دانەكەر
ىشتە ىركىلگەن ويدىڭ تولعاعى جەتىپ، دەگبىرىڭدى العاندا ونى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن تىڭدار قۇلاق، وزىڭدەي تۇسىنبەسە دە بايىبىنا بارىپ، ۇعىنۋعا تىرىسار سانا يەسىن ىزدەيسىڭ.
ازىرەتبەرگەن ءبىرازدان بەرى كوڭىلىندە شاتقاياقتاپ، جۇيكەسىن جۇلىم-جۇلىم ەتۋگە اينالعان جان سىرىن، مۇقتاجىن كىمگە ايتارىن بىلمەي ءبىرشاما اۋرە بولدى. كۇندىز-تۇنى جادىنان جارتى ەلى اجىراماي، ساناسىنا جەلىمدەلىپ قالعان الگى وي مازاسىن الىپ-اق ءبىتتى...
ول نە دە بولسا ارنارسەدەن حابارى مول، قاق-سوقپەن ءىسى جوق، كوزىن اشقالى ارالاس-قۇرالاس كەلە جاتقان ءارى قاتارى، ءارى اعايىنى، كورشىسى قوزىباقتى اڭگىمەگە تارتۋعا توقتالدى.
ونىڭ قوزىباقتان دا باسقا اقىلداسار تۇستاسى جوق ەمەس. بۇل جايىندا ولار ءالى-اق ەستيدى دە، ءبىراق ويىنداعىسىن جون-جوسىعىمەن، ابىرويعا نۇقسان كەلمەيتىندەي ەتىپ تالقىلاۋدى وسى قۇرداسىنان باستاۋدى دۇرىس كورگەن.
ازىرەتبەرگەن كەش تۇسە جايىلىمنان كەلگەن ۋاق مالدى جايعاپ جۇرگەن نەمەرەلەرىنە باس-كوز بولعانسىدى دا، قوزىباقتىكىنە كەلدى. بۇعان دەيىن دە بۇل اڭگىمەنى قوزىباققا ايتپاق بولىپ سان رەت وقتالعان، الايدا مۇز ۇستىندە تۇرعانداي تايعاناقتاپ، كىبىرتىكتەپ، ءبىر شەشىمگە كەلە قويماعان. مىنە، بۇگىن جۇرەكسىنۋىن دوعارىپ، ويىنداعىسىن اشىق جەتكىزبەك.
جازدىڭ جىلى، ماڭدايدى جەلپىگەن جەلتەڭدى كەشىندە قوزىباق سيىر ساۋىپ وتىرعان كەمپىرىنىڭ جانىندا تاياعىنا سۇيەنىپ تۇر ەكەن. قۇرداسىمەن ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇرسە دە ءدال بۇگىن ازىرەتبەرگەننىڭ قوزىباققا تۋرا قاراۋعا باتىلى جەتپەدى. كوڭىلىندەگى ءدىتىن ايتار ءسات تۋعاندا ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز كۇي كەشكەن ازىرەتبەرگەن ونى شەتكە الىپ شىقتى...
— قوزەكە، ايتارىمدى ايتىپ السام دا وزىڭىزدەن قىسىلىڭقىراپ تۇرمىن. قاتار بولساق تا بىر-بىرىمىزگە قالجىڭ ايتىپ، قىسىر سوزگە بارماپپىز. ءوز ويىڭىزدى ءبىلدىرىڭىز. مەن عانا شەشەتىن ءىس ەمەس. ءبىر قاۋىم ەلمىز. كومەيدەن شىققان ءسوزدى ەل ەستىمەي تۇرمايدى. باسقا اعايىندارمەن دە اقىلداسارمىز. ەڭ الدىمەن سىزبەن ويلاسىپ العاندى ءجون كوردىم، — دەگەن ازىرەتبەرگەن باستاپقى كىبىرتىكتەۋىنەن ارىلىپ، ءوزىن ەركىن ۇستادى.
— مۇنىڭ ەشقانداي ۇياتى جوق، ازەكە. ماعان سالساڭ، قۇبا-قۇپ. قالت-قۇلت ەتىپ، كارىلىككە جەڭدىرە قويعان جوقسىز. ەستىگەن جۇرت ەستىر، ءوز باسىندا بولماعان سوڭ كۇلەر، ءاجۋالار، تۇيسىگى بارلارى تۇسىنەر، — دەپ قوزىباق شاقشاسىنان الاقانىنا ناسىبايىن توكتى دە، قالتاسىنان ماقتا الىپ وعان ناسىباي تۇيىرشىكتەرىن وراپ، ەرنىنە قىستىردى. — ايتپاقشى، بالالارىڭىز نە دەيدى؟ ولارعا بۇ جايىندا ايتتىڭ با؟
— جوق. ءوزىم قالاي ايتپاقپىن؟ ۇلكەن ۇلىم تەمىربەك تۇسىنەر، ال قالعاندارى كەلىسە قويماس. ولارعا بۇل قادامىمنىڭ جەلىككەننىڭ ءىسى ەمەس، ماجبۇرلىكتەن تۋىنداپ وتىرعان تىرشىلىكتىڭ ارەكەتى ەكەنىن مەنەن گورى ءسىز تۇسىندىرسەڭىز دۇرىسىراق بولار ەدى.
— جارايدى، بۇل جاعىن رەتتەرمىز. ال ەندى كوز تىگىپ، ءسوز سالماققا ىڭعايلانىپ جۇرگەن ۇزىن ەتەكتىدەن بىرەۋ-مىرەۋىڭىز بار ما؟ ماسەلەنىڭ ەڭ باستىسى وسى عوي، — دەپ قوزىباق جۇزىنە كۇلكى ۇيىرە ازىرەتبەرگەنگە قارادى.
— ازىرگە اۋىل-ايماقتا ءجونى كەلىپ تۇرعان ەشكىم جوق.
— مىنا كورشى اۋىلداعى نۇرعابىلدىڭ قارىنداسىنا ەمەۋرىن بىلدىرسەك قايتەدى؟ ءوزىنىڭ پۇشپاعى قاناماي، ەردەن شىعىپ، اعاسىنىڭ ۇيىندە وتىرعانىنا دا ءبىراز بولىپتى. جاسى ەلۋدەن اسىپ قالعان دەپ ەستيمىن، — دەدى قوزىباق.
— گۇلشارانى ايتىپ وتىرسىڭ عوي. ءيا، سونىڭ ءجونى كەلىڭكىرەيدى. ماعان جاسىنان گورى ەگدەلەۋ تارتقانى دۇرىس. الپىستىڭ جەتەۋىنە كەلگەن ماعان جاس ءيىس قۇشىپ، جىگىتشىلىك جاساۋ نە تەڭىم؟! ايتەۋىر بەل بۇگىلىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋ قيىنداعاندا قۇمعانىمنىڭ سۋىن جىلىتىپ، توسەگىمدى قالىڭداتا سالىپ، كۇتىمىمە جاراسا بولعانى دا... تالايلار مەن سەكىلدى، كارىلىك دەگەن ۇڭگىردىڭ اۋزىندا تۇرعاندا كەمپىرى قايتىس بولعان شالداردىڭ وزىنە سەرىك ىزدەۋىن «جەلىككەندىك، الجىعاندىق» دەپ كۇستانالاپ جاتادى. ال، ارجاعىندا باسقا سىر جاتقانىمەن جۇمىسى جوق.
قوزىباق ونىڭ ءسوزىن باسىن يزەي قوشتادى دا:
— ءيا، جاس كەزىمىزدە قاريالاردىڭ، «قۇداي جانىمدى كەمپىرىمنەن بۇرىن ال، كەلىنگە ەتەگىمدى اشتىرا كورمە» دەپ تىلەيتىندەرىن ءجيى ەستيتىنبىز. ەندى بۇنى ءوزىمىز ايتاتىن بولدىق. كەلىن مەن بالانىڭ كۇتىمى كەمپىرىڭدىكىندەي قايدان بولسىن، — دەدى دە، — ءسىزدىڭ ەگدەسىنەن گورى جاستاۋىنا ۇرىنعانىڭىز دۇرىس. جاسامىسى ەرتەڭ وزىڭىزبەن بىردەي ىڭقىلداپ-سىڭقىلداپ جۇرسە قايتپەكسىڭ؟
— ازىرگە «قىز» تاڭداۋدى قويا تۇرىپ، بالالاردىڭ كەلىسىمىن الايىق. سوسىن، ەل ءىشى عوي، ءبىر تەڭىمىز تابىلار، — دەپ ازىرەتبەرگەن كەتۋگە ىڭعايلانا بەردى، — قوزەكە، بالالارعا قۇلاققاعىس ەتۋ ءسىزدىڭ ەنشىڭىزدە.
— وعان الاڭداماڭىز، ءالى دە اقىلداسارمىز، — دەپ قوزىباق تۇستاسىن شىعارىپ سالدى.
ازىرەتبەرگەننىڭ ءۇش ۇل، ءبىر قىزى بار. كەنجە ۇلىنان باسقاسىنىڭ ءبارىن اياقتاندىرىپ، كوڭىلى جايلانا بەرگەندە كەمپىرى بۇ دۇنيەدەن قايتىپ، ءپۇشايمان جەپ قالعان-دى. جەتپىسكە تاقاپ قالعاندا سەرىگىنەن ايرىلعان اقساقالدىڭ كەمپىرىن قارا جەردىڭ قوينىنا بەرگەنىنە ءبىر جارىم جىلعا جۋىقتاعان. كەمپىرىن جەرلەگەن كۇننەن باستاپ ازىرەتبەرگەن جالعىزسىراپ، ەلۋ جىل وتاسقان سەرىگىنىڭ ورنى ويسىراپ، ۇڭىرەيىپ قالعانىن ءبىر-اق سەزگەن. كەمپىرى قىجىمكۇل وزىمەن تۇيدەي جاستى بولاتىن. بايعۇس سوزگە ساراڭ، توماعا-تۇيىق جان ەدى. كۇيەۋىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، كەلىن جۇمساپ وتىرسا دا، شالىنىڭ كىر-قوڭىن ءوزى جۋىپ-شايىپ، باسقا كۇتىمىنە دە بارىنشا كوڭىل بولەتىن. ايالى دا، ۇيرەنشىكتى الاقاننىڭ جىلۋىن اڭساعان ازىرەتبەرگەن قىجىمكۇلدەي بولماسا دا، ونىڭ ورنىن جوقتاتپاۋعا تىرىساتىن ايەل زاتىنىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندى. قوزىباققا بۇگىن سىر ەتىپ ايتقان اڭگىمەسىنىڭ توركىنى وسىعان بايلانىستى ەدى.
******
ازىرەتبەرگەننىڭ ۇلكەن ۇلى، بۇل كۇندە ءتورت بالانىڭ اكەسى اتانعان تەمىربەك شارۋاسىن كۇيتتەپ، ءوز شاڭىراعىمەن بارقىندىدا جەكە وتىرعان. تەمىربەك ۇيىنە قاراي كەلە جاتقان سالت اتتىنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتا الماي تۇردى دا، جاقىنداي تۇسكەندە بارىپ جولاۋشىنى استىنداعى جيرەن قاسقا اتىنان تاني كەتتى.
قوزىباقتى بۇل ءۇيدىڭ يتتەرى ات-پاتىمەن تالاپ، جەپ قويارداي شابالانا ءۇرىپ قارسى الدى. تەمىربەك توبەتتەرىن تىيىپ تاستاپ، قاريامەن امانداستى دا «ءازىلىڭ جاراسسا اتاڭمەن وينا» دەمەكشى، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە ازىلدەسىپ، سوزىمەن تۇيرەپ، قالجىڭ سوزگە كەلگەندە تاپتىرمايتىن ادەتىنە سالىپ:
— يت بىتكەندى شۋلاتىپ جۇرگەن بۇل قاي بالا دەسەم، ءسىز ەكەنسىز عوي، — دەپ تەمىربەك كۇلە ءتىل قاتتى دا، ىلە قوزىباقتىڭ قولىنان شىلبىردى الىپ، اناداي جەردەگى قاداعا اتتى قاڭتارا بايلاپ، ەر-توقىم تارتپاسىن بوساتىپ قويدى.
جايشىلىقتا ازىلگە جوق قوزىباق تەمىربەكتىڭ قالجىڭىنا سوزىنە وراي:
— نەمەنە، ۇيىڭە كەلە جاتقان جاندى بەزدىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن يت ايتاقتايتىن بولعانسىڭ با؟ — دەپ ازىلدەي سويلەدى.
— يت يتتىگىن جاساماي تۇرا ما؟ جاراتۋشى پارمەنىمەن يتكە تاڭىلعان مىندەتتى وزگەرتۋگە يەسىنىڭ شاماسى قايدان كەلسىن؟
— يت ۇرەدى، يەسى ايتاقتايدى، ويدا-قىردا ەكەۋىنىڭ دە مىندەتى جەتىسكەن ەكەن.
— جەتىسپەي تۇرعان ءبىر-اق نارسە بار، ول — اۋپىلدەپ ۇرگەنىمەن بىتىرگەن ەشتەڭەسى جوق يتتەردىڭ بالتىردان الىپ، ازۋىن باتىرماعانى.
— ءيتىڭنىڭ مەنى تالاپ تاستاماعانىنا كوڭىلىڭ تولماي تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟
— وي، كوكە، ازىلدەگەن ءتۇرىم عوي، — دەگەن تەمىربەك جاۋاپتاسۋدان تيىلىپ، قوزىباقتى دوڭەستەۋ جەرگە تىگىلگەن كيىز ۇيگە باستادى.
تەمىربەكتىڭ ۇيىندەگى كەلىن — ءباتيما شاي اكەلگەنشە قاراپايىم توڭازىتقىش — دىمقىل شۇڭقىرعا سالقىندىعىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن قويىلعان مەستەگى كوجەنىڭ سۋىنان ءشولىن باسقان قوزىباق اياعىن سوزىپ، جانباستاي جاتتى دا، جاس وسكىن بالالاردىڭ سىرتتا جۇرگەنىن پايدالانىپ، تەمىربەككە جولاۋشىلاپ كەلۋىنىڭ ءمانىسىن ايتا باستادى.
قوزىباقتىڭ جاي عانا الدەبىر تىرلىكتەرىمەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ءشولىن باسۋ ءۇشىن سوقپاعانىن، وزىنە قاتىستى ءبىر جايدىڭ بارىن سەزگەن تەمىربەك ەندى ءۇن قاتا بەرگەن قاريادان رۇقساتىن سۇراي ءسوزىن ءبولىپ، قازان-وشاقتىڭ باسىندا جۇرگەن ايەلىنە داۋىسىن كوتەرە:
— ءاي، ءباتيما قازانعا ەت سال، يتپەن قۋساق تا قۇتىلا الماعان قوناقتىڭ ۇيدە وتىرعانىمەن ءىسىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ؟ — دەپ ازىلكەشتىگىنە باسىپ كۇلە سويلەدى.
تىستان ايەلىنىڭ ماقۇلداعان جاۋابى ەستىلدى.
قوزىباق:
— ءاي، تەمىربەك-اي، وسى ءوزىڭ كىمگە تارتقانسىڭ؟ اكەڭ مەن شەشەڭدى جاقسى بىلەمىز، نە دە بولسا، سول ناعاشى جۇرتىڭدا قۋ تۇلكىدەي قۋتىڭداعان بىرەۋ بار-اۋ، — دەپ كەڭكىلدەي كۇلدى. — قازان كوتەرىپ، ەت اسامىن دەپ اۋرە بولماڭدار. كەلگەن بويدا ءبىر قويدىڭ باسىن ءمۇجىپ كەتەسىز دەسەڭ ءبىر باسقا، سەنىڭ ءسۇر بولىپ قالعان كارى قويىڭنىڭ ەتىنەن كەمپىرىمنىڭ سىلدىر سۋلى سورپاسى ارتىق. ەتىڭدى اسىپ ءوزىڭ جەي بەر، ماعان ءشاي-پايىڭدى بەرسەڭ، سول دا جەتەدى.
— كوكە، سىزگە ءبىر قويدىڭ باسىن مۇجىتە الماسام، ايدالادا نەسىنە قاڭعىپ ءجۇرمىن. ءۇي ماڭىندا پىشاققا ىلىنەرلىك قوي جوق، كەشكىسىن مال ورىستەن كەلگەن بەتتە ەڭ تاڭداۋلىسىن سويىپ، سىباعاڭىزدى اپ-ساتتە الدىڭىزعا تارتامىز. ايتپەسە، ءقازىر-اق بىرەۋىن وڭگەرىپ كەلە قويايىن، — دەپ تەمىربەك ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، قوزىباق ونى تىزەسىنەن باسىپ، قايتا وتىرعىزدى.
— شىراعىم، بىزدىكى ءسوزدىڭ ءسىراعاسى عوي. مىنا تۇرعان اۋىلدان وسى جەرگە دەيىن ون بەس-اق شاقىرىم. سول قاشىقتىقتىڭ ءوزىن باسىپ وتەمىن دەپ دەنەم اۋىرسىنىپ وتىر. شايىڭدى ءىشىپ، كەلگەن ىزىممەن اۋىلعا قايتامىن، — دەدى قوزىباق. — سىباعامىزدى ارنايى كەلىپ جەرمىن نەمەسە كىسى جىبەرىپ شاقىرارسىڭ. بۇگىن مەنىڭ ساعان ايتپاق شارۋام بار. كەلىندى شاقىر، ول دا تىڭداسىن.
— كوكە، ايتەۋىر تىنىشتىق پا؟ — دەپ تەمىربەك توسىن حابار كۇتكەندەي جاڭاعى كوزىندەگى ويناقىلىق ءىزىم-عايىم جوعالىپ، قوزىباققا تىكە قارادى.
«ەتتەستەردەن بىرەۋ-مىرەۋ قايتىس بولسا، ءۇش-تورت اۋىل اقساقالى، قاتىن-قالاش جينالىپ كەلىپ ەستىرتۋشى ەدى عوي. ءبىراق قوزىباقتىڭ ءشانيىپ جاتىسىنا قاراعاندا جامان اتتى ەشتەڭە بايقالا قويمايدى. بالكىم ءباتيمانىڭ ەت-جاقىندارىنان ءبىرى... الدە اكەسىنە... جاماندىقتى ەستىرتۋ ءۇشىن كولىك تاپپاي، بارلىعى ارالارىنان قوزىباقتى جىبەردى مە ەكەن؟» — دەگەندەي سۇراقتار قاۋمالاعان تەمىربەك:
— ءاي، ءباتيما مۇندا كەل، — دەدى.
تەمىربەكتىڭ ۇرەيلەنۋىنىڭ، الدەبىر توسىن حاباردىڭ الدىن الا بەلگى بەرمەستەن جاي تۇسكەندەي، بىردەن گۇرس ەتە قالاتىنىنا وتكەن جىلى شەشەسى قايتقاندا كوزى جەتكەن. اپاسىنىڭ بۇ دۇنيەدەن قايتقانىن ەستىرتۋگە ءبىر ماشينامەن توپتالا شىققان اۋىل ادامدارىنان بۇرىن، ەكى اياقتى موتوسيكلمەن ءوز تىرلىكتەرىمەن ءوتىپ بارا جاتقان ەكى بوزبالا تەمىربەكتەن ءسۇيىنشى سۇراعانداي امانداسار-امانداسپاستان: «اپاڭىز قايتىس بولدى عوي، ءالى ەستىمەدىڭىز بە؟» دەپ ماڭدايدان شوقپارمەن ۇرعانداي قويىپ قالعانى بار. بۇگىنگى تەمىربەكتىڭ جايسىز جاڭالىق بولىپ جۇرمەسە جارار ەدى دەپ قاۋىپتەنىپ وتىرعانى، سول ءبىر قايعىلى جايتتى توسىننان ەستىگەندىكتەن تۋىنداعان ەدى. قوزىباقتىڭ اۋزىنان شىعار ءسوز دە وسى ىسپەتتەس بولماسا نەعىلسىن دەگەندەي كۇدىك تۋىنداعان. تەمىربەكتىڭ بىردەن ءوڭى بۇزىلىپ، كۇرەڭىتىپ، ءوزىنىڭ اۋزىن باعىپ وتىرعانىن بايقاعان قوزىباق اسىقپاي، مالداس قۇرىپ وتىردى دا:
— ەكەۋىڭنىڭ دە رەڭ-باستارىڭ سۇرلانىپ كەتتى عوي، ەشقانداي جامان اتتى حابار ايتپاق ەمەسپىن. جاي عانا وزدەرىڭمەن اقىلداسار ماسەلە بولىپ تۇر، — دەپ جوتكىرىنىپ العان قوزىباقتىڭ ءىش-پىستىرارلىق كۇتكىزۋى تەمىربەكتىڭ قىتىعىنا تيگەندەي. ءباتيمانى دا اڭگىمەگە ارالاسۋعا شاقىرعانىنا قاراعاندا، ماڭىزدى ءىس ەكەندىگىنە ءشۇباسى قالماعان تەمىربەك ءۇن قاتا قويعان جوق. كەلگەندەگى ايتپاعى — اكەلەرىمەن ەكەۋارا وتكەن سۇحبات مازمۇنىن اسىقپاي، مانەرمەن اڭگىمەلەپ شىققان قوزىباق ەندى تەمىربەك پەن ءباتيمانىڭ پىكىرىن بىلمەككە سۇراۋلى پىشىنمەن ولارعا كوز تاستادى. سۋىق حابار ەستۋدەن قۇتىلعان تەمىربەك ارقا-باسى كەڭىپ، كادۋىلگى ويناقى كەيپىنە تۇسە قالدى.
— ۋھ، كوكە-اي! ايتەۋىر، تىنىشتىق ەكەن عوي. اۋىلدان كىم كەلسە دە نەندەي جايسىز جاڭالىق ايتار ەكەن دەپ ۇرەيلەنۋمەن وتىراتىن بولدىق. نە بالە شىقسا دا، سول اۋىلدان كەلگەن ادامنان شىعادى... ءاي، ءباتيما، بار، قازانعا ەت سال، — دەپ وجەتتەنە قوزىباقتىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، قوناعىن ءدام اۋىز تيگىزبەي قايتارمايتىنىن ءبىلدىردى.
قوزىباق ءوزى ايتا كەلگەن ۇسىنىسقا تەمىربەكتىڭ تۇسىنىستىكپەن قارايتىن سىڭايىن تانىپ، ءىشى جىلىپ قالعاندىقتان، ءۇي يەلەرىنىڭ قازان كوتەرۋلەرىنە قارسىلىق ەتپەدى. ول: «اۋىلعا اسىعىپ بارعاندا نە بىتىرەمىن، ودان دا مۇنىمەن اقىلداسىپ، الداعى ءىستىڭ ورايىن ويلاستىرىپ العان ءجون»، — دەپ ويلادى.
— سونىمەن ەتتىڭ ءپىسۋىن كۇتۋگە تۋرا كەلدى. ال، جاڭا عانا قوي سويامىن دەپ قوپاڭداپ ەدىڭ عوي، سوي ەندى، — دەپ قوزىباق جايلاسىپ جاتىپ الدى.
— جو، جوق، ەندى قوي سويمايمىن، بۇيىرعانىن ىشىپ-جەپ كەتەسىز. مالدىڭ باسىن قاشان تاتەمە (ول اكەسىن تاتە دەپ اتايتىن) ون سەگىزگە تولىپ، بۇرىمى جەر يىسكەگەن ارۋدى اكەپ بەرگەن كۇنى ءمۇجيسىز، — دەپ تەمىربەك قوزىباقتىڭ قالجىڭداي ايتقانىنا وراي ورنىنان قوزعالا قويمادى. قوزىباقتىڭ نەگىزگى مىندەتى ەت جەۋ ەمەس، ازىرەتبەرگەننىڭ توسەك جاڭعىرتۋىنا ۇلىنىڭ پىكىرىن ءبىلۋ بولعاندىقتان تەمىربەككە:
— سونىمەن، اكەڭنىڭ توسەك جاڭعىرتۋىنا قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى.
تەمىربەك ءسال قاباعىن ءتۇيدى دە:
— تاتەمنىڭ جاعدايىن تۇسىنەمىن. ءوزىڭىز بىلەسىز، ءقازىر ول كىسى ورالبەكتىڭ قولىندا. كۇتىمى جاقسى. قارا شاڭىراقتاعى كەلىن جامان ەمەس. ءبىراق كەمپىرىنىڭ ورنى ويسىراپ قالدى عوي... شەشەمىزدىڭ و دۇنيەلىك بولعانىنا جىلدان اسىپ قالدى. ەگەر تاتەم باس قۇرايمىن دەپ شەشسە، سىزدەردىڭ ۇيعارىمدارىڭىز دا وسى توڭىرەكتە بولسا، مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، — دەدى.
— سەنى ءسوز تۇسىنەدى عوي دەپ كەلدىم. ىنىلەرىڭ مەن قارىنداستارىڭا مەنى سالماي-اق قالعانىن ءوزىڭ كەلىستىر. بالا-شاعاعا ءسوزىمدى وتكىزە الماي، مەسەلىم قايتىپ قالار. «مىنا قوزىباق قارتايعاندا جەڭگەتايلىق جاساپ قۇتىرايىن دەگەن ەكەن» دەگەندەي ءاجۋاعا ۇشىراپ جۇرەرمى.
— جارايدى، ولارعا ءوزىم تۇسىندىرەرمىن... سوندا تاتەمنىڭ قالاۋى كىمگە ءتۇسىپ تۇر؟
— ول جاعىن ءدال ءقازىر ناقتى بىلمەيمىن. ەكىنشى شەشەمىزدى وزدەرىمىز ىزدەپ، تاڭدايىق دەسەڭدەر، كىم قوي دەيدى؟ — دەگەن قوزىباق قاي كۇنگى ازىرەتبەرگەنمەن اراداعى اڭگىمەدە اتى اتالعان ايەلدەردى ايتپاق ەدى، ءبىراق ىشىنە ىركىپ قالدى.
تەمىربەك قاراپ وتىرماي، قالجىڭداعانسىپ:
— ءبىزدىڭ شال قۇتىرايىن دەگەن ەكەن... بولاشاق شەشەمىز بىزدەن، ياعني وگەي بالالارىنان جاسى كىشى بولىپ جۇرمەسە جارار ەدى، — دەپ تەمىربەك كەڭكىلدەي كۇلدى.
تەرشىگەن ماڭدايىن سۇلگىمەن سۇرتكىشتەپ، جانباستاپ جاتقان قوزىباق:
— اكەڭدىكى جەلىككەندىك ەمەس، ماجبۇرلىك. بۋرادايىن زىركىلدەر كۇشىمىز بولماسا دا، قۇدايعا شۇكىر بۇگىنگى قىرىققا كەلمەي جاتىپ ءبىر ايەلگە شاماسى كەلمەي جۇرگەن تالايلاردان ارتىقپىز. قازىرگىنىڭ جاستارى «وتىزباي»، «قىرىقبايلاردى» دۇنيەگە اكەلە الماي زورىعىپ جۇرگەندە، «سەكسەنباي»، «توقسانبايلاردىڭ» اكەسى اتانعان كەشەگى قاريالاردىڭ سارقىتى — مىنا بىزدەردى وڭاي دەپ تۇرسىڭ با؟ جەگەنى — ءشوپ-شالام، ىشكەنى اراق جاستاردان نە قايىر؟! بۇرىن «بەدەۋ ايەلى» دەگەندى ەستۋشى ەدىك، ءقازىر كازيت-پازيتىڭنىڭ «بەلسىز ەركەك» دەگەنىڭ قاپتاپ كەتكەنىن ءبىلىپ ءجۇرمىز، — دەدى دە ارنايى توپىراق سالىنعان قۇتىعا شىرت تۇكىرىپ قويدى.
ءتۇس قايتا قوزىباقتى شىعارىپ سالعان سوڭ تەمىربەك ايەلىمەن كەڭەسىپ، ەرتەسىنە باۋىرلارىنا جولىقپاققا اۋىلعا ءجۇرىپ كەتتى.
******
ورالبەك اعاسى تەمىربەكتى تىڭداپ وتىردى دا:
— ءسوز ساپتاۋىڭا قاراعاندا، بۇل ىسكە قۇلشىنىسىڭ بايقالىپ-اق تۇر. اپامىزدى قارا جەردىڭ قوينىنا بەرگەنىمىز جىلدان ءسال عانا استى. بىلايعى جۇرت نە دەيدى؟ ابىرويدى دا ويلاۋ كەرەك. تاتەمنىڭ كۇتىمىنە ۇلبالا سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، نەمۇرايلى قاراپ ءجۇر دەمەكشىسىڭ بە؟ ودان دا نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىنا باتىپ، تىنىش كۇي كەشكەنى ارتىق ەمەس پە؟
— نە دەسەك تە، اكەمىزدىڭ كوڭىلىنە قاراپ، قالاۋىنا قارسى كەلمەيىك، — دەپ تەمىربەك بۇعان كەلىنى ۇلبالا نە ايتار ەكەن دەگەندەي سىناي كوز تاستادى.
ۇلبالا:
— وزدەرىڭىز قالاي ۇيعارساڭىزدار مەن دە سوعان كەلىسەمىن. ايتەۋىر، ۇلكەن ۇيدەگى كەلىن بولعان سوڭ اتامنىڭ كۇتىمىنە بارىنشا ءمان بەرىپ ءجۇرمىن. قاريا كىسىنىڭ جايىنا كەلىنى سالعىرت قاراپ، سونىڭ سەبەبىيەن وسىنداي ىسكە بارۋعا تۋرا كەلدى دەپ جۇرمەسەڭىزدەر بولدى، — دەدى.
بۇلار سويلەسە كەلىپ، اكەلەرىن قولداپ، ءىستى ءارى قاراي ورايلاستىرۋدى تۇستاستارى شەشەر دەپ توقتامعا كەلدى. قالاداعى ىنىلەرى قۇرالبەك پەن كورشى اۋىلعا تۇرمىسقا شىققان قارىنداستارى ايماندى شاقىرتىپ، ولاردىڭ دا كوزقاراستارىن ءبىلۋدى ۇيعارىستى.
ازىرەتبەرگەننىڭ تىلەگى بىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە-اق اۋىل-ايماققا اينا-قاتەسىز جايىلىپ ۇلگەردى. بىرەۋلەر «ويباي، نە دەيسىڭ، ازىرەتبەرگەن قارتايعاندا قۇتىرايىن دەپتى. اتا ساقالى اۋزىنا بىتكەندە، قاتىن الامىن دەپ شالا ءبۇلىنىپ ءجۇر ەكەن» دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى «قارتايعاندا كەلىنى مەن بالاسىنا ەتەگىن اشتىرمايىن، ءوز قوتىرىن ءوزى قاسيىن دەگەنى دە، جەتىسكەننەن جەلپىلدەپ ءجۇر عوي دەيمىسىڭ» دەدى. وسى ىسپەتتەس گۋ-گۋ اڭگىمە تىنىش جاتقان اۋىلدىڭ تۇڭلىگىن «ءبىر سىلكىپ» ءوتتى. ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا اڭگىمەنىڭ ارقاۋى ازىرەتبەرگەن جايىندا بولىپ، ونىڭ ەسىمى جالىقتىرماس تاقىرىپقا اينالدى. مۇنى قوزعاماسا ىشكەن اسى بويلارىنا تارامايتىنداي. وسىنداي مازمۇنداعى اڭگىمە اۋانىن ازىرەتبەرگەن ءوز قۇلاعىمەن ەستىمەسە دە، بىلايعى جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرگەنىن ىشتەي سەزەدى.
قوزىباق ازىرەتبەرگەن قاتىسپاعان جيىنداردا اۋىلداستارىنا ءىستىڭ ءمانىن تۇسىندىرگەن بولادى. مۇندايدا اعايىن-تۋىستار قوزىباقتىڭ الدىندا باس شۇلعىپ «دۇرىس ەكەن» دەسە، بىلاي شىعا الدەنەنى كوكىپ شىعا كەلەتىن.
ازىرەتبەرگەننىڭ كۇندەرى بالا-شاعاسىمەن ءبىر داستارحاننىڭ باسىندا وتىرۋعا ۇيالعاننان ازەر شىداپ، تىعىرىققا تىرەلگەندەي كۇيدە ءوتىپ جاتتى.
توركىنىنەن جەتكەن حابار ايماننىڭ جۇرەگىنە وقتاي قادالىپ، اناسىنان ايرىلىپ، ونسىز دا قام كوڭىل، شەرمەندە كۇي كەشىپ جۇرگەن ونى تۇقىرتىپ تاستادى. اكەسىنە تىكە قاراپ، ءسوز سالعىلاستىرىپ كورمەگەن ايمان اناسىنىڭ ورنىن وزگەگە باستىرماۋ قاجەتتىگىن ايتۋ ءۇشىن باۋىرلارىنا جولىعۋعا توركىنىنە كەلدى.
ايماننىڭ بۇل كەلىسىنىڭ ءمانىسىن ءا دەگەننەن-اق ۇعا قويعان ازىرەتبەرگەن قىزىنىڭ اۋلادان كىرىپ كەلە جاتقانىن كورگەن بەتتە-اق ءوزىن كىنالى جانداي سەزىنىپ، كوزىنە تۋرا قاراي الماي تايساقتاي بەردى. اكە مەن قىز امان-ەسەندىك سۇراسىپ تۇرعان ساتتە بۇرىنعىداي ەمەن-جارقىن شۇيىركەلەسىپ كەتپەدى. ساعىنىسقان كوڭىلىنىڭ اسەرىنەن قىز اكەگە ەركەلەپ، اكە قىزىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەۋ ءتارىزدى وزدەرى ءۇشىن جاراسىمدى قاۋىشۋ ادەتى بۇل جولى قايتالانا قويعان جوق.
دەگەنمەن اكە نيەتىنە قارسى ايماننىڭ ىشكى سارايىنداعى ورە تۇرەگەلگەن قاتقىل پىكىر جۋاسىڭقىراپ، ول سول زاماتتا جانى اشۋ سەزىمىنە ۇلاسقانداي بولدى. اكەسىنىڭ باياعىداي ەمەس، بىرتە-بىرتە شوگىپ بارا جاتقانىن، دەنەسى ەڭكىش تارتىپ، كارىلىك جاعالاۋىنا تاياپ قالعانىن ويلاپ، قىزدىڭ كوكەيىن تەسكەن الگى ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىقتى پىكىرى السىرەپ، ايماننىڭ الگى جايتقا قاتىستى وڭ كوزقاراسى قىلاڭ بەرىپ قالعان.
توركىنىنە دەدەكتەتە سۇيرەپ كەلگەن ءىستىڭ جەلىسىن باۋىرلارىمەن بىرگە، ءتورت كوزدەرى تۇگەل وتىرعاندا تالقىلاۋدىڭ رەتى كەلە قويمايتىنىن بىلگەن ايمان نە بولسا دا كىشى اعاسى ورالبەك پەن جەڭگەسىنە ءوز كوزقاراسىن ايتۋدىڭ ءساتىن كۇتىپ، تورگى بولمەدە جەكە قالدى. تەمىربەك ءوز مەكەنىندە، ال كىشى ءىنىسى قۇرالبەكتىڭ سوڭعى ەمتيحانىن تاپسىرىپ كەلۋىنە ەكى-ۇش كۇندەي ۋاقىت بار.
ىشكى بۇلقىنىسىن باۋىرلارى مەن جەڭگەلەرىنە تۇگەل اقتارماق بولعانىمەن، ەكپىنى باسىلىڭقىراپ قالعان ايمان ورالبەك كەلىسىمەن ءوزىنىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىن ءا دەگەننەن-اق باستاپ كەتتى.
اكەلەرىنىڭ تىستا جۇرگەنىن پايدالانىپ، اعاسى مەن جەڭگەسىنە اقتارىلا سويلەگەن ايماننىڭ الگىندە عانا جۋاسىپ قالعان ىشكى دۇنيەسى قايتادان العاشقى قالپىنا ءتۇسىپ، اكەسىن كىنالاي:
— كوكەمنىڭ جەر ورتاسىنان اۋعاندا مۇنىسى نەسى؟.. ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە قاياۋ تۇسىرەمىن دەپ ويلاماي ما؟ — دەدى اعاسىنا تىكە قاراپ. ۇلبالا قالىس ادامداي ۇندەگەن جوق. قايىن ءسىڭىلىسىن قوشتايىن دەسە، اتاسى مەن قايىن اعاسىنا قايشى كەلەتىنىن ءبىلىپ وتىر. ال، ونى جاقتامايىن دەسە «قاريانىڭ كۇتىمىنەن قاشقاندىق دەر» دەپ ءۇنسىز قالۋعا ءماجبۇر. دەگەنمەن، پيعىلىنىڭ تۇپكى توركىنىندە اتاسىن جاقتار نيەتى جاتقان ەدى. بۇل پەيىلى اتاسىنىڭ كىر-قوڭىنا، باسقا دا جاعدايىنا قاراۋدان قۇتىلىپ قالامىن دەگەن ويدان ەمەس، ۇلكەن كىسىنىڭ جاي-كۇيىن شىن بولمىسىمەن تۇسىنۋدەن تۋىنداعان-تىن.
قارىنداسىنىڭ سۇراعى وزىنە باعىشتالىپ تۇرعاندىقتان ورالبەك جوتكىرىنىپ الدى دا:
— مەن وسى اڭگىمەنى العاش رەت تەمىربەكتەن ەستىگەندە از-كەم قارسىلىق ەتكەنمىن، ءبىراق، ول قولداپ، قۇلشىنىپ تۇرعاندىقتان ەشتەڭە دەي قويمادىم. ءبىز قانشالىقتى وزىمىزدىكىن دۇرىس دەپ ەسەپتەسەك تە، ءبىر جاعىنان كوكەمىزدىڭ كوڭىلىنە قاراۋ بارىنەن دە ماڭىزدى، — دەدى.
— كوڭىلىنە قاراۋ دۇرىس-اق شىعار، ءبىراق كەشە عانا ورتامىزدان كەتكەن انامىزدىڭ ورىن الدەكىمگە بەرىپ قويماقپىز با؟ ەڭ بولماسا اراعا ەكى-ۇش جىل سالىپ بارىپ بۇل ىسكە دەن قويۋعا بولار ەدى عوي، — دەدى ايمان.
ورالبەك:
— سەن وتباسىڭا ەسكەرتىپ، ەكى-ۇش كۇنگە وسىندا قالا تۇر. بىر-ەكى كۇندە قۇرالبەك كەلەدى، ال، ەرتەڭ تەمىربەك اۋىلعا ات باسىن بۇرىپ قالار دەپ وتىرمىز. مەن نە شەشەمىن، ءارقايسىمىز ءار جەردەن كۇڭكىلدەگەنشە ءبارىمىز جينالىپ ءبىر توقتامعا كەلەيىك. ءبۇيتىپ جاسىرىنىپ سىبىرلاسقانشا اڭگىمەنى اشىق ايتىپ، كوكەمىزبەن بەتپە-بەت وتىرىپ سويلەسەلىك. ول كىسى دە بىزدەن ىنعايسىزدانىپ، كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىرتۇرلى توماعا-تۇيىق بولىپ كەتتى. ءتىپتى، اس ۇستىندە دە ەركىن وتىرۋدان قالىپ بارا جاتقانداي، — دەدى.
— جارايدى، ەكى-ۇش كۇنگە قالا تۇرايىن، ونسىز دا ەنەمە جاي-جاپساردى ءتۇسىندىرىپ كەتكەنمىن، — دەدى ايمان.
ازىرەتبەرگەننىڭ كىندىگىنەن تاراعان پەرزەنتتەردىڭ بارلىعى اراعا بىرەر كۇن سالىپ قارا شاڭىراققا جينالدى. اۋىل-ايماققا جايىلعان اڭگىمەدەن حابارسىز قۇرالبەك تە سوڭعى ەمتيحانىن تاپسىرىپ كەلە قالعان. بۇل جيىلىستىڭ ءمانىسىن ۇققان ازىرەتبەرگەن سىر بىلدىرەر ەمەس. ورتاعا كيلىككەن كەدەرگىنىڭ تۋىنداۋى سالدارىنان پەرزەنتتەرىنەن شەتتەپ، ولارمەن ارا قاتىناسىنىڭ الشاقتاپ بارا جاتقانىنا ءوزىن كىنالى ساناپ، سودان ەڭسەسى تۇسىڭكىرەگەن ازىرەتبەرگەن نە بولسا دا بەتىن اشىپ الار ءساتتى تاۋەكەل دەپ كۇتىم الماق. ءبىراق، قالاي دەگەندە دە بالالارىنىڭ الدىنا بارىپ، تالقىعا تۇسكىسى جوق.
كەشكى اس ۇستىندە قۇرالبەكتەن باسقاسىنىڭ ءبارى باياعىداي ەمەن-جارقىن، ەركىن وتىرا المادى. تەك ەشتەڭەدەن حابارى جوق كەنجە ۇل اكەسىنە ەركەلەگەنسىپ، وقۋىنىڭ ءبىر جىلى قالاي وتكەندىگىن، نە كورىپ، نە قويعانىن ءسوز ەتۋمەن بولدى. اكەسىنىڭ قاسىندا توردە وتىرعان تەمىربەك باۋىرلارىمەن الدىن الا بولعان كەلىسىم بويىنشا بۇگىنگى جيىلىستىڭ ءمانىسىن ايتپاققا وقتالا بەردى دە، كەنەت كوكەسىنىڭ كوزىنشە بىردەڭە دەۋگە باتىلى جەتپەي، ءتىلى كۇرمەلىپ، جاق اشا المادى. ءبىر جاعىنان وعان كوكەسىنىڭ ءىسىن تالقىعا سالۋ سول ساتتە ابەستىك بولىپ كورىنگەن ەدى. سوندىقتان، باۋىرلارىمەن بولعان تالقىلاۋدىڭ قورىتىندىسىن اكەسىنە وڭاشادا ايتپاق بولىپ، ءلام-ميم دەي قويمادى. تەمىربەك ءسوز باستاماعاندىقتان وزگەلەرى ءۇنسىز. سول كەزدە الگى اڭگىمەنىڭ باستالماعانى ازىرەتبەرگەنگە دە، سونداي-اق، ورالبەك پەن ايمانعا دا جايلى ءتيدى. ويتكەنى، ولار جەمە-جەمگە كەلگەندە بىر-بىرىنەن ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالىپ، بۇل تاقىرىپتىڭ قوزعالماۋىن ىشتەي تىلەگەن ەدى.
اس ءىشىلىپ بولعان سوڭ، ازىرەتبەرگەن باتا قايىرىپ، ءارۋاقتارعا جانە بۇ دۇنيەدەن قايتقان كەمپىرىنە باعىشتاپ ايات وقىدى دا: «مەن قوزىباقتىكىنە بارىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ كەلەيىن»، — دەپ شىعىپ كەتتى. مۇنىسى بالالارىنا كەدەرگى جاساماي، ەركىن سويلەسۋلەرىنە جاعداي جاساعاندىق ەدى. ازىرەتبەرگەن كەتكەننەن كەيىن ءۇي ىشىندەگىلەر قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
جانى نازىك ايمان:
— مەن بۇل ۇيدەن كەتكەن اداممىن. سوندا دا ءوزىمدى شىققان جەرىمنەن ءبولىپ قاراي المايمىن. كوكەمە ايتىپ، رايىنان قايتارىڭىزدار، اپامنىڭ قۇلاعىن شۋلاتپاي، كورىندە تىنىش جاتقىزايىق، — دەدى اعالارىنا الما-كەزەك قاراپ.
كوكەسىنىڭ توسەك جاڭعىرتامىن دەگەنىن ەندى ەستىگەن قۇرالبەك ەكى اعاسىنا كەزەك كوز تاستاپ:
— بۇل قالاي؟ جوق، بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. اپامىزدان ايرىلىپ، ءالى كوزىمىزدىڭ جاسى كەپپەي جۇرگەندە وزگەنى بوساعادان اتتاتىپ، وگەي شەشەمەن قايعىمىزدىڭ ورنىن تولتىرماقپىز با؟.. — دەپ شىج-بىج بولدى.
— سەندەر قىزبالىققا سالىنباڭدار. مىنا ورالبەك تە باسىندا قيقاڭداپ، ءبىراق، كەيىننەن رايىننان قايتتى. ال، سەن ەكەۋىڭ ات ءۇستى، ءبىر جاقتى عانا ويلاپ وتىرسىڭدار. مەن كوكەمە جەتىسكەننەن كەلىسىم بەرگەن جوقپىن. ءيا، اپامنىڭ ورنىن ەشكىم تولتىرا المايدى... قازانىڭ قايعىسى ءتوس تابانداتپاي، مەنى اينالىپ ءوتتى دەيمىسىڭدەر. سەندەردىڭ قارسىلىقتارىڭ ءجونسىز. ءتىرى ادام تىرشىلىگىن قامدار بولار دەسەك، شاۋجايعا جارماسپاي، قايتا ريزاشىلىعىمىزدى بەرىپ، جانى دا، ءتانى دە ەڭكىش تارتقان كوكەمىزدى كارى قويدىڭ جاسىنداي عۇمىرى قالعاندا قولتىعىنان دەمەي بىلەيىك، — دەپ تەمىربەك باۋىرلارىنىڭ ەكپىنىن باسا سويلەدى.
ورالبەك:
— سەن مەنى (تەتە وسكەندىكتەن ورالبەك تەمىربەككە «سەن» دەپ ايتا بەرەتىن) جاڭا «كەيىننەن ءلام-ميم دەي قويمادى» دەدىڭ. مەن نە دەيىن؟.. ءبارىن سەن، كوكەم، قوزىباق كوكە ۇشەۋىڭ شەشىپ قويىپسىڭدار عوي. شىن مانىندە مەن بۇل ىسكە ارالاسقىم كەلمەيدى. ۇلكەن ۇيدە مەن قالدىم. دەمەك، كوكەمىز باس قۇرار بولسا، وگەي شەشە مەنىڭ قولىمدا تۇرماق. ودان ارعىسىنا وزگەلەرىڭنىڭ قاتىستارىڭ شامالى. قىسقاسى، ۇلكەندەردىڭ ۇيعارىمىنا مويىنسۇنايىق. ءسويتىپ، «شەشە» تاڭدايىق، — دەدى.
— ءسىز قالايشا بۇل ىسكە ارالاسقىڭىز كەلمەيدى. قىزىق ەكەن. وگەي شەشەمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇراتىن بولعاندىقتان، قايتا ناعىز باس قاتىراتىن ءسىزسىز عوي، — دەدى ايمان.
ورالبەك ءۇنسىز قالدى. كىشى اعاسىنىڭ ءالى ءدۇدامال كۇيدە جۇرگەنىن اڭعارعان قۇرالبەك ونى تەمىربەككە قارسى قويۋ ءۇشىن:
— ورالبەك اعا، وتباسى بولعاندىقتان ۇرىس-كەرىس ءتارىزدى كەلەڭسىزدىك بولماي تۇرمايدى. كوكەمنىڭ كوڭىلىنە قارايمىز دەپ ەرتەڭگى كۇنى ول كىسىنى ەكى وتتىڭ ورتاسىنا يتەرىپ، تىعىرىققا تىرەپ قويمايمىز با؟ — دەدى.
ورالبەك:
— شىنىندا، قىڭىر قىلىعى سويديعان، شايپاۋ مىنەزدى جان بولسا قايتپەكپىز؟
قارىنداسى مەن ىنىلەرىنىڭ باسىمدىققا يە بولىپ بارا جاتقاندىقتان ولارعا توقتاۋ سالماق نيەتتە تەمىربەك:
— ءيا، الداعى ۋاقىتتا نە بولارىن ويلاعان دا ءجون. ءبىراق، نە دەسەڭدەر دە مەنىڭ ءبىر بىلەرىم — كارى قويدىڭ جاسىنداي عۇمىرى قالعان كوكەمنىڭ كوڭىلىن جىقپاۋ.
— ايتپاقشى، «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، اكەمىز ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، سوڭىندا قالعان سورماڭدايلى الگى بولاشاق وگەي شەشەمىز قايدا قالماق؟ ءبىزدىڭ ۇيگە ءسىڭىسىپ، ۇيرەنىسىپ كەتۋى قيىن عوي. بۇل جاعىن دا قاپەرگە العان دۇرىس.
بۇل جايتقا قاتىستى ەشكىم پىكىر ايتا قويمادى.
كەنەت قۇرالبەك:
— ەگەر كوكەمىز كىشكەنتايلى بولسا شە؟ — دەپ بالالىققا سالىنا توتەننەن قويىپ قالدى.
بۇل ءسوز الما-كەزەك جاۋاپتاسىپ وتىرعان باۋىرلاردى ءسال دە بولسا جىمىڭداتىپ، ۇي-ىشىنە جىلى لەپ اكەلگەندەي بولدى. ءبارى دە قىسىلىڭقىراپ، جۇزدەرىن تومەن سالدى.
تەمىربەك:
— كوكەمنەن قالعان مال-مۇلىككە ورتاقتاساتىن مۇراگەر شىعىپ قالا ما دەپ قورقىپ تۇرسىڭ با؟ — دەدى ىنىسىنە كۇلە سويلەپ. ولار دۋ كۇلدى.
ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ كوڭىلدەنگەن ءساتىن پايدالانىپ ورالبەك:
— وسىمەن بۇل اڭگىمەگە نۇكتە قويالىق. نىگىزگى شەشىمدى ۇلكەندەر جاعىنىڭ ەنشىسىنە قالدىرايىق، — دەدى.
ايماننىڭ الگىندە عانا بەت-جۇزىنە ويناپ شىققان جىميىسى ساپ تيىلىپ:
— مەن نە دەسەڭىزدەر دە قارسىمىن، اپامنىڭ ورنىندا الدەكىمنىڭ جۇرگەنى ىشكى جارامدى ودان سايىن تىرناي تۇسەتىندەي، — دەپ كوزىنە جاس الدى.
قارىنداسىنىڭ جاساۋراعان كوزىنەن اناسىنا دەگەن سارعايعان ساعىنىشىن اڭعارعان تەمىربەك «اڭگىمە جەلىسىن كوپ سوزا بەرمەي، وسى دا جەتەر»، دەگەندەي ءۇنسىز قالدى.
ەرتەسىنە كەشەگى اڭگىمە بارىسىن اكەسىنە بۇرمالاڭقىراپ، ونىڭ جۇرەگىنە جىلىلىق ۇيالاتا بايانداپ بەرگەن تەمىربەك ىلە قوزىباقتىككە جولىقتى. قوزىباق كوزدەپ جۇرگەن، باسى بوس ەكى-ۇش ۇزىن ەتەكتىنىڭ جاي-جاپسارىنان تەمىربەكتى حاباردار ەتتى.
ال، ايمان اكەسىنە ايتپاق ارمان-مۇڭىن قازاق قىزىنىڭ يبالى، ۇياڭ مىنەزىنىڭ سەبەبىنەن ايتا الماي، شاراسىزدىق تانىتا ۇيىنە قايتتى. قۇرالبەك بولسا، اعالارىنان اسا الماي، بالاڭ كوڭىلىندەگى دىتىنە تۇساۋ سالىنعانىنا مازاسىزدانسا دا، ىشتەي كوكەسىنىڭ بۇل ىسكە ماجبۇرلىكتەن بارىپ وتىرعانىن ءۇنسىز مويىنداعانداي.
ەكى ۇداي كۇي كەشىپ جۇرگەن ورالبەك ايەلى ۇلبالاعا قاراپ:
— كوكەم ۇيگە ءبىر «شۇيكەباس» كىرگىزسە، قولىڭدى ىستىق سۋعا مالىپ،راحاتقا باتاتىن بولدىڭ»، — دەپ ازىلدەگەنسىدى.
ۇلبالا:
— مەن بولاشاق وگەي ەنەمنىڭ مىنەزى جايلى، جاسى وزىمنەن ۇلكەندەۋ بولسا دەپ تىلەپ ءجۇرمىن. ايتپاقشى، «شۇيكەباستىڭ» كۇيەۋى اتام بولعاندىقتان، «ۇكىمەتتىڭ» بيلىگى وگەي ەنەگە وتەتىن شىعار، — دەدى كۇلىپ.
— تىزگىننەن ايرىلار كۇن جاقىنداعانىنا پۇشايمان جەپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەپ ورالبەك تە شىمشىپ ءوتتى.
— ۇي-ىشىلىك تىرلىكتى دوڭگەلەتىپ كەتسە، جاعالاسىپ نەم بار؟ — دەپ ۇلبالا جىميا جاۋاپ بەردى.
******
تەمىربەك اكەسىنە سەرىك تاڭداۋدى ۇلكەندەردىڭ ەنشىسىنە قالدىردى. قوزىباق تۇستاستارىن كەڭەسۋگە شاقىرىپ كورىپ ەدى، ولاردىڭ ايتقاندارىن ازىرەتبەرگەن جاراتا قويمادى. بىلايعى قاتارلارىنان قايران بولماعان سوڭ قوزىباق پەن ازىرەتبەرگەن وزدەرىنشە جول ىزدەدى. ولار ويلاسا كەلە، ءۇش-تورت ۇزىن ەتەكتىگە تابان تىرەدى. ەندى تەك سولارعا جولىعىپ، ءتىل تارتىپ، مامىلەگە كەلۋ كەرەك.
******
الدىن الا قۇرىلعان جوسپار بويىنشا قوزىباق جولعا شىقتى. مۇنداعى ماقسات — ازىرەتبەرگەنگە سەرىك ىزدەۋ. العاشقىدا ەكەۋى بىرگە شىقپاق بولعان. ءبىراق، ازىرەتبەرگەن: «بىرەۋ ماعان قىزىن دايىنداپ وتىرماعان شىعار. سالىپ-ۇرىپ جەتىپ بارعانىم ءجونسىز بولار»، دەپ رايدان قايتقان. قۇرداسىنىڭ مۇنىسىن ءجون كورگەن قوزىباق: «جارايدى، ءسىزدى اۋرەلەمەيىن. ال مەن جولىعۋدى دۇرىس دەپ تاپقان جانداردىڭ تامىرىن باسىپ قايتايىن. كوپ جۇرمەسپىن. ارى كەتسە بىر-ەكى كۇندى ورالارمىن»، دەگەن.
قوزىباق ساپارلاپ كەتكەلى ازىرەتبەرگەننىڭ دەگبىرى قاشۋمەن بولدى. ورالبەك جۇمىسىنا ەرتە كەتىپ، كەش كەلەتىندىكتەن اكەسىنىڭ بويىنداعى وزگەرىستەردى اڭعارا قويمادى. قۇرالبەك پەن جەڭگەسى قاريانىڭ كەشەدەن بەرى تىنىم تاپپاي، جولعا قارايلاۋمەن، الدەنەنى اسىعا كۇتۋمەن، ءبىر نارسەنىڭ بايىبىنا بارا الماي، كۇيگەلەكتەپ جۇرگەنىن اڭعارماعانسىدى. كەنجە ۇلىمەن ەركىن سويلەسەتىن ازىرەتبەرگەن ودان قاشقاقتاپ، ال قۇرالبەك جولاماي اۋرە. تەك سىر بىلدىرمەي جۇرگەن كەلىنى ۇلبالا. «اتا، ءشاي ءىشىڭىز»، «اتا، كەشكى اسقا كىرىڭىز»، «اتا، تەلەديدار كورىڭىز، جاڭالىقتار بەرىلىپ جاتىر» دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان ءۇردىستى پەيىلىنەن جاڭىلا قويعان جوق. ۇلبالانىڭ بۇل ادەتتەگى ءىسى ازىرەتبەرگەنگە جاساندىلىق، سىر بىلدىرمەۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن جاساعاندىق دەپ تۇيىلەدى. ويتكەنى، قاريا ابدەن قىسىلا-قىسىلا سەكەمشىل بولىپ العان. تەك ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق نەمەرەلەرىنە عانا ەركىن. نەمەرەلەرى — نۇرتاي، ەرتاي جانە ساۋلە اتالارىنىڭ ماڭىن اينالشاقتاپ شىقپايدى. وزىنەن تۋعان بالالارىنان الشاقتاڭقىراپ قالعان ازىرەتبەرگەن نەمەرەلەرىن وزىنە تارتا ءتۇسىپ، بەينە ءبىر جالعىزدىقتان ارىلا تۇسكىسى كەلەتىندەي.
******
قوزىباق ى. اۋىلىنا كەلگەندە اۆتوبۋستان ءتۇسىپ قالدى. جىپسىگەن ماڭدايىن قالتا ورامالىمەن ءسۇرتىپ، تاقياسىن وڭداپ كيدى دە، از-كەم تۇرىپ، وسى اۋىلداعى قۇداسى، ۇلكەن ۇلىنىڭ قايىن اتاسى كەنتايدىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى. كەنتاي ۇيىڭدە ەكەن. ءمان-جايدى وڭاشادا ءسوز ەتىسكەن ەكى قۇدا، كەشتەتىپ نۇرعابىلدىكىنە بارۋدى ۇيعارىستى. كەنتاي نۇرعابىلمەن اتالاس، دەمەك، قوزىباققا دا بوتەن ەمەس. وعان قوسا، جاستارى دا شامالاس. ءولىم-جىتىم، توي-دومالاقتاردا جولىعىسقاندا سالەمدەرى ءتۇزۋ.
بۇلار اۋلاعا ەنگەندە نۇرعابىل ەسىك الدىندا ناسىباي ءتۇيىپ وتىر ەكەن. ول قۇدالارىن كورىپ، اساي-مۇسەيىن جيناستىرعانسىدى دا، ورنىنان تۇرىپ قارسى ءجۇردى.
تۇعىرىنان تايا قويماعان نۇرعابىل شاپشاڭ قيمىلداپ، كەمپىرىنە داۋىستاپ قوناق كەلگەنىنەن بەلگى بەردى. ءوزى بۇلاردى باستاپ، ۇيىگە كىرگىزدى.
مۇنتازداي تازا ءارى جيناقى ءۇي ىشىنەن پىسىق كەلىن مەن بەلى بۇگىلە قويماعان كەمپىردىڭ قولتاڭباسى انىق اڭعارىلىپ تۇر.
بۇلاردىڭ ۇستىنە نۇرعابىلدىڭ قارىنداسى، گۇلشارا كىرىپ، امان-ەسەندىك سۇراسىپ جاتقاندا قوزىباقتىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى دا، بويىن تەز جيناپ الدى. جەڭگەسىنىڭ تۇسىن الا بەرە جايعاسقان گۇلشاراعا قاراعان قوزىباق، وعان ازىرەتبەرگەننىڭ كوڭىلى ءسوزسىز تولاتىنىنا كۇماندانبادى. ەلۋدى ەڭسەرسە دە بەتىنىڭ ءارى تايماعانى، جازىق ماڭدايى، دوڭگەلەك ءجۇزى، تولىقشا كەلگەن دەنەسى قوزىباقتى تامسانتىپ-اق تاستادى. ارسىز كوڭىل ءبىرازعا دەيىن شارىقتاپ، شالا بۇلىنگەندەي. ءوزىنىڭ اپتەر-تاپتەر كوڭىل-كۇيىن سەزدىرىپ الماۋ ءۇشىن قوزىباق اڭگىمەگە ءتيىپ-قاشا ارالاسىپ وتىردى. كوڭىل شىركىنگە نە داۋا بار؟ ادەمىلىك پەن جاراسىمدىلىققا كىم قۇمارتپايدى؟ ءتانى قارتايسا دا جۇرەك جاس كۇيىندە قالادى دەگەن راس-اۋ.
نۇرعابىلدىڭ كەمپىرى مەن گۇلشارا از-كەم وتىرعان سوڭ بولمەدەن شىعىپ كەتتى.
قازاقتا ۇيىنە كەلگەن كىسىگە كىم بولسا دا «نەگە كەلدىڭ؟» دەپ سۇرامايدى. شارۋاسىن ءا دەگەننەن ايتا ما، جاتا-جاستانا قوزعاي ما ول قوناقتىڭ وزىنە بايلانىستى.
نۇرعابىل بۇل ەكەۋىنىڭ كەلىسىندە ءبىر سىر بار ەكەنىن ءاۋ باستان-اق سەزسە دە ەشتەڭە دەي قويمادى. كەلگەندەگى تىرلىكتەرىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن وزدەرى باستاسىن دەگەندەي. كەنتاي مەن نۇرعابىلدىڭ جاستارى شامالاس، ال، قوزىباقتىڭ ولاردان ەكى-ۇش جاس ۇكەندىگى بار.
ارنەنى ءسوز ەتكەن ۇشەۋى ەندىگى كەزەكتە نەگىزگى شارۋاعا كوشكەندى ءجون ساناعانداي، از-كەم ءۇنسىز قالدى. كەنتاي نىمشاسىنىڭ وڭىرىندەگى تۇيمەلەرىن شەشىپ، جامباستاپ جاتقان جەرىنەن وڭتايلانا، مولداسوقىنىپ وتىردى دا:
— نۇرەكە، ۇيدە تىنىش قانا جاتسام، مىنا قوزەكەڭ كەلىپ، ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعارعانى. ءوزىم دە ساسىپ قالدىم، — دەپ ءوزىنىڭ قوزعالعالى وتىرعان اڭگىمەدەن بۇعان دەيىن حابارسىز بولعانىن بىلدىرە سويلەدى. — ەندىگى ءسوزدى قوزەكەڭە بەرەيىن، ىشىندەگىسىن اقتارسىن.
قوزىباق:
— نۇرەكە، سىزگە ارنايى كەلىپ وتىرمىن. مەندىك قولقا قانشالىقتى ادەپكە ساي كەلەرىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. ءوزىڭىزدىڭ بوتەن ەمەستىگىڭىزدى ەسكەرىپ، كوكەيىمدەگىنى بۇكپەيىن. كارىلىككە جەڭىلىپ، وسى كۇنگە دەيىن جيعان-تەرگەن اقىلىڭ شاشىراپ، الجۋعا قادام باسساق، ول دا تىرشىلىكتىڭ زاڭدىلىعى شىعار. مەنىڭ ايتپاعىمدى ءجون دەسەڭىز دە، الجىعاندىق دەسەڭىز دە ءوز ەركىڭىز... مەنىمەن قاتارلاس اعايىنىم ازىرەتبەرگەندى بىلەسىز. بىلتىر كەمپىرى ولگەندە جانازاعا قاتىستىڭىز. سول ازىرەتبەرگەننىڭ «ءالى دە تۇعىردان تايعان جوقپىن، باس قۇراسام» دەگەندەي پيعىلى بار. مايموڭكەلەمەي تۋراسىنا كوشسەم، ءسىزدىڭ قارىنداسىڭىز گۇلشارا كەلىسىمىن بەرسە، ونى ەندىگى قالعان ومىرىندە سەرىك ەتپەك نيەتتە... كەلىسىمنىڭ ءمانىسى وسى، — دەپ توقتادى.
نۇرعابىل قوزعالاقتاپ:
— بۇيىمتايدى ايتۋدىڭ سوكەتتىگى جوق... قارىڭداسىم وتباسىن قۇرمادى. ءقازىر جەر ورتاسىنا تاقاپ قالدى. بۇعان دەيىن دە ءسوز سالعاندار از بولعان جوق... ەندى سىزدەرگە وڭدى جاۋاپ بەرە قويار دەپ ويلامايمىن. مەنى نەسىن ورتاعا قىستىراسىڭدار، جاس ەمەس، ءوزى شەشەدى عوي، — دەدى نۇرعابىل جانارىن قوزىباققا قاداپ. — دۇرىسى، جەڭگەسى ارقىلى سويلەسىڭدەر. وزدەرىڭ كەلىسىڭدەر.
شىنىندا نۇرعابىل نە دەي قويسىن؟ تاقا ءبىر قۇتىلا الماي جۇرگەندەي قارىنداسىنا «تۇرمىسقا شىق» دەمەك پە؟ ۇنسىزدىك ورنادى. اركىم ءوز ويىمەن اۋرە.
نۇرعابىلدىڭ جانىن گۇلشارانىڭ تاعدىرى از جارالاعان جوق... بايعۇس قىزدىڭ ءومىر جولى بۇرىلىپ كەلىپ ءوز اۋلاسىنا تىرەلگەنىن اۋىر الماسا دا، قارىنداسىنىڭ ءوز الدىنا وتاۋ قۇرىپ، بالا ءسۇيىپ، ءبىر ءۇيدىڭ تۇتقاسى — انا بولا الماعانىنا قينالىپ، ىشتەن تىناتىن.
گۇلشارا مۇعالىمدىكتى بىتىرگەن سوڭ ءوز تەڭىنە قوسىلعان-دى. ءبىراق، بالا كوتەرمەي، اقىر سوڭىندا ون جىلداي وتاسقان كۇيەۋىمەن اجىراسقان. سودان، اكە شاڭىراعىن ۇستاپ قالعان ۇلكەن اعاسى — نۇرعابىلدىڭ قولىنا كەلگەن. وسىلايشا، گۇلشارا بولەك تۇرۋعا، رەتى كەلسە تاعى بىرەۋمەن كوڭىل جاراستىرۋعا كوڭىلى شاپپاعاندىقتان ءارى جەڭگەسىنىڭ جايلىلىعىن ەسكەرگەندىكتەن قاراشاڭىراقتا تۇراقتاۋدى قولاي كورگەن. مىنە، ءوزى شىققان شاڭىراعىنا قايتا ورالعالى عۇمىرىنىڭ جيىرما جىلى جاۋكەمدەلىپتى. وسى ارالىقتا نۇرعابىلدىڭ بالالارىنا قاراپ، اعاسىنىڭ ورتانشىسى — سەرىكتى وزىنە يكەمدەپ، ءۇي ىشىمەن جاراسىمدى قارىم-قاتىناس ورناتا ءبىلدى. اۋىلداعى مەكتەپكە مۇعالىمدىككە ورنالاسىپ، تاپقان ەڭبەكاقىسىن ورتاعا سالاتىن. وسى ىسپەتتەس جاعىمدى جايلار، ارا-قاتىناس اۋانى ونى بولەك تۇرۋعا، ءسوز سالىپ كەلگەن وزگە بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعۋعا ءماجبۇر ەتە قويماعان.
وعان بۇعان دەيىن دە ءسوز سالعاندار جەتىپ-ارتىلدى. بۇل ءبارىنىڭ دە مەسەلىن قايتاردى. ايەلى ولگەن نەمەسە اجىراسقان قولقالاۋشىلاردىڭ بەتىن قايتارعانىنا وكىنبەيدى دە. ويتكەنى، وزگەنىڭ بالا-شاعاسىنا وگەي شەشە بولعانشا، تۋعان اعاسىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا باسقاندى ارتىق كوردى. وسىنىڭ ءبارىن ىشتەي تۇيسىنەتىن نۇرعابىل كىسى سالۋشىلاردىڭ ارەكەتى بوس اۋرە ەكەندىگىن بىلسە دە ەشتەڭە دەمەيتىن. ەگەر، قارىنداسىن تۇرمىس قۇرۋعا ۇگىتتەسە، «مەنەن قۇتىلا الماي ءجۇر ەكەن» دەپ ويلار دەيتىن. ال، ءسوز سالۋشىلاردى ءوز الدىنان كەرى قايتارسا، «نۇرعابىل قارىنداسىنىڭ باعىن بايلاپ، اياعىنا تۇساۋ سالىپ وتىر»، دەگەندەي جۇرت سوزىنە ىلىگەتىنىن ءبىلىپ، بۇ ءتۇيىندى قالاي شەشەرىن گۇلشارانىڭ ءوز قۇزىرىنا قالدىراتىن. ال، گۇلشارانىڭ كىمگە بولسا دا ايتار جاۋابى نۇرعابىلعا تۇسىنىكتى.
قوزىباق كەشكى اۆتوبۋسپەن قايتىپ كەتتى... گۇلشارانىڭ قيمىل-قوزعالىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى جول بويى قاريانىڭ كوز الدىنا قايتا-قايتا كەلە بەردى. يبالى، دەنە ءبىتىمى كەلىستى، ەلۋگە كەلسە دە كىم-كىمدى دە ءبىر قاراتپاي قويمايتىن رەڭدى، ءبىراق، بالا ءسۇيۋ قىزىعىنان قاعىلىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتە الماي عۇمىر كەشىپ جاتقان ايەلگە اياۋشىلىعى ويانعان قوزىباق تەرەڭ كۇرسىندى... كورىكتى ءجۇزىن بۇلداپ، ەركەك كىندىكتىگە «ءامىرىن» جۇرگىزبەي، وسەك سوزگە ىلىنبەي، توسەك قىزىعىنا بوي الدىرماي، ءناپسىسىن تىزگىندەي بىلگەن گۇلشاراعا بۇدان دا بۇرىن ازىرەتبەرگەننەن الدەقايدا جاس ءارى داۋلەتتى كىسىلەردىڭ ءسوز سالعانىن بىلگەندە بۇل قوزىباق وسىلايشا اۋرەلەنبەس تە ەدى-اۋ...
قوزىباق اراعا ءۇش-تورت اپتا سالىپ تاعى دا ەكى-ۇش جەردى قولقالادى. ءبىراق، ولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنەن وڭدى جاۋاپ ەستىمەدى. كەدەرگى كوپ. ەڭ باستىسى — ازىرەتبەرگەننىڭ جاسى كەلىپ قالعاندىعى.
ءۇمىت وتى سونە بەرگەن سوڭ ازىرەتبەرگەن رايىنان قايتقىسى كەلگەن. مۇنىسىن قوزىباققا جەتكىزىپ كورىپ ەدى، ول: «ازەكە، جۇرتتىڭ ءبارى قۇلاعدار، ەستىپ قويعان، ەندى كەرى شەگىنبەلىك، قالايدا بىرەۋدى تابامىز» دەپ كونبەدى. ازىرەتبەرگەن: «قوزەكە، ءوزىڭىزدى دە كوپ اۋرەلەدىم، وسى دا جەتەر» دەپ، قارسىلاسىپ باقتى. دەگەنمەن، ەكەۋ-ارا كەڭەسە كەلىپ، تاعى ءبىر رەت ب ا ق سىناپ كورەلىك دەستى.
كەمپىرىنىڭ سۇراستىرىپ ءبىلۋى ارقىلى جەتكەن حاباردىڭ اۋانىن ەستىپ، قوزىباق س. اۋىلىنا جول تارتتى. مۇندا دا قوزىباقتىڭ تانىس-تامىرى از ەمەس. ەكى اۋىلدىڭ اراسى ايدامال دەمەسەڭ، اۆتوبۋسپەن ءبىر كۇن ارى، ءبىر كۇن بەرى جول.
قوزىباقتىڭ بۇل جەردە ءتۇپ ناعاشىلارى بار-تىن.
وزىنەن جاسى ۇلكەن ءتۇپ ناعاشىسى سەيىت جيەنشارىنىڭ كەلىسىنىڭ ءمانىن ۇققاننان كەيىن وڭاشادا ازىلگە جەڭدىرە:
— ە، باسە، كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماي كەتكەن جيەنشارىم ارنايى كەلگەن ەكەن دەسەم، «قىز» ىزدەپ ءجۇر ەكەن عوي، — دەپ كۇلە سويلەدى. — ۇيىڭە بارعاندا ازىرەتبەرگەنمەن تاباقتاس بولىپ ەدىم، بىلاي جامان كىسى ەمەس. مەنىڭ جيەنشارىم جاماندى جانىنا جولاتپايدى عوي... مۇندا جالعىزىلىكتى ايەل تۇراتىنىن كىمنەن ەستىدىڭدەر؟
— ەل ءىشى عوي...
— جىگىتشىلىك قۇرىپ جۇرگەنىڭە قاراعاندا، ءبىر وزەندى ارناسىنان اۋناتۋعا ءالى قاۋقارىڭ جەتەدى-اۋ، — دەدى سەيىت ازىلدەي.
— ە-ە، ساكە، قاي ءبىر قۋات قالدى دەيسىز، اعايىندىقتى تانىتۋدىڭ ارەكەتى عوي، — دەدى قوزىباق.
سەيىت قوزىبقتى قولقا سالىنباق جەسىر ايەلدىڭ ومىرىنەن حاباردار ەتتى.
— سەنىڭ جولىقپاق ادامىڭنىڭ اتى — نۇرعايشا. بىزبەن رۋلاس. جاسى ەلۋگە ىلىگىڭكىرەگەن بولۋى كەرەك. ەسىڭدە مە، وسىدان جيىرما-جيىرما بەس جىلداي بۇرىن وسى كەڭشاردا ديرەكتورلىق قىزمەت اتقارعان دارابەك دەگەن جىگىت بار ەدى عوي. مىنە، بۇل سونىڭ قىزى. اكەلەرى ەرتە قايتتى دا، شاڭىراقتارىنان بەرەكە تايىپ، بەس بيە ساۋساڭ دا ساباعا قىمىز تولمايتىن جايت وسىلاردىڭ باسىنا ورنادى. دارابەكتىڭ بالا-شاعاسى جان-جاققا شاشىراپ، باسى قۇرالماي كەتتى. اكە شاڭىراعىنا يەلىك ەتەر ءۇش ۇل بولا تۇرىپ، ءبارى ۇلكەن ءۇي — قاراشاڭىراققا جولاعىسى كەلمەدى. كەيىننەن ەل-جۇرت، اعايىن-تۋىس ارالاسا ءجۇرىپ ورتانشى ۇلى — تورتايدى سوپيىپ جالعىز قالعان شەشەسىنە قاراۋعا قالادان كوشىرىپ اكەلگەن. ءبىراق، تورتاي اۋىل ءومىرىن مەنسىڭكىرەمەي قيپاقتاپ ءجۇردى دە، بىر-ەكى جىلدى ارتقا سالىپ، شەشەسىن الىپ، قايتادان قالاعا كوشىپ كەتتى. داڭعىراعان بەس بولمەلى ءۇيىن، قورا-قوپسىسىن ساتىپ كەتتى. سول تۇستارى نۇرعايشا تۇرمىستا بولاتىن. كۇيەۋىمەن جەتى-سەگىز جىلداي وتاسىپ، الدەبىر سەبەپتەرمەن اجىراسىپ، وسىندا كوشىپ كەلگەن. اۋىل ايماق كوپتەپ-كومەكتەپ، ءۇش بولمەلى قارسى ەسىك تام سالىپ بەردى. شەشەسى بالاسىمەن بىرگە قالاعا كوشىپ كەتكەن جىلى كوز جۇمعان. ءقازىر باۋىرلارىمەن بايلانىسى ونشا ەمەس، قولىندا بەسىنشى-التىنشى سىنىپتا وقيتىن ءبىر قىزى بار. ەكەۋى تۇرىپ جاتىر. تۇرمىستارى تومەن. ءبىراق قاراقان باستارىن بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي اسىراپ ءجۇر. وعان ءسوز سالۋشىلار از بولعان جوق، ءبىراق ولاردىڭ بىرىنە دە وڭدى جاۋاپ بەرمەدى. سەن وعان قۇر بوسقا ءسوزىڭدى شىعىندايسىڭ-اۋ، اۋرەلەنىپ قايتەسىڭ، — دەپ سەيىت جيەنشارىنا سۇراۋلى پىشىنمەن كوز تاستادى.
قوزىباق:
— ناعاشەكە، اقىرى كەلىپ قالدىم، تونىمدى الىپ قالار دەيمىسىز، ەرتەڭ مەنى ەرتىپ بارىڭىز، — دەدى.
سەيىت قوزىباققا ءاپپاق ساقالىن جەلپ-جەلپ ەتكىزىپ، جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە تىزبەكتەلىپ بارۋدىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن، ودان دا سىپايى تۇردە كەمپىرى ارقىلى ءتىل الىسۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى. قوزىباق بۇعان كەلىستى.
سەيىتتىڭ كەمپىرى كۇلاي كوپ ۇزاماي نۇرعايشانىڭ كەشتەتىپ وسىندا كەلەتىنىن، اڭگىمەلەسەتىنىن جەتكىزدى. كەش تۇسە نۇرعايشا ۇيگە كىرگەندە سەيىت، كۇلاي، قوزىباق ۇشەۋى تورگى بولمەدە وتىرعان.
سەيىت:
— قاراعىم، مۇندا نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى مىنا جەڭگەڭ ارقىلى ءوزىڭ دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىڭ.
— ءيا، بىلەمىن.
— مىنا وتىرعان جيەن اعاڭ. وزدەرىڭ سويلەسىڭدەر. مەن ارالاسپايمىن، — دەپ سەيىت تىسقا شىعىپ كەتتى.
كۇلاي:
— قاراعىم، بىزدىكى ءجونىن ايتۋ. راس، بۇعان دەيىن دە ىقىلاس بىلدىرگەندەر كەزدەستى، ءبىراق ءتۇرلى سەبەپتەر جولىڭدى بوگەگەن شىعار... ەندى مىنە، ءوزىڭ بي، ءوزىڭ حان بولاتىن جەردىڭ رەتى كەلىپ تۇر، — دەدى.
ءجۇزىن تومەن سالىپ وتىرعان نۇرعايشاعا بارلاي قاراعان قوزىباق ونىڭ سىرتقى كەيپىنەن-اق تۇرمىسىن جۇپىنىلىق پەن جۇتاڭدىق شىرماپ العانىن انىق بايقادى. ال، قارا تورى، كۇن قاقتاعان رابايىنا تۇسكەن اجىمدەر جاستىققا ءتان شىرايىن كەلمەسكە جىبەرىپ، وشىرۋگە اينالعانداي. جالعىزدىقتان شەككەن جاپاسىن، باس بىلگەن تايداي جۋاسىتىپ تاستاعان تاعدىر تاۋقىمەتىن قايتا جاڭعىرتىپ نۇرعايشانىڭ وزىنە تىزبەكتەي ايتىپ بەرسەڭ كوز جاسىنا ەرىك بەرەرى داۋسىز. كەلىستى ءمۇسىن مەن بويعا بىتكەن سۇلۋلىق قانشا قارتايساڭ دا وزىندىك نىشانىن كىشكەنە بولسا دا ساقتاپ قالاتىنى بار ەمەس پە. سول سەكىلدى، نۇرعايشانىڭ سۇعاناق كوزدى ءبىر قاراتپاي تىنبايتىن اسەمدىگىن ۋاقىت توزاڭى كومكەرگەنىمەن ءبارىبىر كىسىگە ەرىكسىز مويىن بۇردىرار كەلبەتى از-كەم ساقتالعان-دى.
ازىرەتبەرگەنگە بەتتىڭ ارىنەن گورى، ىشكى سارايىنىڭ اسەمدىگى، تۇسىنىگى مەن وزىنە سەرىك بولارلىقتاي قابىلەتى بار جان كەرەكتىگىن جاقسى بىلەتىن قوزىباق ازىرگە ءسوزدىڭ سوڭىن باعىپ ءۇنسىز وتىر.
كۇلايدىڭ وڭ جانباسىن الا جايعاسقان نۇرعايشا جۇمساق ۇنمەن:
— شىنىمدى ايتسام، سىزدەردىڭ بۇل وتىلدەرىڭىزگە نەمقۇرايدى قاراي الماي تۇرعان جايىم بار. ءسىزدى جۇمساپ وتىرعان كىسىنىڭ وتباسى حاقىندا ءسوز ەتىڭىزشى. تەك، اقيقاتىن ايتىڭىز، — دەدى.
قوزىباق ازىرەتبەرگەننىڭ جاي-كۇيىنەن، وتباسى جونىندە بار بىلگەنىن ءتىلىنىڭ مايىن اعىزا ايتىپ شىقتى.
نۇرعايشا:
— مەنى تولعاندىراتىنى، ول كىسىنىڭ جاسى كەلىپ قالعاندىعى. «ءومىر باردا ءولىم بار». الدا-جالدا ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، ونىڭ ۇل-قىزدارى مەنى قابىلداي قويار ما ەكەن؟ ورتا جولدا قاڭعىپ قالمايمىن با؟ ونىڭ ۇستىنە بوي تۇزەپ قالعان قىزىما الگى شاڭىراقتىڭ بالالارىنا ءسىڭىسىپ كەتۋ قيىن عوي... وسى جاعى دا ويلاندىرادى.
— ازەكەڭنىڭ ءالى بەلى بۇگىلە قويعان جوق. بالالارى مەن كەلىندەرىنىڭ دە وعان دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. راس، سەن جاسسىڭ، ول ەگدە تارتقان كىسى. دەگەنمەن، سەنى مازاسىزداندىرىپ وتىرعان جايتتاردى رەتتەۋگە ازەكەڭنىڭ ورەسى جەتەدى. بۇل تۇرعىدا دا ءبىز ءوزارا كەڭەسكەنبىز. بالالارىنىڭ بارلىعى ءۇيلى-جايلى. كەنجەسى عانا باس قۇراماعان. ونىسى قالاعا ءۇيىر، سوندا قالماق نيەتتە. ال قىزىڭدى ەشكىم سىرتقا تەپپەيدى، — دەپ قوزىباق يكەمگە كونەر نيەتى بار ايەلدى قولدان شىعارىپ الماۋعا تىرىسىپ-اق باقتى.
تاقىرىپ اجەپتاۋىر تالدانعانىمەن، نۇرعايشا تاراپىنان ناقتى شەشىم ايتىلمادى. ول ەكى اپتاداي مۇرسات سۇراپ، قابىرعاسىمەن كەڭەسپەك بولدى. جاۋابىن كۇلاي ارقىلى ايتپاق.
قوزىباق ەرتەسىنە ءتۇس قايتا اۋىلىنا قايتىپ كەتتى. ارتى قالاي شەشىلەتىنى ازىرگە بەلگىسىز. ءبىراق، ءۇمىت بار. نۇرعايشانىڭ: «جاسىم ۇلعايىپ كەلەدى، قىزىم دا بوي جەتىپ، بۇلا ءوسىپ كەلەدى، ەرتەڭ تۇرمىسقا شىعا قالسا، بارعان جەرىنە مەنى وزىمەن بىرگە قالاي الىپ بارادى، بولاشاق كۇيەۋ بالا قىزىمنىڭ دەگەنىنە كونىپ، مەنى قولىمدا تۇرادى دەپ سەنىممەن ايتا المايمىن. «كۇشىك كۇيەۋلىككە» كونە قويماس. ءتورت قابىرعاعا قامالىپ جالعىز قالۋدان ارتىق ازاپ بار ما؟ بەل بۇگىلىپ، ەڭسە ەڭكىش تارتقاندا جانىڭا دەمەۋ بولار، مۇڭىڭدى بولىسەر بىرەۋدىڭ قاجەتتىگى كۇن وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى» دەپ كۇرسىنۋى قوزىباقتىڭ ازىرگە ازىرەتبەرگەنگە جەتكىزەر جالعىز عانا جىلى حابارى...
******
سول جىلى قىستىڭ العاشقى ايىندا ازىرەتبەرگەن نۇرعايشانى كوشىرىپ الدى.
وگەي شەشەسى بۇلاردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان كۇنى اكەسىنىڭ قۋانىشتى رەڭىن، بويىنداعى قۇلشىنىس تابىن، جاي كۇندەرى بىلىنە بەرمەيتىن باسقا دا جاعىمدى قۇبىلىستاردىڭ قىلاڭ بەرۋىن تەمىربەك جازباي تانىعان. نۇرعايشانىڭ ءوز تابالدىرىعىن اتتاۋى قۇرمەتىنە ارنالعان جيىندا ازىرەتبەرگەن قانشا جەردەن ءوزىن سابىرلى ۇستاپ، الگى وزگەرىستەردى سىرتقا بىلدىرمەيىن دەسە دە، ونىسىن تۇستاستارى انىق اڭعاردى. بىردى-ەكىلى قاتارلارى ازىرەتبەرگەننىڭ بويىنداعى سەرپىلىستى سەزگەندىكتەن شىعار، بوتا قالجىڭمەن ونى شىمشىلاپ-شىمشىلاپ الۋدى دا ۇمىتپاعان. ءبىراق، ازىرەتبەرگەن وزىنە باعىشتالعان ءازىلدى سوزدەردى كوڭىلىنە المايتىنداي حالدە ەدى.
دەنە ءبىتىمى تولىقسىعان، ەلۋگە كەلىپ قالسا دا قاتار-قۇربىسىن، شال-شاۋقاندى جاراسىمدى قىلىعىمەن سەزىمىن قىتىقتار قاۋقارى بار نۇرعايشاعا ازىرەتبەرگەننىڭ توق كوڭىلمەن قاراۋى تەمىربەكتىڭ كوڭىلىن جايلاندىرعان. بۇل ءۇشىن اكەسىنىڭ دەگەنى ورىندالسا بولعانى.
تەمىربەك قوزىباقتىڭ كەمپىرىنە اكەسى مەن وگەي شەشەسىنە توسەك ورىندى وڭاشا، جايلى ەتىپ سالىپ بەرۋدى جەڭگەلەرى ارقىلى جەتكىزدى. قوزىباقتىڭ كەمپىرى — جامال ىمىرت ۇيىرىلە وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداپ، ازىرەتبەرگەن مەن «جاس كەلىنگە» بەلگى بەردى.
ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتكەن تەمىربەك كورشى بولمەدەگى اكەسىنىڭ اھىلاپ-ۇھىلەگەنىن، قيمىل-قوزعالىس سىبدىرىن قۇلاعى شالدى دا، ءجۇزى شىداماي اياعىنىڭ دىبىسىن سەزدىرمەستەن تىسقا شىعىپ كەتتى. وسى ساتتەر تەمىربەكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن جۇمباقتىڭ شەشىمىن تاۋىپ بەرگەندەي...
بوتەن ورتاعا، بەيتانىس وتباسىنا نۇرعايشا جاتىرقاي ەنگەنىمەن، كەلە-كەلە قالىپتاسىپ، بۇرىننان وسى ءۇيدىڭ ءبىر مۇشەسىندەي ءسىڭىسىپ كەتتى. ورالبەكتىڭ مەكتەپ جاسىنداعى ۇل-قىزدارى نۇرعايشا اپالارىنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلگەن وگەي اپكەلەرىنە باۋىر باسىپ، بىر-بىرىنە ءىش تارتىپ، جاتسىنا قويعان جوق. شاڭىراقتاعى ءىرى باستىلار ءوز بالالارىنىڭ كىرشىكسىز كوڭىلىن وگەي باۋىرلارىنا بۇرعىزىپ، ولاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن تۋىسقاندىق سەزىمىن ورناتا بىلۋگە ىقتياتپەن زەيىن قويعان. وسىلايشا ۇلكەندەر جاعىنىڭ ءتۇسىندىرۋى ساناسىنا سىڭگەن سايىن، ولار وزدەرىنىڭ تۋعان باۋىرلار ەكەندىگىنە ءشۇبالارى دە قالماعانداي.
اۋىلداستار اراسىندا نۇرعايشاعا جانى اشىعانسىعاندار: «ەرتەڭ ازىرەتبەرگەن ولاي-بۇلاي بولىپ باقيلىققا ساپار شەگە قالسا، ول بايعۇس قايدا بارماق، بۇل ۇيدە كىمىم بار دەپ جۇرمەك؟» دەپ بىر-بىرىنە كۇبىرلەسە، «ازىرەتبەرگەن ءالى تىڭ، كۇشى قايتقان جوق. قاريانىڭ شيرەك عاسىر عۇمىر كەشپەسىنە كىم كەپىل، بۇ دۇنيەدەن قايتقانىنا دەيىن جان ءناسىپ، بالكىم پەرزەنت كورىپ تە قالۋى مۇمكىن. كەشەگى قارا نارداي قاريالاردىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟ ءبىر قاتىنعا ازەر يە بولىپ جۇرگەن قازىرگى جاستارعا قاراعاندا مۇنداي شالداردىڭ بەل قۋاتى كۇشتى، ءالى-اق كورەسىڭدەر...» دەپ وي تۇيگەندەر دە تابىلدى. تەمىربەك تە وسى سوڭعى پىكىردە.
اكەلەرىنە تۇپكى ويلارىن جەتكىزە الماعان ازىرەتبەرگەننىڭ باسقا بالالارى بولعان ىسكە مويىنسۇنعانداي. كەيىننەن ءبارىنىڭ دە ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتتى. ءتىپتى، ايمان ءجيى-جيى كەلىپ، وگەي شەشەسىمەن سىر شەرتىسىپ قايتاتىن بولدى.
******
نۇرعايشا جۇكتى بولىپ، بۇكىل اۋىلدى دۇرلىكتىردى. «كىمنەن ەكەن؟..» دەپ كۇدىكپەن قاراعاندار جەتىپ-ارتىلدى. «كىمنەن بولۋشى ەدى، ازەكەڭ قاي جىگىتتەن كەم ەدى» دەپ، جاۋاپ قاتقاندار دا تابىلدى. العاشىندا ىڭعايسىزدانىپ، بەلىن شارت بۋىپ جۇرگەن نۇرعايشا، نارەستەنىڭ ىشتە ەركىن ءوسۋى ءۇشىن، بەل بۋۋىن دوعارعان. ول العاشقىدا كەلىنى ۇلبالا مەن قولداعى بالا ورالبەكتەن قاتتى قىسىلدى. «ولار تۇسىنەر...» دەپ ءوزىن الداۋسىراتقانسىدى دا.
ۋاقىتى كەلىپ قۇرالبەكتەن اۋماي قالعان نارەستە دۇنيە ەسىگىن اشتى. ازەكەڭنىڭ وتباسى ءبىر شابىلىپ، شىلدەحانا وتكەردى. «ەگەر ازەكەڭ ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، نۇرعايشانىڭ كۇنى نەشىك؟» دەپ ءجيى-جيى ويلايتىن قوزىباق، تەمىربەك سەكىلدى جاناشىرلارعا بۇل قۋانىش ەرەكشە اسەر ەتتى. ورتادا دانەكەر بار. بۇل دانەكەر بوتەن ەمەس، شەشەسى بولەك بولسا دا وسى ءۇيدىڭ وسىپ-ونگەن پەرزەنتتەرىنىڭ باۋىرى.
ورتادا دانەكەر بولعاندى ىشتەي قۇدايدان مىڭ مارتە تىلەيتىن نۇرعايشا ءۇشىن دە بۇل شەكسىز، كول-كوسىر قۋانىش، جاراتقاننىڭ پەندەسىنە زارىقتىرا-زارىقتىرا اقىرى جارىلقاپ بەرە سالعان باقىتى ەدى.
ءوزى دۇنيەدەن وزا كەتسە، باس قۇراسقان قوساعىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولاتىنىنا باس قاتىرىپ جۇرگەن ازىرەتبەرگەن نۇرعايشانىڭ قۇرساق كوتەرگەنىن بىلگەندە جۇرەگى جارىلارداي قۋانعان. سودان باستاپ ونىڭ بار ارمان، نيەتى — نارەستەنىڭ امان-ەسەن دۇنيەگە كەلۋى ەدى. مىنە، سول ءدىتى ورىندالدى...
******
جاراسىمدى وتباسى اراعا ەكى جىل سالىپ ازىرەتبەرگەندى باقيلىققا شىعارىپ سالدى. جۇرەك بىردەن بۇلكىلدى قيمىلىن توقتاتقان. جۇرەك دەگەننىڭ اشۋى قاتتى عوي. قاھارىنا مىنسە، «ال ەندەشە» دەپ كەنەتتەن توقتاي سالادى. الپىستىڭ توعىزىنا شىققان قاريا تۇگىلى، وتىزىندا قولىنا وراعىن ەندى الىپ، قىرىقتىڭ قىرقاسىندا قىرمان تارتامىن دەپ سايلانىپ جۇرگەن جىگىت اعالارى دا جۇرەكتىڭ زوبالاڭىنان بىردەن كەتىپ جاتادى ەمەس پە؟
ورالبەكتىڭ قولىندا قالعان نۇرعايشانىڭ ەندىگى تاعدىرى كەزىندە اراعا تۇسكەن قوزىباقتى مىقتاپ ويلاندىردى. سوندىقتان دا قوزىباق ازىرەتبەرگەننىڭ پەرزەنتتەرىنە وگەي شەشەسىنە بىردە-بىر رەت قىرىن قاراماۋدى تاپسىردى. مۇنى اكە الدىنداعى پارىزى ەكەندىگىن قاتاڭ ەسكەرتتى.
اۋىلدا وسكەن، اۋىل بالاسىنا ءتان يبالىعى مول ورالبەك وگەي شەشەسىنە اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە كورسەتكەن قۇرمەتىن ۇدەتپەسە، باسەڭدەتكەن جوق. ارينە، شالىنىڭ ۇڭىرەيىپ قالعان ورنى نۇرعايشانى ەزىپ تاستادى. كەيدە ءبارىن قويىپ توركىنىنە تارتىپ كەتكىسى دە كەلەتىن.
ءبىراق، ورالبەكتىڭ رۇقسات بەرمەيتىنىن، تەمىربەكتىڭ جولىن كەسەتىنىن جاقسى بىلەتىن نۇرعايشا ازىرەتبەرگەننىڭ ورنىندا كۇنىن وتكىزە بەردى. وسى الەتتە ءوز الدىنا بولەك شىققىسى كەلەتىنىن ءبىر رەتى كەلگەندە قوزىباققا سەزدىرگەن، ءبىراق نۇرعايشانىڭ بۇل ارەكەتىن ول قولداي قويماعان.
وگەيلىكتى سەزدىرمەۋگە تىرىسقانىڭمەن ءبارى دە كوكىرەك قۋىسىندا سايراپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ... شەشەسى بولەك، اكەسى ءبىر كىشكەنتاي نارەستە عانا اراداعى قالت-قۇلت ەتكەن كوپىردى تىرەپ، جاساندى سىيلاستىقتى شىنايى قارىم-قاتىناسقا ۇشتاستىرىپ تۇرعانداي، ەڭ باستىسى بەتىن مۇز كومكەرىپ، قۇمىعا اعىپ جاتقان وزەن — تىرشىلىككە ساۋلەسىن توگىپ، ءۇمىت سىيلايتىنداي.
سول جىلى تەمىربەك: «وگەي شەشەسىنەن تۋعان باۋىرىممەن قاتار ءوسسىن»، دەپ، ءوزىنىڭ ءۇش جاسار كەنجە ۇلىن نۇرعايشانىڭ باۋىرىنا سالىپ بەردى.
You Might Also Like
-
سيدام دەنەلى، ءسۇيىر يىقتى، ۇشكىر مۇرىن، تىپ-تىك تەرگەۋشى وسى شاڭىراققا بۇگىن ءۇشىنشى رەت كەلىپ، ءۇشىنشى رەت داربازا قوڭىراۋىنىڭ تۇيمەدەي نۇكتەسىن باستى. قالانىڭ ءدال ورتالىعى، جانعا جايلى تىنىش جەر. ق...
