InfoHub Logo

الاسىنىڭ ايتقان ۋادەسىن كۇتىپ ءساتجان بالاپاندى الۋدى ءالى ويلاعان جوق. زەينە دە ءازىر بالاپان جايىنان بالاسىنا ەشبىر ءسوز ايتقان جوق. ءساتجان مەن جاناي كوبىنەسە بۇزاۋدى سول ۇيالى جارتاستىڭ باۋىرىنداعى وزەككە ورىستەتەدى. ەكەۋى ۇنەمى بالاپاننىڭ ۇياسىن اڭديدى. ولار كوبىنەسە بالاپان قاناتتانىپ ۇشىپ كەتەدى، ايرىلىپ قالامىز دەپ اسىعادى.

— ەي، ءساتجان، سەن ەكەۋمىز ءوستىپ جۇرگەندە بالاپان ۇشىپ كەتەدى دە، ايرىلىپ قالامىز عوي. ول اناداعى ءوزىمىز بارىپ باسىنا شىققان بۇركىتتىنىڭ تاسىنان قيىن ەمەس. ەشكىمگە ايتپاي الىپ قويايىق، — دەدى جاناي.

جانايدىڭ مىنا ءسوزى ءساتجانعا وي سالىپ، بالاپاندى تەزىرەك الۋدى دۇرىس كوردى. شىنىندا بالاپان ءۇياسى بۇركىتتىڭ تاسىنان كيىن ەمەس ەدى. ءبىراق، وندا بۇلار كوپ بالا ەدى. ەكسكۋرسياعا اپارىپ، مۇعالىمدەرى وزدەرى باستاپ، اقىل ايتىپ وتىرىپ ەدى. ءساتجان وسىلاردى ويلاسا دا، البىرت بالا مىنەزى بويىن بيلەپ اسىقتىرىپ «جاناش قاشان بارامىز؟» دەدى.

— تەزىرەك بارعانىمىز جاقسى، — دەدى جاناي.

— وندا ەشكىمگە ايتپايىق، جىبەرمەي قويادى. تەك كەرەكتى جابدىقتى ازىرلەيىك، — دەپ ءساتجان جانايدىڭ ءسوزىن قوستادى.

وزەن بويىنان كەشەردەگى كەسىپ العان ۇزىن تال قۇرىقشالارىن، ءبىر مىقتى ارقان، جىڭىشكە ءجىپ، قايىس، پىشاق سياقتى جابدىقتاردى ءبۋىپ-تۇيىپ الدىن الا ءبىر وزەككە اپارىپ قويدى. ەل جاتار كەزدە ەكەۋى بۇزاۋلارىن قاراستىرعان بولىپ جۇرىستەرىن دە اقىلداستى. ەگەر ءبىلىپ قويسا، شەشەلەرى جىبەرمەيدى. اسىرەسە زەينە «تاستان قۇلاپ جازىم بولاسىڭدار» دەپ اياعىن باستىرمايدى. ال، بۇزاۋدا ءجۇرىپ بالاپان الام، دەپ الدانۋ ءقاۋىپتى. بۇزاۋلارىن يەسىز تاستاۋعا بولمايدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ نەدە بولسا ەل تۇرماي، تاڭ اتا كەتىپ قالىپ الىپ كەلۋ كەرەك، كوپ بولسا تاڭەرتەڭگىلىكتە بۇزاۋدى بىرەۋى ورگىزىپ جايا تۇرار، — دەپ ءسوزدى وسىعان بايلادى.

— ءۇي ىستىق، دالاعا ۇيىقتايمىز، — دەپ ءساتجان مەن جاناي ەكەۋى دالاعا جاتتى. ولاردىڭ باسقا ويى بارىن ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق.

— تاڭەرتەڭ توسەك-ورىندى ۇيگە كىرگىزىپ قوي، — دەپ زەينە ءساتجانعا سونى عانا تاپسىردى.

— «تاۋ سوعار» تۇر، تاڭ اتىپ كەلەدى. ەل ويانباي كەتەيىك! — دەگەن جانايدىڭ دىبىسىن وزدەرىنىڭ قاسىندا جاتقان ءبورىباساردان باسقا ەشبىر جان ەستىگەن جوق. مەزگىلسىز ەرتە ويانعان ەكى بۇزاۋشىعا تاڭدانعانداي ءبورىباسار باسىن كوتەرىپ بارىپ قايتا جاتتى. ەكەۋى سىبدىر شىعارماي كيىنىپ، كەرەك-جاراقتارىن تىعىپ قويعان وزەككە قاراي جىعىپ كەتتى. ەكەۋىن اڭدىعانداي ارتتارىنان بۇلاڭداپ ەركەلەنە باسىپ ءبورىباسار دا جۇگىرىپ كەلەدى.

ءساتجاندار «تاڭبالى تاسقا» كەلگەندە شىعىس جاقتى القىزىل نۇرىنا بولەپ كۇن دە شىعۋعا اينالىپ قالعان ەدى. بارلىق نارسەلەردى ارقالارىنا ءتۇيىنىپ العان ەكى ۇياشى تاستاردىڭ جىگىمەن ۇيانىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي ورلەپ كەلەدى. بۇلاردان قالىسپاي ءبورىباسار دا ءىز قۋىپ، قيادان قياعا سەكىرىپ بارادى. بۇرىننان بەلگىلەپ جۇرگەن وزدەرىنىڭ ورامدى دەگەن جەرىمەن تىرمىسىپ كەلىپ، ەكەۋى ۇيانىڭ ۇستىڭگى جاتىنا شىقتى. بۇلار كەلگەندە جارتاستىڭ قياسىنان ۇشىپ شىققان ەكى يتەلگى الدەقايدا كورىنبەي كەتتى. ول ەكى يتەلگىنىڭ ۇشقانىن كورگەندە:

— اپىراي، اناۋ قاناتتانىپ ۇشىپ كەتكەن بالاپاندار ەمەس پە، — دەپ جاناي بەزەك قاقتى.

— جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ. قۇستىڭ بالاپانىن ارقاردىڭ لاعى دەيسىڭ بە، تۋا سالىپ اياقتانىپ ەنەسىمەن ىلەسىپ كەتەتىن. ءالى ۇشۋعا جاراعان جوق. ءوزىمىز-اق الامىز، دەپ ەدىڭ، كانى، قالاي الامىز؟ — دەپ ءساتجان جانايعا قارادى.

— نەسى بار، انا قۇرىقشالاردى بىرىنە ءبىرىن جالعاپ، وسى ارادان ۇياعا سالامىز. سويتەمىز دە بالاپاندى تۇزاقتاپ تارتىپ الامىز، — دەدى جاناي.

— تۇزاقتاپ الامىز دەيمىسىڭ، بالاپاننىڭ موينى جۇلىنىپ كەتپەي مە؟ جانە وسى جەردەن قۇرىقشا جەتە مە. سەن دە ويلانباي سىيىمسىز ءبىر نارسەنى ايتا سالاسىڭ-اۋ، — دەپ ءساتجان جانايدىڭ ويلانباي ايتقانىن دالەلدەدى.

ءساتجان ۇستىندەگى بار كيىمىن شەشىپ جالاڭاش ەتىنە توندى كيدى. ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ۇيانىڭ ءدال ۇستىڭگى جاعىنداعى جارتاستىڭ ءبىر مۇرىنشاقتالعان وركەشىنە مىقتاپ بايلادى. ءبىر ۇشىن ءوزىنىڭ ەنە بويىنا شاندىپ وراپ:

— مەن مىنا ارقانمەن ساۋمالاپ تۇسەمىن. ءدال ۇيانىڭ تۇسىندا ءبىر كەمەرلەنگەن بۋناق بار، سوعان ىلىنسەم قالعانى وڭاي. ال، سەن مىنا بوس ارقاننىڭ ءبىر ۇشىن ۇستاپ وتىر. ەگەر جازىم بولىپ تاس بايلاعان ارقان قيىلسا، نە ۇزىلسە، وندا سەن ۇستاعان ارقانمەن ورمەلەپ كورەم. ءبىراق، ارقاندى بوساتىپ جىبەرىپ، مەنى قۇلاتىپ، نە ءوزىڭ تارتىپ تۇرا الماي ۇشىپ كەتىپ جۇرمە، — دەپ جانايعا ءوز بىلگەن ءادىسىن ۇيرەتتى.

انشەيىندە جاي قيمىلداپ ءسوزدى ساراڭ سويلەيتىن ءساتجاننىڭ مىنا سياقتى ءارى تەز، ءارى وتە تاپقىش قيمىلىنا جاناي تاڭدانعانداي بەتىنە قاراي بەردى. ءساتجان ءوزى دايىنداعان قۇرىقشانى قولىنا الىپ، ارقاننان ۇستاپ جىلجىپ تۇسە جونەلدى. باعانادان بەرى جارتاستىڭ باسىندا شوقيىپ اڭىرىپ تۇرعان ءبورىباسار الدەنەدەن مازاسىزدانىپ قىڭسىلاي باستادى.

ۇيانىڭ تۇسىنداعى مۇرىنشاق تاسقا قۇرىقشاسىن تىرەپ، ءساتجان مىسىقشا تىرمىسقان ەپتىلىكپەن دىك ەتىپ تۇسە قويدى. سول جەردە تۇرىپ بالاپانداردىڭ ۇياسىنا بارۋدىڭ ءادىسىن ويلادى. ۇياعا سول جەردەن ءبىراز سولعا قاراي جاعالاپ قول سوزباسا، بالاپان الىنبايدى. ال، جان-جاعىنا تياناق ەتەر بۇدىر جوق. ءوزى تۇرعان تاستىڭ كەمەرى تار. اسىرەسە ۇيا جاق شەتىنىڭ كەمەرى وتە جىڭىشكە. وسى جەرمەن ۇياعا بارۋ، بالاپاندى الۋ قيىننىڭ قيىنى. مىنا جەردەن قول دا جەتپەيدى. ورمەلەپ شىعۋعا تياناق تاتى جوق. ءساتجان از عانا ويلانىپ تۇردى. قىلىشتىڭ قىرى سياقتى كەنەرە، تەز ويلانىپ شەشەرلىك قىسىلشاڭ جەر. قۇرىقشانىڭ جۋانتىق باسىنا بايلاپ قويعان قارماق تەمىردىڭ كەرەك جەرى ەندى بولدى.

«مىنانى نە قىلاسىڭ، بالاپاندى وسى قارماقپەن الاسىڭ با؟» دەگەن جانايدىڭ سۇراعىنا ءساتجان: «كەرەگىن كەيىن كورەسىڭ، ءازىر ايتقانمەن ۇتىمسىز» دەگەن بولاتىن. راس، كەرەك جەرى جاڭا كەلدى.

ءساتجان قۇرىقشانىڭ قارماقتى باسىن ۇيانىڭ كەمەرىندەگى تاستان قاپسىرا سالىپ تارتىپ كوردى. كوتەرىلە تارتىپ سالماعىن سالىپ تا بايقادى. سەنىمدى ءتارىزدى. بەلدە ارقان، قولدا قارماق. تاس ۇياعا تالپىنعان جاس قايرات قارماقتان تارتىپ، ۇياعا بارۋعا بەل بايلادى. قارماتىن قاپسىرتا قاداعان جەرىنەن الماي، سودان ۇستاپ تۇرىپ ورمەلەدى. ۇيانىڭ كەمەرىنە قولى ءىلىندى. تىرمىسىپ ۇياعا جەتتى.

ءساتجاندى كورگەندە، بۇيىعىپ جاتقان ەكى اق ۇرپىك بالاپان ودان شوشىنا قوزعالىپ شىرىلداي باستادى. تىرشىلىك دارمەنىمەن اۋىزدارىن اشىپ، قاراقاتتاي كوزدەرى مولدىرەپ جان قورعاۋ لاجىن ىستەگەندەي بولدى. بەلىندەگى بالاپانعا العان وراۋىن شەشىپ ءساتجان ەكى بالاپاندى ەپتەپ قانا الىپ، مەرتىكپەيتىن ەتىپ وراپ مىقتاپ بايلادى. بەلىندەگى ارقاننىڭ وسىعان ارناپ تاعىلعان بوس ۇشىنا بايلاپ، جانايعا «تارت» دەپ دىبىس بەردى. باعاناعىداي ەمەس، بالاپاندى العاننان كەيىن ءساتجاننان قورقۋ، سەسكەنۋ ءقاۋپى قالىپ، ماقسات ورىندالعانداي تۇلا بويىن قۋانىش بيلەدى. ول ءوزىنىڭ ءالى دە قيا جارتاستىڭ بەتىندەگى جالعىز ارقاننىڭ تىلىندە تۇرعانىن ۇمىتقانداي بولدى.

ءساتجاننىڭ دىبىسىمەن بالاپاندى تارتىپ العان جاناي ءساتجانعا قايتا دىبىس بەردى:

— ەندى ەرلەپ، تىرمىسا بەر، ءوزىڭدى دە مەن تارتام، — دە¬گەن داۋسى بۇكىل ءزاۋلىم جارتاستى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. جاڭا عانا ەكى بالاپاندى ايالاپ تۇرعان قيا جارتاستىڭ قيىن قۋىسىنداعى ادەمى ۇيا بار اسىلىنان ايرىلىپ، قۇلازىپ قالا بەردى. ارقاننان ساۋمالاي تارتىپ ءساتجان جوعارى ورمەلەپ كەتتى.

بالاپاندى الىپ ءساتجاندار اۋىلعا كەلگەندە كۇن كوتەرىلىپ قالدى. كۇندەگى ۋاقىتتا ورە قويماعان بۇزاۋلاردىڭ دىبىسىن سەزگەن زەينە دالاعا شىققاندا، بالاپان قۇشاقتاپ ۇيىنە كەلە جاتقان ءساتجاندى كوردى. بالاسىنىڭ كۇن شىقپاي كەتىپ، الىپ قايتقان ولجاسىنا زەينە بۇل جەردە ونشا تۇسىنە قويعان جوق. ول بۇزاۋلاردىڭ وتىنان قالىپ، ورۋىنەن كەشىككەنىن كورىپ بالاسىنا قاتتى ۇرىسپاق بولدى. تاپ وسى ساتتە ويدا جوقتان جورتىپ كەلىپ قالعان سەرىكبايدىڭ بالاپان ۇستاعان ءساتجاندى كەرىپ دىبىستاعان ءۇنى كيىپ اكەتتى.

— قاراعىم، مۇنى قايدان تانىپ الىپ جۇرسىڭدەر؟ مىناۋ ءبىر ءتاۋىر يتەلگىنىڭ تۇقىمى. يتەلگىنىڭ تۇقىمى تورتكە بولىنەدى، ونىڭ اسىل تۇقىمىن قاراجاعال بولادى، مىناۋ مەن تانىسام تاپ سونىڭ تۇقىمى. تۇلەي كەلە كورەرمىز، اق ۇرپىك كۇنىنىڭ وزىندە-اق مىنا تۇسكەن قاراجاعال سونىڭ ءىزى. «تاڭبالى تاستاعى» ۇيا قيىن ەدى عوي. وعان وسال يتەلگى ۇيا سالمايدى. جازىم بولماي قالاي بارىپ الدىڭدار؟ — دەپ سەرىكباي تاڭدانا سويلەدى. ونداي ويدان حابارسىز تۇرعان زەينەگە وزىنە سەزىلگەن قاتەردىڭ بەينەسى ەندى ەلەستەدى. ول قۋزار قيىن جارتاستىڭ قياسىنان العان بالاسىنىڭ تابىسىنا ەندى ءتۇسىندى. بالا دا، العان بالاپانى دا ولجا دەگەندەي ىشىنەن عانا ريزالىق ەتتى.

— اكەلۋىن اكەلدى، باۋلۋى اتاسىنىكى عوي، — دەپ زەينە ءساتجاننىڭ ەركەلەپ تۇرعان بەتىنەن ءسۇيدى.

زەينەنىڭ تاپسىرۋىن تۇسپالدان ۇققانداي سەرىكباي ءساتجانعا:

— بالاپاننىڭ استىنا توبىلعى توسەپ قوي، تۇعىرعا وتىرۋعا جاراپ، وعان قونعانشا جاتاق بولىپ قالماسىن، — دەپ اقىل ۇيرەتىپ قۇس كۇيىنە باۋلي باستادى.

---