بالا تاربيەسىنە قاتىستى كەيبىر كەڭەستەر
بالا – اتا-انانىڭ قولىنداعى امانات. ولاردىڭ جۇرەكتەرى پاك، تازا، گاۋھارداي قۇندى. بالا جاس شىبىقتاي يىلگىش كەلەدى. كەز-كەلگەن پىشىنگە سالۋعا بولادى. قۇنارلى توپىراققا ۇقسايدى. قۇنارلى توپىراققا نە ەكسەڭ، سونىڭ جەمىسىن الاسىڭ. سوندىقتان بالا نەگە بەيىمدەلەتىن بولسا، سول بويىنشا باعىت الادى، سول بويىنشا وسەدى. ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى.
بالادان جاقسى قاسيەتتەر، جاقسى ارەكەتتەر كورگەن كەزدە، ونى ماقتاۋ كەرەك، ماراپاتتاۋ كەرەك. كەيدە ادامداردىڭ اراسىندا ماقتاۋ كەرەك. «مەنىڭ ۇلىم ءسويتتى» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن جاقسىلىققا ىنتالاندىرۋ كەرەك. ورەسكەل ىس-ارەكەتتەر ىستەسە نەمەسە ءبىر جامان ءسوز سويلەسە، بىرنەشە رەت كورمەگەندەي سىڭاي تانىتۋ كەرەك. «ولاي ىستەمە!» دەمەۋ كەرەك، جازعىرماۋ كەرەك. ءجيى ءجيى جازعىرىلاتىن بالا باتىلدانىپ جاسىرىن ىستەپ جۇرگەندەرىن دە اشىقشا ىستەي باستايدى. ىستەگەن جامان ىستەرىنىڭ زيانىن وزىنە جۇمساق تىلمەن ءتۇسىندىرۋ، ەسكەرتۋ كەرەك.
تاربيەدە ۇرۋعا بولمايدى
1- بالانى ۇرۋ مىنەز-حۇلقىنىڭ بۇزىلۋىنا، اشۋلانشاق بولۋىنا سەبەپ بولادى.
2- تاياق جەپ وسكەن بالا جۇمساق مىنەزدى بولمايدى.
3- تاياق جەۋ بالادا اكە-شەشەسىنە قارسى اشۋ-ىزاعا جول اشادى. بالا ءوزىنىڭ ىستەگەنىن جامان نارسە دەپ ويلامايدى، ءوزىن كىنالى دەپ سەزىنبەيدى، كەرىسىنشە ءوزىن ۇرعان ادامدى كىنالى دەپ كورەدى.
4- تاياق جەپ وسكەن بالا اشۋلانعان كەزىندە ول دا كۇش قولدانۋعا كىرىسەتىن بولادى، باسقالاردى ۇرادى. وسىلايشا تاياق جەۋى قىزبالىققا سەبەپ بولادى.
بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن ۇرۋ دۇرىس ەمەس. تەك قاتەلىك ىستەيتىن بولسا، جازالانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن سەزىندىرۋ كەرەك.
تاربيەدە «بىلاي ىستە، مۇنى ىستەمە» دەۋدىڭ ورنىنا جۇرىس-تۇرىسىمىزبەن بالاعا ۇلگى بولۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ال-ارەكەتتەرىمىز سوزگە قاراعاندا كوبىرەك اسەر ەتەدى.
اكەسى تەمەكى شەگەتىن، قۇمار وينايتىن بولسا، بالاسىنا «بۇلاردى ىستەمە!» دەپ ايتۋى ونشالىقتى اسەرلى بولمايدى. ويتكەنى بالا «بۇلار جامان بولسا، اكەم جاسامايتىن ەدى» دەيدى. جاقسى نارسەلەر جاسالىنسا بالاعا ۇلگى بولادى. بالاعا جاقسىلىق جاساۋدىڭ پايداسىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. وسىلايشا بالا ءوزىمشىل (ەگويست) بولۋدان قۇتىلادى. ءوزىمشىل بولىپ وسكەن بالالار قوعامعا ۇيلەسۋى قيىنعا سوعادى.
بالا تاربيەسىنە قاتىستى كەيبىر كەڭەستەر
— بالاعا دەرت، قيىندىقتارىمىزدى ايتپاۋ كەرەك، قۋانىشىمىزدى ايتۋعا بولادى.
— بالاعا وتباسى ىشىندەگى بىرەۋ ۇرىسىپ جاتسا، باسقاسى ونى جاقتاماۋ كەرەك.
— ونىڭ قاسىندا ۇنەمى كۇلىمدەگەن، جىلى ءجۇزدى بولۋعا تىرىسۋ كەرەك. كوڭىلىمىز جابىرقاڭقى بولۋى، بالاعا تەز اسەر ەتەدى.
— ونى وزگە ادامداردىڭ الدىندا ۇرىسپاۋ، جازعىرماۋ كەرەك.
— كەمشىلىكتەرىن مويىنداۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. كەمشىلىكتەرىن ءبىلىپ جوندەۋگە تىرىسۋى — ومىردە جەتىستىككە جەتۋىنە سەبەپ بولادى.
— بالانى وتىرىكشىلىكپەن كىنالاماۋ كەرەك.
— باۋىرلارىنىڭ اراسىندا بولمەۋ كەرەك.
— تاكاپپارلىقتىڭ جامان قاسيەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرىپ، تاكاپپار بولۋىنىڭ الدىن الۋ كەرەك.
— بالانىڭ قاتەلىكتەرى بولادى. دەرەۋ جازالاندىرماۋ كەرەك. قاتەلىگىن، زيانىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
— «سەن ادام بولمايسىڭ»، «سەنەن قويشى دا شىقپاس» دەگەن سەكىلدى ايىپتاۋلاردان ۇزاق بولۋ كەرەك. بۇلار بالانىڭ وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن ازايتىپ، ادامي قاسيەتىن جوعالتادى، ىنجىق بولۋىنا سەبەپ بولادى.
— بالا ۇلكەندەردەن كورگەنىن ىستەيدى. سوندىقتان ولارعا جاقسى ۇلگى بولۋ كەرەك.
— بالا سۇيىكتى بولۋعا، ويناۋعا، سويلەسۋگە مۇقتاج بولادى. بالا وزىنە سۋىق، قاتال جانە قاتتى سويلەگەن ۇلكەندەردى ءوزىن جاقسى كورمەيدى دەپ ويلاپ داعدارىسقا ۇشىرايدى. سوندىقتان ولارمەن مەيىرىمدى، كۇلىمدەگەن ءجۇزدى، جىلى ءسوزدى مامىلەدە بولۋ كەرەك.
— بالاعا ناسيحات بەرۋدىڭ ورنىنا، وعان ءىس جۇزىندە كورسەتۋ، بىرگە ىستەۋ دۇرىسىراق بولادى. مىسالى: استىڭ الدىندا قولدارىن جۋۋى كەرەكتىگىن ءجۇز رەت ايتقاننان، ءبىر مارتە قانەكەي قولدارىمىزدى جۋايىق دەپ بىرگە ىستەۋدىڭ اسەرى كوبىرەك بولادى.
— وعان بەرىلگەن ءىستى، ورىنداعانىن نەمەسە ورىنداماعانىن قاداعالاۋ كەرەك، ءوزىن باقىلاۋدا ەكەنىن ءبىلسىن.
— بالاعا شاماسى كەلمەيتىن جۇمىس تاپسىرماۋ كەرەك. كەرى جاعدايدا قولىنان كەلەتىن نارسەلەردى دە ىستەمەيتىن بولادى.
— ۇلى كىسىلەردىڭ ءومىربايانىن، عيبراتتى وقيعالارىن ايتۋدىڭ بالا ساناسىنىڭ جەتىلۋىنە جانە بۇدان ۇلگى، ونەگە الۋىندا دا ماڭىزى زور. بالانىڭ تۇسىنەتىندەي جانە تاربيەلىك ءماندى بولعاندارىن تاڭداپ ايتىپ بەرۋ كەرەك.
— ورىنداي المايتىن نارسەلەردى ايتىپ ۋادە بەرمەۋ كەرەك. بۇلار ايتا بەرەدى، ءبىراق ورىندامايدى دەگىزبەۋ كەرەك.
— سىر، قۇپيالاردى بالاعا ەستىرتپەۋ كەرەك.
— بالاعا نەعۇرلىم سابىرلىقپەن، تۇسىنىستىكپەن قارايتىن بولساق، سوعۇرلىم بولىمدى ناتيجە الامىز.
— سوزدەرىنە ءمان بەرىلمەيتىن نەمەسە ۇنەمى سىنعا الىناتىن بالا — تۇيىق، وزىنە سەنىمسىز جانە قىزبا مىنەزدى بولادى.
— بالانىڭ جانىندا باسقالاردى جامانداماۋ كەرەك.
— بالانى كۇش قولدانىپ، ۇرىپ جونگە سالۋعا تىرىسقان اتا-انا، بالانىڭ قىزبا مىنەزدى، مەيىرىمسىز، جاۋىز بولىپ وسۋىنە جانە ءوز قيىنشىلىقتارىن كۇشتەپ شەشۋگە تىرىسۋىنا سەبەپ بولادى.
— بالاعا ايتىلاتىن ءسوزدىڭ وزىنەن بۇرىن ونىڭ قاشان جانە قالاي ايتىلۋى ماڭىزدى.
— جاقسى ىستەرى مەن سوزدەرىن ماقتاپ، ماراپاتتاۋ كەرەك، ال جاماندىقتارىنىڭ زيانىن جۇمساق تىلمەن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
— سىن ايتۋ دۇرىس بولماعانىنداي اسىرا ماقتاۋ دا دۇرىس ەمەس. تىم قاتتى جاقسى كورۋ جانە ماقتاۋ — بالانى ەركەلەتىپ جىبەرەدى.
— بالانى كىنالاۋ، لاقاب ات قويۋ، مازاق قىلۋ، قورقىتۋ دۇرىس ەمەس. بار! كەل! دەگەن سەكىلدى بۇيرىق سوزدەردىڭ ورنىنا باراسىڭ با؟ كەلەسىڭ با؟ دەگەن سوزدەردى قولدانۋ ابزال.
— بالا ادەپتى سويلەۋ كەرەك. «ءوتىنىش، راحمەت، كەشىرىڭىز» دەگەن سەكىلدى سوزدەر قولدانۋىن ۇيرەتۋ كەرەك.
— قاتەلەسكەن كەزىمىز بولعاندا قاتەمىزدى مويىنداپ، كەشىرىم سۇراۋمىز، بالانىڭ دا قاتەسى بولعاندا كەشىرىم سۇراۋدى ۇيرەنۋىنە جول اشادى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز (تومەندەگى سىلتەمەلەردى باسىپ وقۋىڭىزعا بولادى):
بالا تاربيەسىندەگى نەگىزگى فاكتورلار
بالانىڭ تابىسقا جەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن اتا-انا تاربيەسىندەگى 7 قاتەلىك
رۋحاني مىقتى بالالاردى تاربيەلەۋگە ارنالعان 8 ويىن
ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ
You Might Also Like
-
پەتروپاۆلدا سوڭعى ۇلگiدەگi وقۋشىلار سارايى اشىلدى. وسىعان وراي، وقۋشىلار مەن اتا-انالار ءۇشىن اشىق ەسiك كۇنi ۇيىمداستىرىلىپ، ولار ءۇيiرمەلەردiڭ جۇمىسىمەن تانىستى.
-
1804 ج. — ىشكى بوكەي ورداسى، بەكەتاي ايماعىندا، قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، جانىبەك اۋدانىڭدا دۇنيەگە كەلدى.
