ءساتجان
«تاڭبالى تاس» جايىندا ءساتجان تالاي اڭگىمەلەر ەستيتىن. ءبىراق، ولاردىڭ ءبارىن ەلەمەيتىن. تەك ءوزىنىڭ شەشەسى زەينەنىڭ ايتقان ءبىر اڭگىمەسىن ۇمىتپاۋشى ەدى. جاناي ەكەۋى كۇندەگىسىنشە ەرتەمەن بۇزاۋىن ورگىزىپ «تاڭبالى تاستىڭ» ءبىر ۇلكەن سالاسىنا الىپ باردى. ءساتجاننىڭ قاسىنان ەكى ەلى قالمايتىن «ءبورىباسارى» بۇزاۋلاردىڭ الدىن شولىپ سايدىڭ قاباعىنا شىقتى. قىردا شوقيىپ وتىرىپ قاراۋىل قارادى.
«قويانقۇلاق» باستاعان مارقا بۇزاۋلار جۇرە جايىلىپ. سايدىڭ تورىندەگى باستاۋعا قاراي ورلەدى. وقۋ اياقتاعاندا ءمۇعالىمنىڭ جازعى دەمالىستا وقۋعا جازىپ بەرگەن كىتاپتارىنان ءساتجاننىڭ قولىنا تۇسكەنى «شىعاناق» جايىنداعى اڭگىمە. بۇل كىتاپتى ول كەشەدەن بەرى عانا باستاپ وقىدى. شىعاناقتىڭ وقىماي سونشا ونەرلى بولعانى، اسىرەسە ەگىننىڭ ءتىلىن ءبىلىپ كوپ ءونىم العانى ءساتجاندى كەرەمەت تاڭداندىردى. بۇزاۋلاردىڭ ارتى ءوز قاتارىنان ءوتىپ سايدىڭ باسىنا قاراي قاپتادى. بۇزاۋلاردىڭ قىر جاق شەتىندە جۇرگەن جاناي الدىڭعى بۇزاۋلارمەن بىرگە ىلگەرى كەتتى. ءساتجان دا كىتابىن جاۋىپ سايدىڭ ەتەگىمەن جوعارى ورلەدى.
ارقان بويى كوتەرىلگەن شىلدەنىڭ ىستىق كۇنى الدەن-اق قىزدىرا باستادى. ءوسىپ جەتىلگەن كوك سۇيرىك شوپتەردىڭ ءتۇن سامالىنان بويىنا تارتقان سالقىن ءشىرىنى دە بوزارىپ كەبىرسىگەن ءتارىزدى. وسى كەڭ سالانىڭ باس جاعىنداعى كەرەگە جارتاستىڭ كولەڭكەسى دە كۇن كوتەرىلە قىسقارا باستادى. قويۋ كولەڭكەدەن بوساپ شوقتارى كۇن شۇعىلاسىنا شومىلعان بۇتالار ەڭسەسى كوتەرىلگەندەي، الۋان ءتۇستى گۇلدەرىن جايناتىپ تۇرلەندى.
سايدىڭ باس جاعىنداعى قالىڭ بۇتانىڭ تۇبىنەن شىعاتىن كىشكەنە قايناردىڭ سۋى جىلجىپ اعىپ ويداعى ارناعا جەتپەي سارقىلادى. بۇزاۋلاردىڭ الدى وسى باستاۋعا بارعاندا ءساتجان دا سول جەرگە جەتتى. كۇن ىسىعانشا ساي قاباعىنان تۇسپەي ۇنەمى يت-قۇس قاراۋىلداپ وتىرعان ءبورىباسار دا ءساتجاننىڭ قاسىنا كەلدى. الدىڭعى بۇزاۋلاردى قايىرمالاپ ءوزى كولەڭكەلەپ وتىرعان جاناي ءساتجاندى قاسىنا شاقىردى. بالبىراپ تۇنىپ تۇرعان كوك ولەڭگە تۇسكەن ءبىرىڭعاي قاسقا بۇزاۋلار تاناۋى پىسىلداپ، ولەڭدى ۇزىن تىلىمەن وراي جۇلىپ جاپىرلاستى.
كەيدە تاۋ ءسۇزىپ جەم ىزدەگەن كوك قىرانى بۇركىتتەر اسپان الەمىنە قالىقتاپ، الدەقايدا سامعاپ بارىپ كوزدەن عايىپ بولادى. سايدىڭ باس جاعىندا ويعا تونە بىتكەن جارتاس، قياسىنان قىران ۇشىرعان، تاكاپپار ءور تۇلعاسىن كوككە مەڭزەپ كولەڭكەسىن ءالى باۋىرىنا تارتقان جوق. ونىڭ قۇزار قياسىنان ءبىر قۇستىڭ شارىلداعان داۋىسى ەستىلدى، ءساتجان كوپ تىڭدادى. ول بىرەسە قارشىعا، بىرەسە قىرعي ءۇنى دەدى. بۇل جەرگە تەكتى قۇس ۇيا سالا ما؟ كۇيكەنتاي شىعار، دەپ جاناي ءار نارسەگە ەلەۋسىز قارايتىن ادەتىن ىستەدى. ءبىراق، ءساتجان جانايمەن بۇل جەردە ءسوز تالاستىرعان جوق. اڭشى اتاسى سەرىكباي «قارشىعا تاسقا ۇيا سالمايدى، قارشىعا شىرىلداپ شاقىرمايدى، تەك، بالاپان يتەلگى عانا شىرىلداپ شاقىرادى» دەيتىن. ال، مىنا داۋىس جاناي ايتقان كۇيكەنتاي داۋىسى ەمەس. ولاي بولسا بۇل تاستاعى يتەلگى ۇياسى بولۋى كەرەك، دەپ ويلادى.
«تاڭبالى تاس» سالاسىنىڭ ءبىر ارتىقشا قاسيەتى — كۇن قانشا ىستىق بولسا دا سيىرعا سايگەل تيمەيدى، جىلقىعا بۇگەلەك جابىسپايدى. ال، مىناداي ىستىق كۇندە بۇزاۋلارىن سايگەل قۋسا، ءساتجان مەن جاناي كوپ بۇزاۋدىڭ بىرىنە دە يە بولار ما. قۇيرىعىن شانشىپ، بەت-بەتىمەن كەتپەس پە ەدى.
ەرتەمەن جايىلىپ وتى قانعان بۇزاۋلاردىڭ الدى ۇيىر-ۇيىرىنە توپتالىپ، بۇعالاردى كولەڭكەلەپ جۋساي باستادى. ءساتجان مەن جانايدىڭ قۇلاعىنا شارىلداعان يتەلگى بالاپاندارىنىڭ داۋسى ءتىپتى تاياۋدان ەستىلدى.
ءتۇز قىراندارىن ۇستاپ باۋلۋعا ءساتجان اسا قۇمار بولاتىن. ول سەرىكباي اتاسىنىڭ بۇركىتىن قولىنا الىپ جەم بەرگەنىن، اڭعا الىپ كەتكەنىن كورگەندە، مەن دە قۇس سالام، دەپ اسا قۇمارلاناتىن. يتەلگى بالاپانىنىڭ داۋسى شىققان جەرىن اڭدىپ كەپ وتىردى. جاناي كولەڭكەگە جانتايىپ جاتىپ اندەتىپ قۇستىڭ داۋسىن ەلەڭ دە قىلعان جوق. سونشا بولمادى، جارتاستىڭ سايعا ۇڭىلگەن قيا بەتىنە ەكى يتەلگى ۇشىپ كەلىپ قوندى. بىرەۋى جارتاستىڭ باسىندا وتىرىپ، بىرەۋى قيانىڭ بەتىندەگى ءبىر قۋىسقا كىرىپ، الدەن ۋاقىتتا قايتا ۇشىپ شىقتى. يتەلگى ۇياسى بار، — دەگەن ويىن ءساتجان ابدەن انىقتادى.
— يتەلگىنى قارا، ايتقانىم كەلدى مە؟ — دەدى ءساتجان جانايدى ءتۇرتىپ. جاناي يتەلگىنى كەرىپ، ءساتجانعا ءسوز قايىرعان جوق. ەندى ەكەۋى جارتاستىڭ جان-جاعىنا تەگىس كوز جىبەرىپ ۇياعا باراتىن جول ىزدەدى. وعان جارتاستىڭ سولتۇستىك قياسىنان عانا ورمەلەپ شىتۋعا بولاتىن ءتارىزدى. قولىنا بۇتادان شىبىقشا كەسىپ الىپ، ءساتجان ۇياعا بارماق بولدى. جاناي مەن دە بارامىن، دەپ ەدى:
— بۇزاۋ يەسىز قالادى — دەگەن ءساتجاننىڭ سوزىنە ءتۇسىنىپ ول توقتالىپ قالدى.
ءساتجاننىڭ قاسىنان ەكى ەلى ايرىلمايتىن ءبورىباسار جارتاسقا ورمەلەگەن ءساتجانعا ەرۋگە و دا ورنىنان تۇردى. قاسىنا ەرتكىسى كەلمەي زەكىرەردە قارايتىن سۋىق بەينەسىمەن «كەت» دەپ اقىردى ءساتجان. مۇنداي زەكۋدى ءبورىباسار ءساتجاننان وتە سيرەك ەستيتىن. ەستىگەندە قاتتى ەلەپ قورقىپ قالاتىن. سول ادەتىمەن ءساتجانعا ەرە تۇسكەن جەرىنە شوكەسىنەن ءتۇسىپ قالا بەردى.
ءساتجان جارتاستىڭ باسىنا قاراي كوتەرىلگەندە، ماڭدايلارى جارقىراپ ەتەكتەگى كوگالدا جۋساپ جاتقان بۇزاۋلار اسا ادەمى بولىپ كورىندى. جارتاستىڭ ورتا بەلدەۋىنە بارعانشا سەكىرمەلى، وڭاي دا ەدى. يتەلگى بالاپاندارىنىڭ داۋىسى شىققان ۇيا ءالى جوعارى. ءساتجان بىردە تىك ءجۇرىپ، بىردە تاسقا جابىسا ورمەلەپ جارتاستىڭ كەۋدەسىنە تامان كەلدى. ءبىراق، ءۇياسى بار قۋىسقا بارا الار ەمەس. قاتارىنان بىتكەن اسپان ءزاۋلىم ەكى جارتاستىڭ ورتا جەرىندە ءسال عانا جارىقشاق قۋىس بار. ۇيا تاپ سول قۋىستا. باعاناعى ەكى يتەلگى دە سول جەردەن ۇشتى. ۇياعا جەتە الماي، قيادا دەم الىپ، ءارى بالاپانداردىڭ دىبىسىن اڭدىپ ءساتجان ءبىراز وتىردى. جەم ىزدەپ، ەنەلەرىن شاقىرىپ شارىلداعان بالاپانداردىڭ ءۇنى ءتىپتى انىق ەستىلدى.
— ءساتجان-اۋ، نەعىپ وتىرسىڭ، «تاۋشىل، سۋشىل، ءجۇرىسقور» ەدىڭ عوي، — دەپ جاناي ەتەكتەن ايقاي سالدى.
— ە، وڭاي بولسا، كەلىپ شىتا عوي، — دەپ ءساتجان جانايعا جارتاستىڭ تىپ-تىك جالتىر تەكشەسىن كورسەتتى.
ءساتجان ۇيا ىزدەۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ءتىپتى جان-جاعىنا دا قاراعان جوق-تى. ەندى ول قيادا وتىرىپ جان-جاققا كوز جىبەردى.
ورىستەن ورالىپ قايتقان سيىردى ساۋىپ جاتقان اۋىل تابان استىنان اپ-ايقىن بولىپ كورىندى. ەكىنشى ءبىر سالادا بويداق سيىر باعاتىن احمەتتەردىڭ اۋىلى تۇر. ول سيىردىڭ كوبى بىلتىر عانا وسى ۋاقىتتا ءساتجاننىڭ ءوزى باعىپ جۇرگەن قىزىل قاسقا بۇزاۋلار.
«مىنا جاتقان بۇزاۋلار دا ەندىگى جىلى سول بويداققا قوسىلادى. مىنا بۇزاۋلاردى جازداي امان-ەسەن ەسىرىپ، كۇز احمەت باققان سيىرعا بىلتىرعىدان جيىرما بۇزاۋ ارتىق ءوسىرىپ بەرەم. اناۋ بويداقتىڭ ىشىندەگى قۇناجىندار تەگىس قاشقان شىعار. ونى دا ءبىزدىڭ فەرما بۇزاۋلاتادى. سوندا ارتى جىلى بۇزاۋلى سيىرىمىز نەشە ەسە وسەدى. سيىر بۇدان دا كوبەيىپ وسە بەرەدى. ءبىز ەسىرە بەرەمىز» دەپ ءساتجان قۋانىپ كەتتى ىشىنەن. «وسىلاي وسىرگەندە بەس جىلدا ءبىز قانشا بۇزاۋ وسىرەدى ەكەمىز، سونى ءبىر ەسەپتەيىن» دەپ ول قالتاسىنداعى كىشكەنە اق بورمەن ءوزى سۇيەنىپ وتىرعان كەرەگە جارتاستىڭ بەتىنە جازا باستادى.
ويىندا باسقا ەشنارسە جوق ءساتجان سانداردى تىزە باستاعاندا، ونىڭ كوزىنە تاس بەتىنەن ايىرىقشا ءبىر بەينەلەر كورىندى. و ل جازۋىن قويا تۇرىپ تاستىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. انىقتاپ قاراي باستادى. تاستىڭ بەتى الۋان سۋرەت. جىلقى، تۇيە، سيىر، قوي، ەشكى ءبارىنىڭ دە سۋرەتى بار. تاستىڭ بەتىندە ساۋ جەر جوق.
اپاسىنىڭ «تاڭبالى تاس» جايىندا ايتاتىن اڭىزى وسى جەردە ءساتجاننىڭ ەسىنە ءتۇستى. اسىرەسە وزىنە ءبىر تاياۋ تاستىڭ بەتىندەگى بۇركىت ۇستاعان كىسىنىڭ سۋرەتىنە ءۇڭىلىپ كوپ وتىردى. ءساتجان سۋرەتتەردى ويىپ سالدى ما ەكەن، دەپ قولىمەن سيپاپ كوردى. ەشبىر بەدەر جوق. قىزعىلتىم كەلگەن تەپ-تەگىس تاستىڭ بەتىنە قارا-قوڭىر بوياۋمەن سالعان سياقتى. اپاسى ايتقاندا دا سولاي دەيتىن.
«ەرتەدە ەلدى قالماق شاۋىپتى» دەپ باستايتىن، اپاسى اڭگىمەسىن. سوندا ەل ۇركىپ كوشكەندە، ءبىر بالا اتىنان جىعىلىپ جۇرتتا قالىپ قويىپتى. جاۋدان قاشقان ەل جاقىن جەرگە قونا ما، بالا تابا الماي، كوشتىڭ سۇرلەۋىمەن مىنا وزەن بويىنا جەتىپ، سونان وسى «تاڭبالى تاسقا» كەلىپ شىققان ەكەن. ەلدەن ءۇمىت ۇزگەن بالا بۇلدىرگەن، جۋا تەرىپ جەپ، باۋىرىنداعى ءبىر باستاۋدان سۋ ءىشىپ كۇنەلتىپتى. بالا اسا ءبىر سىرشى ۇستانىڭ بالاسى ەكەن. اكەسىنىڭ جازعىتۇرىم نەشە ءتۇرلى ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ، سونان بوياۋ جاسايتىنىن بىلەدى ەكەن. سول ءوزى كورگەن ءشوپتىڭ ءتۇبىرىن جيناپ، بوياۋ جاساپ، ۇلكەن كەرەگە جارتاستىڭ بەتىنە سۋرەت سالعان ەكەن دەيتىن.
اپاسى ايتقان «تاڭبالى تاس» اڭگىمەسىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىنە ءساتجان اسا قۋاندى. ول بارلىق سۋرەتتى كورگىسى كەلدى. ءبىراق، جالعىز ءوزى بارا الاتىن ەمەس. جانايدى شاقىرعانمەن دە ءقازىر ول جەرگە بارۋ قيىن. جانە بۇزاۋ يەسىز قالادى. بالاپاندى الۋعا، سۋرەتتى كورۋگە ادەيى ءبىر كۇنى كەرەك-جاراقتى الىپ سايلانىپ كەلۋ كەرەك، دەدى ىشىنەن.
ءساتجان جارتاستان ءتۇسىپ كەلگەندە:
— «نە تاپتىڭ، قۇسىڭ قايدا؟»— دەپ جاناي الدىنان شىقتى. بۇل كەزدە بۇزاۋلاردىڭ الدى ورە باستاپ ەدى. اسىرەسە «قويانقۇلاق»، «بودەنە»، «مايقارىندار» سونالاعىش ادەتىن ىستەپ، جوتانى قاباقتاي قاپتاي جونەلدى.
بۇزاۋدىڭ الدى قايدا بەتتەسە سونىڭ الدىڭعى جاعىندا بولىپ قاراۋىلداپ وتىراتىن ءبورىباسار دا بۇزاۋلاردىڭ الدىنداعى قاباقتان كورىنىس بەردى. «كەڭقارىن»، «ۇلكەنقاسقالار» باستاعان بۇزاۋلاردى ءساتجان ءوزى ورگىزىپ جىبەردى.
— سەن ولاي كوكەمە. مەن ساعان قازىرگى كورگەنىمدى ايتسام نە بەرەسىڭ؟ — دەپ ءساتجان جانايعا قارادى. الدەنەدەن ويلانعانداي جاناي:
— نە كوردىڭ، اقىسىز-اق ايتشى، ايتشى، — دەپ ءساتجانعا تايانا ىنتىعا ءتۇستى.
ءساتجان كورگەن سۋرەتتەرىن ايتقاندا:
— كانى، ماعان كورسەت، الگىندە نەگە ايتپادىڭ؟ — دەپ رەنجي باستادى.
— ساسپا دوسىم، ادەيى ارناپ كەلەمىز، ءوزىم كورسەتەم. بالاپاندى دا الامىز، — دەپ ءساتجان سەنىممەن ايتاتىن سالماقتى مىنەزىمەن جانايدى جۇباتتى.
قياسىنا قىران ۇيالاتقان، قىنالى بەتىندە ەرتەدەگى ءبىر قيىن كۇندەردىڭ ءىزىن ساقتاعان ءزاۋلىم جارتاس ءساتجانعا تەرەڭ سىر، ۇلكەن قۇپياسىمەن اسا ىستىق كورىندى. ول جارتاستان ۇزاعان سايىن قايتا-قايتا تاستىڭ سوناۋ قياسىنان كوز الماي قاراپ كەلەدى. سوناۋ بالاپاندى الىپ قۇمارى تارقاعانشا ءساتجان ونان قول ۇزەر ەمەس.
تۇسكى ءسۇت تارتىلىپ، مايى الىنعان ءسۇتتىڭ سالقىنداعان كوزىن بۇزاۋلار دا جاڭىلار ەمەس. بۇزاۋلاردىڭ الدى ءسۇت قۇيعان استاۋلارىنا قاراپ شۇبىرا باستادى.
سيىر فەرماسىنىڭ ۇلكەن قوراسى اسا ادەمى سالىنعان بولاتىن. ون سيىرعا ءبىر قورا، ون بۇزاۋ ءبىر ۇيدە اسىرالىپ، قاشان جايلاۋعا شىققانشا وسىلاي كۇتىلەدى. بۇزاۋلاردى تۋعاننان باستاپ كۇتەتىن ءساتجان ءار ۇيدەگى بۇزاۋلارعا ارناپ ات قويىپ الادى. وتىعىپ جايلاۋعا شىققاندا ءبىر ۇيدە بولعان بۇزاۋلار توبىن جازبايدى. ءسۇت بەرگەندە بولسىن، قايىرىپ قاماعاندا بولسىن، بۇزاۋلار توبىن ءوزى قويعان اتىمەن شاقىرىپ، سول رەتپەن بولەدى. ابدەن وتىققان بۇزاۋلار ءساتجاننىڭ دىبىسى شىققاندا شوقتالىپ بولىنە دە باستايدى.
بۇزاۋلار ورىستەن كەلەردە، ورعا ءتۇسىرىپ سالقىنداتىپ قويعان ءسۇتىن استاۋعا قۇيعىزىپ زەينە كۇندەگى دايىندىعىن ىستەدى. اۋىلعا الدىمەن شۇبىرىپ تۇسكەن «قويانقۇلاق» باستاعان جۇردەك توپتى استاۋعا جىبەرىپ تۇرعان زەينەگە ءساتجان كۇندەگىدەن دە ەركەلەي قۋانا كەلدى. جالعىز ۇلى ءساتجاننىڭ ەركەلىگىن ەمىرەنە قارسى العان انا، بالاسىنىڭ بۇگىنگى قۋانىشىندا ايرىقشا سىر بارىن سەزدى. اناسىنىڭ مەيىرىمدى اجارىنا اقتارىلا ايتار قۋانىشىن ءساتجان ىركە المادى.
جارتاستان يتەلگى ۇياسىن كورگەنىن، اناسىنىڭ ءوزى ايتاتىن تاستاعى. سۋرەتتەردى تاپقانىن اسقان قۋانىشپەن ايتا باستادى.
— قۋاتىم، ءومىرلى بول؟، ءتىرى بولساڭ تالاي تاماشانى كورەسىڭ، — دەپ زەينە بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ بەتىنەن ءسۇيدى.
— اپا سول بالاپاندى ۇيادان الىپ اسىرايمىن، قويان، ءشىل الدىرامىن. ۇرىسپايسىڭ با دەپ قارادى. زەينە:
— ال، قاراعىم. ءبىراق، ءازىر قوزعاما، ءالى ەرتە. بالاپان وسى كۇندە اق ۇرپىك، ەرتە الساڭ جاتاق بولىپ ءولىپ قالادى. قارا قانات بولعان كەزدە اتاڭدى ەرتىپ بار، ءوزى الىپ بەرەدى، — دەدى.
ءساتجان بۇعان قۋانىپ اپاسىنىڭ ايتقانىن جانايعا جەتكىزۋگە شاپقىلاپ جۇگىرىپ كەتتى.
You Might Also Like
-
قانات قۇيرىعى جەتىلىپ، كونەكتەي بولىپ تولعان قارا يتەلگى توياتتى تۇزدەن تىلەيدى. ول اۋىل ماڭىنا قونعان تارراق، بۇلدىرىق سياقتى كىشكەنە قۇستارعا قاراي تالپىنادى، اسپانعا قاراپ شاقىرىپ، اياق باۋىن تارت...
