڭكەرىلىپ ءتۇستى. سوسىن كۇدىكتىگە كوز استىمەن قاراپ: «جارايدى، ءارى قاراي جالعاستىرايىق»، — دەدى قازاقتىڭ اۋزىنان شىعىپ، ءوزىنىڭ كوكىرەگىن شىمىرلاتىپ وتكەن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ ماقتانىش لەبىن ءبىر ستاكان «سارىاعاش» سۋىمەن جۋىپ تاستاپ. شال وزىنەن ءۇش مۇشەلدەن اسا كىشىلىگى بار، ءدال وسى ساتتە كىدىرىستەپ قالعان بيلىك وكىلىنە كوزىن ءسۇزىپ، ساۋالىن كۇتتى. جاڭا عانا ينە سۇعىلعان كۇرەتامىرىنىڭ ورنىن كويلەك سىرتىنان ءبىر سيپاپ قويدى.
— وسى، مۇحاممەد حالىق ۇلى، ءسىز ونەردە، اسىرەسە، مۋزىكادا تاتار ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن ەرەكشە كوتەرمەلەدى دەگەن ءسوز بار. بۇعان نە دەيسىز؟ — دەدى قوس ساۋساعىنا قىستىرعان كوپ قىرلى اۆتوقالامنىڭ تۇبىمەن دوڭگەلەك ۇستەلدى تىق-تىق ۇرىپ.
— نە حۆاتالو! — دەدى داۋىسىنا كەلەمەج اۋەز قوسىپ. «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بوياپتى» دەگەن ءسوز بار ءبىزدىڭ قازاقتا. جازعىش، جازعىش دەگەنگە جازا بەرەدى ەكەن دە. — تاماعىن كەنەپ، ءمۇدىرىپ قالدى. ءبىراق، وزىنە ارناپ قويىلعان الدىنداعى «سارىاعاش» سۋىنا قول سوزىپ، ءدام تاتپادى. — قازاقتا شاكەن ايمانوۆ دەگەن اكتەر-رەجيسسەر بار، ءشامشى قالداياقوۆ دەگەن كومپوزيتور بار. ۆالس كورولى. كوبىنە سونىڭ اندەرىن تىڭدايمىن. ەڭ اۋەلى، جۇبايىم راديودان تىڭداپ، سول ايتتى ءشامشىنىڭ اندەرىنىڭ كەرەمەت ەكەنىن. بويىڭدى بوساتىپ جىبەرەتىن ءبىر قۇدىرەتتى اۋەز بار اندەرىندە. شاقىرىپ الىپ سويلەستىم، پاتەر جاعىنان كومەكتەستىم. نۇرعيسا دەگەن قازاق بولدى، سوعان «وتىرار سازى» دەگەن حالىق اسپاپتار وركەسترىن اشۋعا قول ۇشىن بەردىم. روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، ەرمەك سەركەبايەۆ، اعايىندى ابدۋلليندەر، — دەي بەرگەندە، تەرگەۋشى توقتاتىپ، ساۋال قويدى.
— الىبەك دىنىشيەۆ تە قازاق پا؟
— قازاق، تەگى قازاق. بۇل اناۋ اعايىندى ابدۋلليندەر دەگەن ەگىز تاتار ءانشىنىڭ جيەنى. بار بالە وسىدان شىعىپ وتىر عوي. وي، حالقىم-اي، — دەپ ءىشىن باسىپ وتىرىپ قالدى.
— دا-ا، دىنىشيەۆ «سمۋگليانكا» مەن «ۆ گورودسكوم سادۋ يگراەت دۋحوۆوي وركەستردى» ءولتىرىپ ايتادى. — تەرگەۋشى از-كەم ويعا شومىپ، كوز الدىنا ءبىر كورىنىستەردى اكەلدى دە، بۇل تاقىرىپقا نۇكتە قويعانداي بولدى. — وسى مۇحاممەد حالىق ۇلى، — دەدى باسىن شالقايتىپ، — جاسىڭىز بولسا سەكسەنگە تاقاپ قالدى، ءقازىر نەمەن اينالىساسىز؟ ۇيدە وتىرىپ ءىشىڭىز پىسپاي ما؟ — ارميان جىگىتى سىناي قاراعاندا ءسۇپ-سۇيىر مۇرىن ۇشى بەت اۋماعىن تاستاپ، ءبىر جاققا سۇيرەڭدەپ كەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
— ءۇيقاماقتا وتىرعان ادامنىڭ ءىشى پىسپاۋشى ما ەدى، - دەپ بۇل دا ساۋالعا ساتىمەن جاۋاپ بەردى. — كوبىنە كىتاپ وقيمىن. قازاقتىڭ حالىق ەرتەگىلەرىنە بالا كۇنىمنەن قۇمارمىن. «ءشوپتىڭ جامانى — قاراقوعا، قۇستىڭ جامانى — ساۋىسقان» دەپ دالەلدەپ بەرگەن البا-جۇلبا كيىنگەن قويشى جىگىتكە حان: «ال، ادامنىڭ جامانى كىم؟» دەپ ساۋال قويعاندا: «ءسىرا، مەن بولارمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. «جوق، سەن ادامنىڭ ەڭ جاقسىسىسىڭ» دەپ ءوز ورنىنا حان سايلاعانىن ايتقاندا، تەرگەۋشى باسىن شايقادى. ونىڭ اياز بي اتانىپ، البا-جۇلبا شاپانىن ءومىر بويى ەسىك ماڭدايشاسىنا ءىلىپ قويعانىن ەستىگەندە، «چۋدو!» دەپ جابىق تۇرعان قىزىل ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىنا سۇزىلە قاراپ، كۇبىر ەتتى.
— قازاقتا فولكلور دەگەن كوپ ەكەن دە.
— قازاق فولكلورعا دا باي، تىلگە دە باي. تەك ءقازىر ءوز ءتىلىمىز وزىمىزگە بۇيىرماي تۇر... — كۇدىكتىنىڭ ءونبويىنان ءبىر وكىنىش كورگەندە، «وسى ءسوزدى نەسىنە ايتتىم ەكەن» دەپ وتىرىپ قالدى. سوسىن: «قازاقستان — ينتەرنرەسپۋبليكا ەمەس پە، — دەپ ءجۋىپ-شايدى. — برەجنيەۆ ءبىر كەلگەندە: «قازاقستان — دوستىق لابوراتورياسى» دەپ اتاپ ايتقان جوق پا؟ سول لابوراتوريانىڭ ونىمدەرى وسىپ-ونگەسىن قازاقشا سويلەي مە ەكەن؟ — تەرگەۋشى تاۋىپ كەتتىم دەگەندەي تاكاپپارلانا قارادى، ورىسشا سويلەگەندە ارميان اكسەنتى ءوز ءتىلىن ايبارلاپ تۇرسا، كوكىرەكتەگى بيلىكتىڭ بۋى تابا ناننىڭ ىستىعىنداي باسىلار ەمەس.
— سىزدەردە دانەليا تۇسىرگەن «ميمينو» دەگەن كينو بار ەمەس پە؟ — دەپ كۇدىكتى اتتىڭ باسىن كەرى بۇردى.
— و-و، ەتوت گرۋزين، — دەپ تەرگەۋشى الدىن وراپ كەتتى.
— گرۋزين مەن ارميان ماسكەۋدە، قوناق ۇيدە وتىرىپ تا بىر-بىرىنە بەرىسپەيدى، ارميان ءوزىنىڭ ۇلتتىق تاماعى — دۋرماعا دەيىن ناسيحاتتايدى، — دەپ ۇزىن كىسى يىعىن ءبىر قوزعاپ قويىپ قاراعاندا، كوپتەن ءدامىن تاتپاعان دۋرمانىڭ ءيىسى ۇشكىر تاناۋىن قىتىقتاعانداي بولدى. — ال، بىزدەر، ارتىق اسىمىز بولسا قوناعىمىزدىڭ الدىنا قويامىز. ايدالىپ كەلگەن شەشەن دە، كارىس تە، نەمىس تە، ءتىپتى، سولجەنيسىنعا دەيىن قازاققا ريزا. سونان، الگى ەرتەگىنىڭ اقىرى، — دەدى جاۋاپ بەرۋشى يىعىن تىكتەپ. — بىزدەگى «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرىسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن ماتەل وسىدان قالعان...
مىناۋ قارسى الدىنداعى كىسى كۇدىكتى ەمەس، كۇندە كورىپ جۇرگەن ەسكى تانىسىنداي بوپ بارا جاتىر. قوبالجۋى جوق كەڭقولتىق ادام كۇدىكتى ەمەس، كوزكورگەنى سياقتى.
— ەكى جىل بولدى جۇبايىم قايتقالى. بىزدە «كۇن استىنداعى كۇنىكەي قىز» دەگەن دە ەرتەگى بار. ول دا مەنىڭ كۇنىكەيىم ەدى، قۇمىرىسقاداي ەڭبەكقور ەدى. مەن ءوزى قۇمىرىسقانى جاقسى كورەم. ەسىك الدىنداعى ءسامبى تالدىڭ تۇبىندە تىرباڭداپ بارا جاتقان قۇمىرىسقاعا كوزىم تالعانشا قاراپ وتىرامىن، — دەي بەرگەندە:
— ءان سالاسىز با؟ — دەپ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— «دايديداۋ» دەگەن حالىق ءانى بار. ومىردە ءبىر قىزعا عاشىق بولعان جىگىتتىڭ مۇڭى. مىنە، بىلاي: «حات جازدىم قالام الىپ سىزگە ەركەم، ءجۇزىڭ بار ون ءتورتىنشى ايداي كوركەم، ەسىمە سەن تۇسكەندە، بەۋ، قاراعىم، قوزعايسىڭ قاتىپ قالعان ءىشتىڭ دەرتىن» دەپ، ءسال اندەتىپ بارىپ، دالمە-دال ورىسشا اۋدارىپ بەرگەندە، تەرگەۋشى كۇدىكتىنىڭ كوزىنەن تاعى دا توڭكەرىلگەن شىق كوردى.
— دايديداۋ دەگەن نە ءوزى؟ — دەپ قۇمارتا سۇرادى.
— بۇل — ءاننىڭ قايىرماسى. ادامنىڭ مۋزىكا تىلىمەن شامىرقانۋى، ىڭىلعا قوسىلعان ىشتەگى ىزىڭ. ارەكەتى تاۋسىلعان ادامنىڭ ەڭ سوڭعى ارەكەتى. مەن دە ءبىر دايديداۋمىن عوي، — دەپ وڭ تىزەسىن بۇلك ەتكىزدى.
«وسىنى... سۇراپ نەم بار ەدى» دەپ ءوز-وزىن سوككەندەي بولدى دا، «باسقا قانداي ءان تىڭدايسىز؟» دەپ تاعى ءبىر ساۋال قويدى.
— مەنىڭ ءبىراز ءومىرىم ماسكەۋدە ءوتتى. ون جەتى جاسىمدا ۇلكەن جەرگە بارىپ وقۋعا ءتۇستىم. جاستىق داۋرەنىمنىڭ ءبىر بولىگى سوندا ءوتتى، ءار بارعان سايىن ماسكەۋدى ساعىنىپ بارامىن. ساعىنعاندا «پودموسكوۆنىە ۆەچەرانى» ىڭىلدايمىن، — دەگەندە تەرگەۋشى بۇگىنگى ءسوزدى، جالپى تەرگەۋدى وسىمەن توقتاتۋ كەرەك دەپ كوڭىلىن تۇيىقتادى. تاۋ حالقىنىڭ وكىلى داۆيد ساسۋنسكييدى ايتقاندا ءبىر قوپاڭ ەتە قالىپ ەدى، «ميمينودا» ويناعان مكرچياننىڭ ماسكەۋدە ءجۇرىپ دۋرمانى ساعىنعانىن كوز الدىنا اكەلىپ، ءتاتتى تاعامدى اڭساعان ءتاتتى قيالدان كوڭىلىندە ءبىر تامسانۋ پايدا بوپ قوزعالاقتاپ كەتتى.
— ليەۆون، — دەپ ەسىمىمەن اتادى، — مەنى وتىرعىزۋ ويىڭدا بار ما؟ — كۇلىمسىرەپ قاراعان جۇزىنەن ارلى-بەرلى جۇگىرگەن ءاجۋا كورىنگەندەي.
— ءسىزدى ەشكىم دە وتىرعىزا المايدى...
— وتىز ءمينوت ءوتتى، — دەگەن اققا ورانعان قىزدىڭ توبەسى كورىنىپ، جىڭىشكە داۋسى شىقتى.
تەرگەۋشى ورنىنان بالاشا ۇشىپ تۇردى. «تاعى دا ادام تانىنە ينە قاداپ، جانىن ىشقىنتۋ ما؟» ول كۇدىكتىمەن قاتار تۇرعاندا بالاسىنداي بوپ كورىندى. شالت بۇرىلىپ، شالدىڭ تۇلابويىنا تىمىسكىلەي قارادى.
— مۇحاممەد حالىق ۇلى، ەرتەڭگە ەشتەڭە قالدىرمايىق. العان سىيلىقتارىڭىزدى كورسەتىڭىزشى.
— مەن سىيلىق المايمىن. حالىقارالىق ساپارلاردا العان سىيلىقتارىمدى مۇراجايعا وتكىزدىم. ۇيدە بارى مىناۋ، — دەپ ءجاي باسىپ تۇكپىرگە تامان تاقالىپ، ءتورتبۇرىشتى ۇستەل ۇستىندەگى اق ماتانى جەلپ ەتكىزىپ كوتەرىپ جىبەردى. اڭشى مىلتىعى مەن الماس ءجۇزى جالتىلداعان قانجار جاتىر. مىلتىقتىڭ وقشانتايى وق تىلەسە، قانجاردىڭ ءتۇسى سۋىق.
— بۇنى نەگە اق ماتامەن جاۋىپ قويدىڭىز؟
— مەنىڭ كوڭىلىم قاشاندا اق. قارۋعا دا اق جۇرەكپەن قارايمىن. ءىزباسارىم تارتقان سىيلىق ەدى، ءقازىر بۇلاردىڭ بەتىن جاۋىپ قويماسا بولمايدى. ءبىزدىڭ قازاقتا «بەت كورسە، ءجۇز ۇيالادى» دەگەن ماتەل بار.
— مەن ەندى كەلمەيمىن. ءسىزدى تۇتقىنداۋ تۋرالى سانكسيانى كەرى قايتارام.
— ءوزىڭىز بىلەسىز، — دەدى كۇدىگى سەيىلمەگەن سىڭايمەن.
تەرگەۋشى دالىزدەگى قابىرعامەن قابىسقان تىپ-تىك اينانىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ ءوز كەيپىنە كوزى ءتۇسىپ كەتتى. ارتىنان كەلگەن كۇدىكتى توبەسىمەن كوك تىرەپ تۇرعانداي كورىندى. «ەندى كەلمەي-اق قويايىن وسى ۇيگە. جانى جۇدەۋ ادامدى مازالاماي-اق قويايىن». سىرتقا شىعا بەرىستە ءۇيقاماقتاعى كۇدىكتىنى كۇزەتكەن قاراۋىل تىك تۇرىپ قولىن شەكەسىنە اپاردى. ەسىك الدىنداعى اعاش وتىرعىشقا جامباس تيگىزىپ، پاپكەسىن قوپارىستىرىپ، ءبىر قاعازدى قولىنا اپ، كۇدىكتىنى تۇتقىنداۋ تۋرالى سانكسيانى قىزىل سيامەن ورتان بەلىنەن ءبىر تارتتى. وسى ءبىر اداممەن ەرتەڭ ەشقانداي تەرگەۋسىز، جايباراقات وتىرىپ مامىراجاي سويلەسكىسى كەلدى. «ەرتەڭ تەلەفون سوعام. ءوز بيلىگىم وزىمدە ەمەس پە». ءبىر قۇمىرىسقا اياق استىندا تىرباڭداپ بارادى. «تەك ءومىردىڭ وتكەن-كەتكەنىن ايتىپ، ەكەۋارا اڭگىمەلەسسەم دەيمىن. ءبىر-بىر كەسەدەن ءشاي ىشەرمىز. قازاق ءشايسىز جىبەرمەس...». تەرگەۋشى ەرتەڭدى كۇتتى. «تاڭ اتقانشا تۇپ-تۋرا 17 ساعات 45 ءمينوت بار ەكەن». قالتاسىن قارمانىپ، تەمەكىسىن ىزدەي باستادى. قۇمىرىسقا قىبىرلاپ كەتىپ بارادى. ارقاسىنا سالعان قيقىمى بار. «ۇيىندە «دايديداۋدىڭ» كۇيتاباعى بولۋ كەرەك. سونى ءبىر تىڭداساق، قۇماردان شىعا تىڭداساق». تەرگەۋشىنى كەلەر كۇننىڭ قامى دا قارماپ قالدى. «قايتۋعا دا بيلەت الىپ قويۋ كەرەك».
ءولى مەن ءتىرىنىڭ دوستىعى تۋرالى اڭىز
You Might Also Like
-
گەرمانيا ەلىنەن گۋمانيتارلىق كومەك كەلدى. «Vogt Medical» كومپانياسى اۋرۋحانالارعا قاجەتتى مەديسينالىق قۇرال-جابدىق جىبەرگەن. شيرەك عاسىر بۇرىن اشىلعان ءىرى كاسىپورىننىڭ نەگىزىن قالاۋشى &...
-
ىشتە ىركىلگەن ويدىڭ تولعاعى جەتىپ، دەگبىرىڭدى العاندا ونى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن تىڭدار قۇلاق، وزىڭدەي تۇسىنبەسە دە بايىبىنا بارىپ، ۇعىنۋعا تىرىسار سانا يەسىن ىزدەيسىڭ.
