ايقايلاپ ايتقان ءسوز
بۇل ءسوزدى مەن پاريجگە بارىپ ايتپاقشى ەدىم...
ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعىمىزدىڭ ءبىرىنشى باستىعى نۇرلان مىرقاسىم ۇلى ورازالين ايتتى:
— شەراعا، جولعا دايىندالىڭىز، پاريجگە باراسىز، — دەدى.
— ە، وندا نە بولادى ەكەن؟
— شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ جەتپىس جاسقا تولۋىنا بايلانىستى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى اياسىندا، يۋنەسكو ۇلكەن سالتاناتى سيمپوزيۋم وتكىزەدى. سوعان بارامىز. قازاقستاننان ءۇش ادام. مەن، ءسىز جانە قادىر مىرزا ءالي. سوندا بەس-جەتى مينوتتىك ءسوز سويلەيسىز. ءبىراق ورىسشا دايىنداڭىز.
— ە، نەگە؟
ويتكەنى پاريجدە قازاقشادان فرانسۋزشاعا اۋداراتىن ءتارجىماشى جوق.
ۋاقىتى تىم از. ناۋرىز مەيرامى وتە سالىسىمەن، جيىرما تورتىندە ۇشۋىمىز كەرەك.
- تەز قۇجاتتارىڭىزدى، ەكى سۋرەتىڭىزدى ەتكىزىڭىز، — دەپ نىعىزدادى نۇرلان مىرزا.
ايتتى بولدى — ورىنداۋ كەرەك.
قۇجات تاپسىرۋ قيىن ەمەس، ال ءسوزدى ءقايتتىم؟ ءوزىمىزدىڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مىنبەسىنەن ايتا سالاتىن ءسوز ەمەس. كوز الدىما ەلەستەتتىم: پاريج. سالتاناتتى ساراي. دۇنيە ءجۇزىنىن تۇكپىر - تۇكپىرىنەن جينالعان مارقاسقا جازۋشىلار. قاراسى بار، اعى بار، سارىسى بار. شەتىنەن سايراپ تۇر. ال مەن نە ايتامىن؟ جانە ورىسشا.
قينالعان جەرىم وسى بولدى. بەس-ون مينۋتتىك سەزدى بەس تولعاپ ارەڭ جازدىم. ورىسشادان سونشالىقتى سورلى دا ەمەسپىن. ءبىراق ءومىر بويى قازاقشا جازىپ داعدىلانعان باسىم، ورىسشاعا توسىرقاپ قالامىن.
ايتماتوۆ تۋرالى ايتاتىن ءسوز كوپ. كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. تالاس الاتاۋىنىڭ شىندارىنان قۇلاپ اكقان كۇركىرەۋسۋ وزەنىنىڭ شىعىس جاق بەتى — قىرعىزستان، باتىس جاق بەتى — قازاقستان. ارعى بەتىندە شىڭعىس ايىلى، بەرگى بەتىندە مەنىڭ اۋىلىم.
و، ايتاتىن وي مول. ءبىراق سونىڭ ءبارىن ورىسشا جەتكىزۋ، ءدانى ءىرى، ءدامدى شىرىن ءسوز تابۋ وڭاي ەمەس.
قيقالاپ، ءتۇن جارىمعا دەيىن وتىرىپ جازىپ بولدىم - اۋ.
ەرتەڭ جولعا شىعامىز.
ءبىراق ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى، اللانىڭ. دەگەنى بولادى. جازۋشىلار وداعىنان تەلەفون:
— پاريجگە بارمايتىن بولدىڭدار، — دەدى.
— ە، نەگە؟
— سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە اقشا جوق، جول قاراجات تاپپادى.
ورىسشا جازىلعان ەكى پاراق قاعازدى قولىما الىپ بالكونعا شىقتىم. كۇن ارايلاپ شىعىپ كەلە جاتقان كەز ەدى. پاريج وسى تۇستا - اۋ دەپ، باتىس جاققا قاراپ تۇرىپ تاماعىمدى جوتكىرىنە تازالاپ الىپ، بارىنشا باقىرا ايقاي سالىپ، الگى ءسوزىمدى قۇلشىنا وقىپ شىقتىم.
ءبىزدىڭ پارلامەنتتە ءتۇپنۇسقانى ورىسشا دايارلاپ، قازاقشاعا سوڭىنان ولپى-سولپى اۋداراتىنى سياقتى، مەن دە الگى ءسوزىمدى قازاقشاعا اۋدارعاندا بىلاي بولىپ شىقتى:
«ول (ياعني شىڭعىس) قىتايشا تيان-شان دەپ اتالاتىن ءتاڭىرتاۋدىڭ ماناس دەيتىن شىڭىنىڭ ءدال ەتەگىندە وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلدى.
ەگيپەتتەگى پەرعاۋىنداردىڭ پيراميدالارى ماناس شىڭىنا ۇقسايدى. ءبىراق ماناس شىڭى پيراميدالاردان مىڭ ەسە بيىك. قۇدايدىڭ ەزى سولاي جاراتقان.
بۇرىن وتكەن بابالاردىڭ ايتۋىنشا، ماناستىڭ ۇلى رۋحى اراعا كوپ جىلدار سالىپ، وقتا-تەكتە ءوزى اتتاس شىڭنىڭ باسىنا كەلىپ قونادى ەكەن.
سونداي ءبىر كەزەكتە شىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە جاڭا كەلگەن نارەستەگە كوزى ءتۇسىپ، اق باتاسىن بەرگەن ەكەن.
«ەي، بەيكۇنا ۇرپاعىم،—دەگەن ەكەن سوندا ماناس، — الەمدەگى تىرشىلىك يەسى تەك جەر ەكەن دەپ قالما. اللا قۇدىرەتىمەن جارالعان وسى جەردەن دە باسقا تىرشىلىك يەلەرى مەكەندەيتىن جۇلدىزدار كوپ. مەن سولاردىڭ بىرىنەن كەلىپ تۇرمىن. الەمدە ماڭگى-باقي ارپالىسىپ جاتقان ەكى كۇش بار: ىزگىلەر مەن زۇلىمدار. ىزگىلەر ادال الام سيپاپتى، زۇلىمدار داۋ ديۋ باستاعان سايتان سياقتى. سەن، ءۇرىم بۇتاعىم، ىزگى بول. زۇلىمدىقپەن ايقاسا بەر. ءاۋمين!»
سول اق. باتا دارىعان شىڭعىس ايتماتوۆ ەندى وراسان دارىننىڭ، باي اقىل-ويدىڭ ادامى بولدى.
«ماناس» دەگەن ءسوز گيمالاي - بۇلاناي تاۋىن مەكەندەيتىن ماحاتما - اۋليەلەردىڭ تىلىندە: «الەمدىك - كوسموستىق اقىل - وي» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن.
سوندىقتان ايتماتوۆتا ماناستان قالعان، ماناستىڭ اق باتاسىنان العان زور قاسيەت بار.
بۇل ارتىق ايتىلعان قولپاش ەمەس. جالپاڭداپ، جاعىمپازداناتىن جاستان ءوتىپ كەتتىم.
سوناۋ جاس كەزىمنەن باستاپ شىڭعىستىڭ بارلىق شىعارمالارىن دەرلىك قازاقشاعا اۋداردىم. ءبىراق ودان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىگەن ەمەسپىن. ەندىگى دامەتكەنىم نە جورىق؟
مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى شىڭعىستىڭ ءوز شىعارمالارى دالەلدەيدى. ايتماتوۆ اسا دارىندى جازۋشى عانا ەمەس، كورىپكەل جازۋشى. مىسالى، «قوش، گۇلسارى» رومانىن الىڭىز. سونداعى باس تۇلعا تانابايدىڭ باسقا ىس-ارەكەتتەرىن بىلاي قويعاندا، تەك ءبىر قيمىلىن عانا ەسكە الىپ كورىڭىز. قوي باعادى. قىس سوزالاڭداپ، جەم - ءشوپ تاۋسىلىپ، مال تولدەپ جاتقان كەز. قورا اڭعال-ساڭعال. بەلۋاردان سادىرا.
وسى توزاقىڭ ىشىندە كۇندىز-تۇنى كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەن تانابايدى اۋداننان كەلگەن قارا قايىس پالتولى پروكۋرور مەن ۋاكىل ءاي كەلىپ القىمنان الادى: «قوشاقاندار نەگە ەلەدى؟ نەگە مالىڭ جۇدەۋ؟»
بۇل قورلىققا شىداي الماعان تاناباي ءشوپ شانشيتىن ايىردى الا سالىپ، الگى داۋلەرگە تۇرا ۇمتىلادى. داۋلەر زارەسى قالماي، اتتارىنا ءمىنىپ بەزىپ بەرەدى.
بۇل كومپارتيانىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى. ونىڭ وكىلدەرىنە ايىر سىلتەمەك تۇرماق، بەتىنە تىكە قاراۋدىڭ ءوزى اجالدان بۇرىن ولگەنمەن تەڭ.
بۇل الداعى بولاشاقتاعى بولاتىن زور توڭكەرىستىڭ نىشانى. جازۋشى ونى كۇنى بۇرىن كورە ءبىلدى.
ارادا جيىرما شاقتى جىل ەتكەننەن كەيىن كسرو اتتى ۇلى يمپەريا قۇلاپ، ساتاناكراتيا كۇيرەدى. ساتاناكراتيانى دەموكراتيا جەڭگەن سياقتى بولدى. ءبىراق سول ساتاناكراتيا مەن دەموكراتيا سوعىسى ءالى ءجۇرىپ جاتىر. يمپەريا كىرپىشتەرىنىڭ استىندا قالعان ساتانا -سايتانداردىڭ جانى ءسىرى، كوعامدى ءالى دە بيلەگىسى كەلەدى.
ءسويتىپ، بۇل روماندا ايتماتوۆ اسپان اقيقاتىن ايتتى.
اسپاندا جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ جانىن، اقىل-ويىن، ءىس - ارەكەتىن بيلەپ الۋ ءۇشىن ديۋلار مەن پەرىشتەلەردىڭ كۇرەسى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتادى. جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت كسرو ۇستەمدىك قۇرعاندا اق پەرىشتەلەردى قارا ديۋلار جەڭىپ تۇرعان كەزەڭ ەكەن. ايتماتوۆ ەندى سول ديۋلاردىڭ جەڭىلەتىنىن كۇنى بۇرىن ءبىلدى.
ەندى «بوراندى بەكەتتى» الىڭىز. كوسمودروم. بايقوڭىر. قايتىس بولعان قازانعاپ كارت. ەدىگە ونى بابالار بەيىتىنە اپارىپ قويايىن دەسە، ەتە المايدى. كوسمودروم. امالى تاۋسىلىپ، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرعان شاقتا اسپانعا شانشىلىپ راكەتا ۇشادى. اسپان اياسى وت-جالىن قۇشادى. اۋا، ادامزات، جان - جانۋار، وسىمدىك اتاۋلى تۇنشىعىپ بارا جاتادى. ويتكەنى وت-جالىن وتتەگىن شىجعىرىپ كۇيدىرىپ جىبەرەدى. ورتەنگەن اسپان اۋزىن ارانداي اشىپ، وتتەگىن، ىلعالدى ىزدەيدى. اينالا توڭىرەكتى، جەر بەتىندەگى ىلعالدى قوماعايلانا سورىپ الادى. اسپان دا اجالدان ۇرەيلەنەدى. ول دا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى.
بايقوڭىر كوسمودرومى سالىنعانعا دەيىن ارال تەڭىزى شالقىپ جاتار ەدى. قالاي كوسمودروم جۇمىسقا كىرىستى، سولاي ارال تارتىلا باستادى.
عالىمدار ايتپاعاندى ايتماتوۆ ايتتى.
نەمەسە «جان پيدانى» الىڭىز. بەتپاقدالا مەن مويىنقۇم - دا، تورعاي دالاسىندا، ۇلىتاۋ وڭىرىندە اقبوكەن دەگەن جانۋار مىڭ-مىڭداپ جورتىپ جۇرەتىن. ونىڭ تۇقىمى ۇزىلەتىنىن ايتماتوۆ وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ايتتى. اۋەدەن ۆەرتولەتپەن ۇشىپ ءجۇرىپ قىرعاننان كەيىن، ەتىن ساسىتىپ، ءمۇيىزىن قىتايعا ساتقاننان كەيىن نە تامتىق قالادى؟! «قوش، گۇلسارىدان» كەيىن «قوش، اقبوكەن!»
بۇل ءبىزدىڭ، الەم الدىنداعى ماسقارالىعىمىز.
ۆەرتولەتپەن اڭشىلىق جاساۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەتىنى تاياۋدا عانا ايداي الەمگە بەلگىلى بولدى. ولار تايراڭدايدى، تاسىراڭدايدى. ءبىراق عىلىم تىلىندە «كارما» دەگەن بار. قازاقشا ايتقاندا، قارعىسقا تاياۋ. اسىرەسە بەيكۇنا اقبوكەننىڭ، اڭ اتاۋلىنىڭ قارعىسى جىبەرمەيدى.
رەگلامەنت بەرىلەتىن جەتى مينۋتتەن اسىپ كەتتى، بىلەمىن. ايتماتوۆ جەتى مينۋتكە سىيمادى. «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» دەپ كازاك ءباسپاسوزى باياعىدا-اق ايتقان. ونى بىرەۋلەر، اسىرەسە ارامىزداعى كەيبىر جازۋشىلار كوپ كورەدى. سونشالىقتى اسپانداتىپ، و نەسى ول، — دەيدى.
ءتاڭىرتاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى شەكەر ايىلىندا دۇنيەگە كەلىپتى ايتماتوۆتىڭ تويى جەر شارىنىڭ ارعى ءبىر شەتىندە ءوتىپ جاتسا، وعان سول جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ادەبيەتتىڭ ارقالارى جينالىپ جاتسا، ول ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى بولماعاندا، كىم بولادى؟!
سول مارتەبەلى جيىنعا كاتىسا الماي، كاناتى قىرقىلعاندار — قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ وكىلدەرى عانا. ۇكىمەت قارجى جوق دەپتى. مەيلى. ءبىراق...
— پرەزيدەنتتەر مەن پرەزيدەنتتەر؛
— پرەمەر-مينيسترلەر مەن پرەمەر-مينيسترلەر؛
— مينيسترلەر مەن مينيسترلەر؛
— تاعى باسقا دوكەيلەر —
الماتى مەن پاريج اراسىندا، نەمەسە استانا مەن لوندون اراسىندا مىنا مەن سياقتى ەز ۇيلەرىنىڭ بالكوندارىنا شىعىپ الىپ، ىشقىنا ايقايلاپ سويلەسە، و شىركىن، قانشا قارجى ۇنەمدەلەر ەدى، ا؟!
سول ۇنەمنەن زەينەتاقى دا، جالاقى دا، كوپ بالالىلاردىڭ اقىسى دا، تاعى - تاعى كوپ قاجەتتەر وتەلەر ەدى.
You Might Also Like
-
"ورامال _ ارابتاردىكى"... جارايدى، بولسىن دەلىك! "ءدىن _ ارابتىكى". جارايدى، ول دا بولسىن! سوندا قازەكەڭدەردىڭ بۇگىنگى ىستەپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى وزىنىكى مە ەكەن؟ سونداي ۇلتشىل ھ...
-
جاقسى اكە جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەندەي، جارىقتىق جاكەمنىڭ، جامبىل اقىننىڭ ارقاسىندا بىلتىر ءبىراز جەردىڭ ءدامىن تاتتىق.
