InfoHub Logo

I

ىمىرت جابىلىپ، اينالا قاراڭعى تارتتى. سۋىلداپ جەل ەسەدى. قاتارلاسا وسكەن قول سالاسىنداي سامىرسىنداردى ءىڭىر قاراڭعىلىعى تۇنجىراتتى. بالقاراعايدىڭ كوك بۇيرا ءبۇرلى ۇزىن بويىن كوكسەگەن كۇندىز كورگەندە قىزىقتاي قۋاناتىن. سول قاراعايدىڭ ۇزىن بويىن ورلەپ باسىنا شىعىپ، بۇرىنە شورلانا بىتكەن شەكىلدەۋىكتى سىلكىپ قالعاندا، جەرگە توپىلداپ تۇسكەنى قانداي قىزىق. ءزاۋلىم قاراعايدىڭ بۇتاعىنان كوكسەگەن ورمەلەپ تيىنشا باسىنا شىققاندا، جەردەن اسپانعا ورمەلەگەندەي قاناتتانىپ كەلەتىن. ءبىراق سول قاراعاي ءقازىر تۇنەرگەن، ءبىر جۇندەس قۇبىجىق ءتارىزدى. ەلسىز تاۋ، ءۇنسىز ورمان قاراڭعى تۇندە قورقىنىش ءتارىزدى. ءبىراق بىرىنە-بىرى سىر بىلدىرمەي قيمىلداعان بالالار ەشتەڭەنى ەسكەرەر ەمەس.

وتەش قۋ بۇتالاردى سىندىرىپ وتىن جيناستىرىپ جاتىر، زارقۇمار بەلىندەگى بالتاسىن الىپ بالقاراعايدىڭ شايىرلى جەرىن بۇتاپ، تامىزىق اكەلدى. كوكسەگەن وت جاعاتىن ورىن ازىرلەپ جاتىر.

ءبىر-جارىمداپ ءتۇسىپ تۇرعان جاڭبىر تامشىلارى باعاناعىداي ەمەس، جيىلەنە ءتۇستى. بالقاراعاي ىزدەپ بىتەۋ جوتاسىنىڭ وسىنشا بيىگىنە شىعىپ كەتكەنىن بالالار كۇن باتىپ كەتكەندە ءبىلدى. اسپانعا بۇرقىراي جاتاتىن اقبۇلاق وزەنى دە ءتىپتى تومەندە قالىپتى. ونىڭ تاۋ جاڭعىرىقتىرىپ جاتاتىن اساۋ گۇرىلى — ارەڭ-ارەڭ ەستىلەدى. ءبىراق بيىل التاي سالاسىنىڭ ءبارى تولقىپ، داريا تاسىعانداي اينالا ورعي اققان اساۋ بۇلاقتار بىرىنە-بىرى ءۇن قوسادى. اسقار شىڭ كەي كەزدە تەبىرەنگەندەي دۇرلىگىپ كەپ كەتەدى. تاۋ قيالارىنان، نۋ قاراعاي اراسىنان گۋلەپ ەسكەن جەل، كەي كەزدە تاۋ الابى شۋعا بولەنگەندەي، ەلسىز اتىراپ الدەقانداي ءبىر دولى ءۇن قاتادى. قالتالارىنداعى سىرەڭكە سۋ بولىپ وت المادى. ساقتىققا الا شىققان زارقۇماردىڭ شاقپاعى جارق-جۇرق ەتىپ شاعىلعاندا، كوكسەگەن تاۋ قياسىنداعى قارا بۇلتتىڭ بولىنگەن جاي وتىنىڭ جارقىلىن كورگەندەي بولدى.تۇنەرگەن قاراڭعىلىق ىشىنەن جارقىلداعان وت ءومىر ساۋلەسىندەي ەلەستەدى. زارقۇماردىڭ قاسىنا كەلىپ وتتى تۇتاتىپ قاۋلاتا جاعىپ جىبەردى. وت جانسا ءومىر قاناتتانادى، شەكىلدەۋىك پىسىرەدى، ءارى سۋ بولعان كيىمى كەبەدى، ءارى جىلىنادى. جانە مىنا ەلسىز تاۋدىڭ جىرتقىش اڭدارى، اسىرەسە، ايۋ وتقا جولامايدى. ايۋ ەسىنە تۇسكەندە كوكسەگەندى ءبىر قورقىنىش بيلەپ كەتكەندەي، الدەنەدەن ۇرەيلەگەندەي بولدى. ول اعاسى جانگۇدەيدىڭ وسى بىتەۋ جاقتاعى كۇرشىم جوتالارىنان بەرى وتكەن ايۋ جايىندا ايتقان اڭگىمەلەرىن ەسىتكەن-دى. وعان قۇرعان قاقپانى دا بار ەدى. ەگەر قاقپانعا ءتۇسىپ، ىزالانعان ايۋدىڭ جولىنا كەزدەسسە، قايرات ىستەپ كىسىگە شابادى دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. زارقۇمار وتتى دۋ ەتكىزىپ جاتىپ جىبەرىپ:

— ال، كوكسەگەن، شەكىلدەۋىك تومارلارىن مىنا وتتىڭ قولامتالانعان جەرىنە كومىپ جىبەر. الدە قورقىپ وتىرسىڭ با؟ — دەپ قاساقانا كوكسەگەننەن سۇرادى. ۇيتكەنى، وتەشتىڭ بىر-ەكى رەت جالتاقتاپ قورقاقتاپ جۇرگەنىن بايقاعان بولاتىن.

— جوق، قورىقپايىم. كىمنەن قورقام؟ بالتا بار، مىلتىق بار! ايۋ كەلسە اتامىز، — دەپ كوكسەگەن وتەشكە قارادى.

كوكسەگەن قورىقپايدى. بۇل تاۋدا ءبىز قورقاتىن نە بار. بۇل جەردە ايۋ جۇرمەيدى. ەلىكتىڭ ءوزى بىزدەن قورقادى. قۇنى بولسا كەلىپ كورسىن، سوعىپ الىپ، تەرىسىنەن كوكسەگەنگە توسەك قىلىپ بەرەيىك، — دەپ وتەش ءوزى ءبىر باتىرىمسىنىپ قويدى.

— ەي، وتەش، قۇنى دەگەنىڭ الگى — ءبىر كەر جاعال ما؟ ول ءوزى تۇندە عانا ۇرلاپ قوراعا كىرەتىن ءبىر قۋ كورىنەدى عوي. بىلتىر ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ قوراسىنا كىرىپ، ءبىر قويدىڭ قۇيرىعىنا جابىسقان جەرىنەن اسىلبەك اتام ۇرىپ الىپتى.

— ول ونشا قورقىنىشتى ەمەس، بورسىق تەكتەس اڭ عوي، كىسىدەن جامان قورقادى، — دەپ زارقۇمار جاي ءسوز عىپ، جولداستارىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاندىرا، وتتى لاۋلاتا جاقتى. شەكىلدەۋىك تومارلارىنىڭ بىرسىلداپ پىسكەندەرىن شەتكە وتىرعىزىپ، شەتىنەن الىپ شاعا باستادى. ءبىرازدا شەكىلدەۋىك تومارىنىڭ سىرتىنداعى قارا شايىرى ەرىندەرىنە، قولدارىنا جابىسىپ، ۇشەۋى دە بىرىنە-بىرى مۇرتتى كىسى بولىپ كورىنىپ، ءبىرىن-بىرى مازاقتاپ كۇلىسىپ الدى. سامىرسىن ساياسىنىڭ جاڭبىر ءتيىپ كورمەگەن قۇرعاق مۇگى قۇس توسەكتەي بىلقىلدايدى.

ورىندارى جايلى، شەكىلدەۋىك سوقتاسىن كوپ قىپ ءپىسىرىپ، وزدەرى دە تاماقتاندى. تۇنەرە جاۋعان سالقىن جاڭبىردان بۇلارعا ءبىر تامشى دا تۇسپەيدى. بويى جىلىنىپ، تاماقتانعاننان كەيىن ۇشەۋى دە كوڭىلدەنىپ، اڭگىمە سوقتى. الدە نەدەن كوكسەگەن ەلەڭ ەتكەندەي بولدى. سونشا بولمادى، وتەش تە ەلەڭدەپ قىمسىنا زارقۇمارتا قاراي تاياي ءتۇستى. مىنا جولداستارىنىڭ ەلەڭدەۋىنەن سەكەم العان زارقۇمار ءوزى دە قۇلاعىن جەل سۋىلىنا، قاراعاي سىبدىرىنا توسەي، اينالانى كوزىمەن شولدى، ءبىراق تۇنگى وت ساۋلەسىنە شاعىلىسقان كەزىنە تۇك كورىنبەدى. وت ءالى لاۋلاپ جانىپ جاتىر. تاۋ كەنەرەسىنە كەشكە جاقىن ورالعان جەر تۇمان كوتەرىلگەن جوق. وزدەرىن قوستارىنان اداستىرعاندا سول جەر تۇمان. الدەن ۋاقىتتا ازىناعان ءبىر ءۇن تاپ-تاياۋ جەر¬دەن شىققانداي بولدى. سول ءۇندى ۇشەۋى دە اپ-انىق ەستىدى. زارقۇمار ەستيارىمسىپ، سىر بىلدىرگىسى كەلمەدى، وتەش پەن كوكسەگەن ەكەۋى ۇرەيلەنە، زارقۇمارعا تىعىلا ءتۇستى.

ءۇن ءۇزىلىپ بارىپ، قايتادان تاتى ەستىلدى. جەل ىزىڭىنان السىرەپ ەستىلگەن ءۇن الدەنەشە ءتۇرلى داۋىسقا ۇقسادى. بىردە ارسىلداعان قاسقىر ءۇنى تارىزدەنىپ، بىردە ارىلداعان ايۋ ءۇنى تارىزدەنەدى. بۋلىققان ادام ۇنىنە دە ۇقسايدى. بۇلاردىڭ ەش قايسىسى دا ايۋ ءۇنىن ەستىپ كورگەن جوق-تى. تەك جانگۇدەي مەرگەننىڭ ءوزى ايۋ بولىپ اقىرعانىن عانا كوكسەگەن ەستيتىن. «ەتەر قاقپانىن سۇيرەتىپ جۇرگەن ىزالى ايۋ بولسا، وندا بىزگە شابادى»، دەگەن وي بۇلاردىڭ ءارقايسىسىن ۇرەيلەندىرىپ بارادى. ءبىراق، بىرىنە-بىرى ايتۋعا دا باتا المادى.

كوكسەگەن دە، وتەش تە، زارقۇماردى ەستيار ادام رەتىندە ەسەپتەيتىن. زارقۇمار بۇلاردىڭ اراسىندا ەستيار، جانگۇدەيمىن بىرگە بىرنەشە رەت اڭعا دا بارعان بولاتىن.

تاپ-تاياۋ جەردەن الگى ءۇن السىرەپ تاتى ەسىتىلدى. الدە نەنىڭ ارساڭ-قۇرسەڭ قيمىلىن جەل لەبى تاياۋ جەردەن جەتكىزىپ تۇرعانداي بولدى.

— وسى جەرگە جاتپالىق، ىلگەرى بارالىق دەپ ەم، بولمادىڭ، — دەپ كوكسەگەن زارقۇمارعا نارازىلىق بىلدىرە، ءوزى وتەشتىڭ قاسىندا جاتقان مىلتىقتى الىپ، ساقتانا جان-جاققا قارادى.

— ە، بۇل جەردە نە تۇر؟ مىنا تۇندە قايدا بارماقپىز؟

— باقىرىپ جۇرگەن كۇدىر شىعار، سودان دا قورقامىز با؟ — دەپ زارقۇمار قولىن ىشىنە الا جانتايا بەرگەندە، ىشقىنىپ باقىرعان ءبىر ءۇن تاپ ەكپە تۇستارىنان ساڭق ەتە ءتۇستى. ۇشەۋى دە ورنىنان ۇشىپ تۇردى.

قانشا ەستيارسىنعانمەن وسى ساتتە زارقۇماردىڭ دا بۋىنى بوساپ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ كەتتى. بۇلار جاتقان ۇلكەن سامىرسىننىڭ جوعارعى جاتىندا شانشىلا بىتكەن ءزاۋلىم جارتاس ۇستەرىنە قۇلاپ كەلە جاتقانداي، زارقۇماردىڭ قاراڭعىلىققا قادالا قاراعان كوزىنە الدەنەلەر ەلەستەدى. ول الگى دىبىستى وسى جارتاستان شىقتى دەپ ويلادى. «مۇمكىن، مۇندا ءبىز ابايلاماعان ايۋدىڭ ۇڭگىرى بار شىعار. ءبىراق، جازدىگۇنى ايۋ ىندە بولمايدى. تەك قىسقا كەرەكتى جەمىن عانا سوندا تاسيدى. الدە ىنىنە كەلىپ ءبىزدىڭ ءيىستى سەزدى مە. ۇيدەۋگە جەل جارتاس جاقتان سوعىپ تۇر»... سونشا بولمادى، الدە نە ءبىر جاندىك جارتاس كەنەرەسىنە ەربەڭ ەتىپ، زۋ ەتە تۇسكەندەي بولدى. زارقۇمار جارتاس قياسىنان ەلەڭ ەتكەن جاندىكتەن سەسكەنىپ، سەلت ەتىپ قالعاندا وعان تىعىلىپ تۇرعان كوكسەگەن قالتىراپ، قاتتى قىسىپ قۇشاقتاي بەردى. وتەش ەتپەتىنەن جاتا قالدى.

ەكى جولداسىنىڭ جۇرەگىن باسىپ، زارقۇمار قايراتتانا: — ءبىز انشەيىن ەلەگىزىپ بوسقا ۇرەيلەندىك، تۇك تە جوق. قورىققانعا قوس كورىنەدى دەگەن، مىنا جەلدىڭ ەكپىنىنەن سىبدىرلاعان قاراعاي بۇتاعى، — دەپ ەكى جولداسىنا سىبىرلادى. ءبىراق، ءوزى الگى زۋ ەتكەن جاندىكتىڭ نە ەكەنىن ابايلاي الماي، دەل-سال بوپ ءبىراز تۇردى. قايتادان دىبىس شىققان جوق. ءبىرازدان كەيىن جەل تىندى. ازداپ جىلى جاڭبىر سەبەلەپ بارىپ و دا كوتەرىلدى. الا بۇلتتانىپ اسپان ءوزىنىڭ مەرۋەرتتەي جىلتىلداعان ادەمى جۇلدىزدارىن كورسەتە باستادى. الىس اسپانداعى ادەمى جۇلدىزداردىڭ كورىنۋى، بار قورقىنىشتى سەرپىلتكەندەي، بالالار سەرگىپ كەتتى. بالالاردىڭ بويىن باسقان قاراڭعىلىق، ۇرەي، قورقىنىش سەرپىلىپ، ماۋجىراعان ۇيقىعا كىرىستى.

زارقۇمار باسىن كوتەرىپ از وتىردى. تۇنگى قورقىنىشتان تۇك ءىز قالماي سەرپىلگەن. التاي اسقارىنىڭ كوك مەڭزەگەن كەنەرەلەرىن تاڭەرتەڭگى كۇن شاپاتى شومىلدىرعان، ءزاۋلىم سامىرسىنداردىڭ كوكجاسىل بوياقتاي بۇرلەرىندە جاڭبىر تامشىلارى مەرۋەرتتەي مولتىلدەپ، ءتىزىلىپ تۇر. تۇنىمەن قورقىنىش ەلەسىن توندىرگەن ءزاۋلىم جارتاس، الاپاتتى الىپ دەنەسىمەن كۇن شۇعىلاسىنا مالىنىپ، اسەم سىيپاتقا كىرگەن. قولدارىن ىشىنە الىپ، ۇيىقتاعان ەكى جولداسىن زارقۇمار وياتپاي، اقىرىن ورنىنا تۇردى. سامىرسىن ساياسىندا مامىقتاي بۇرقىراپ جاتقان جۇمساق مۇك توسەك بىلقىلداپ، بورسىلداپ قانا زارقۇماردىڭ سالماعىنان ويىلادى. كوكسەگەننىڭ كىشكەنە تاناۋى پىسىلداپ، ۇزىن كىرپىكتەرى ءسال اشىلىڭقىراپ جازىق قانا دوڭگەلەك ماڭدايى جارقىراپ، دەمىن ىشىنە تارتتى. تارتقاندا، الدەنەدەن وكسىگەندەي قاتتى تارتتى. «كوكسەگەننىڭ تۇندەگى قورىققانى-اۋ مىنا وكسىگەنى» دەپ زارقۇمار ىلگەرى قاراي باسا بەرگەندە، جارتاس يىعىنان وزىنە ۇمتىلا قاراپ تۇرعان ۇلكەن قارا قوڭىر ايۋدىڭ باسىن كوردى. بۋىنى قالتىراپ، ەسى شىتىپ كەتتى. اقىرىنداپ قانا ەكى جولداسىنا قاراي شەگىندى. شەگىنگەندە شوشىپ، ساسقالاقتاپ شەگىنىپ، وتەشتىڭ اياعىنا ءسۇرىنىپ شالقاسىنان ءتۇستى. ۇستىنە قۇلاعان زارقۇماردىڭ سالماعىنان وتەش شوشىنا باسىن كوتەرىپ العاندا، كوكسەگەن شوشىنا ورنىنان اتىپ تۇردى. بىرىنە-بىرى ءالى ءۇن قاتقان جوق. تەك ۇرپيە شوشىنىپ قاراتايعا قاراي ىعىسا بەردى.

زارقۇماردىڭ ۇرەيلەنگەن قالپىنان، بوسقا قورىققانى بولماسا، وتەش پەن كوكسەگەن ءالى ەشنارسەنى بىلە قويعان جوق. زارقۇماردان سۇراۋعا دا مۇرشا جوق. زارقۇمار سامىرسىنعا تىرمىسا كەلىپ:

— ال ەكەۋىڭ مىنا بۇتاقتان جوعارى ورمەلە، مەن كوتەرىپ، جىبەرەيىن دەپ ەكەۋىن كەزەكپەن كەزەك بۇتاققا شىعاردى.

ءوزىڭ دە شىق، — دەپ كوكسەگەن بۇتاقتىڭ ۇستىنەن زارقۇمارعا قولىن سوزدى. اتاش بۇتاعىنا تيىنشا قارعيتىن كوكسەگەن سامىرسىننىڭ باسىنا قاراي ورلەپ كەتتى. زارقۇمار دا بۇتاقتان ۇستاپ ىرعىپ شىعىپ جوعارى ەرلەدى. ۇشەۋى دە ىلەزدە-اق جوعارى كوتەرىلدى. قاراعايدىڭ ورتا جەرىنە كەلىپ ءبىر جۋان جالپاق بۇتاققا زارقۇمار ورنىعا وتىرىپ، ەندى ايۋعا قارادى. ايۋ ءالى سول ويعا ۇڭىلە قاراعان قالپىندا ورنىنان قوزعالماعان ءتارىزدى. تەك جارتاستىڭ ۇستىندەگى تىربيعان الاسا سامىرسىننىڭ تۇبىنە ۇزىنىنان تۇسە، ويعا قاراپ جاتقان تارىزدەنەدى.

زارقۇماردىڭ باعاناعىداي ەمەس، جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى، بويىن جىيايىن دەدى. ايۋدىڭ مىنا جارتاسقا كەلىپ بۇلاي جاتۋى تەگىن ەمەس دەپ ويلادى. ەندى شوشىنباي ەكى سەرىگىنە ايتپاقشى بولدى. ايۋ دەپ ايتسام، شوشىپ قۇلاپ كەتە مە دەپ جولداستارىنان ساقتانىپ، از توقتالدى. ءبىراق ايتپاۋعا بولمايدى. باعانادان بەرى، اعاش باسىنان اينالانى اپتىعا قاراپ، ءالى كوزىنە تۇك كورىنبەگەن كوكسەگەن الدە نەنى كورىپ قالعانداي جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ، ساسقالاقتاي باستادى. ونىڭ ۇلكەن كوزى بادىرايىپ ۇزىن كىرپىگى شانجاۋلاپ كوزىنە جاس تا ىركىلگەندەي بولدى.

— كوكسەگەن، سەن ساسپا، انا ايۋدى كەردىڭ بە؟ ۇيىقتاپ جاتىر، ءقازىر ۇرىپ الامىز، — دەپ زارقۇمار قولىمەن جارتاستان ويعا قاراي ۇڭىلە جاتقان ايۋدى نۇسقادى.

— و نە، كانە؟ — دەپ وتەش تە قاباتتاسا، بۇتاقتان بويلاي جارتاستىڭ ونە بويىنا كوزىن جۇگىرتتى. باسىن تومەن سالا جاتقان ايۋدىڭ باسىن كوكسەگەن، وتەش ەكەۋى دە انىق كوردى. ءبىراق، بۇلار دا زارقۇماردىڭ ورنىقتى سالماقپەن شوشىنباي وتىرۋىنا يەك سۇيەگەندەي، اسا ابىرجىماي عانا قاراسىپ وتىردى.

ءوزى نەتكەن ۇلكەن ايۋ. اناداعى جانگۇدەي اعام قاقپان قۇرىپ اڭدىپ جۇرگەن ايۋ وسى بولماسا يگى ەدى. ول بولسا كىسىگە شابادى دەگەن. كۇرشىم جاقتان كەلىپتى. اققابانىڭ باسىندا ۇيالاعان، كىسىگە شاباتىن كەر ايۋدىڭ ءىزىن كوردىم. وعان ءۇش جەردەن قاقپان تاستادىم، — دەپ ايتىپ جۇرگەن، — دەپ كوكسەگەن ءوزىنىڭ اڭ دەگەندە قۇمارتا سويلەيتىن ۇققىشتىعىن ىستەپ سويلەپ وتىر.

— وسى-اق قاي-قايداعىنى ەستىپ جۇرەدى، — دەپ وتەش كوكسەگەننىڭ ءسوزىن ەرە باستىرتىسى كەلمەدى. كوكسەگەننىڭ ايتقان سوزىنەن زارقۇماردىڭ ويىنا مىنا ايۋ قاقپانعا تۇسكەن ەكەن، مۇمكىن قاقپانى نە تاسقا، نە اتاشقا ورالعان شىعار، دەگەن سەنىم ساپ ەتە ءتۇستى. ايتپەسە نەگە جاتادى. جانە جانگۇدەي ايتقاندا ايۋ تاڭسارىدەن ەرىپ جايىلىمعا كەتەدى دەيتىن، ءالى كۇنگە ساۋ بولسا جاتپايدى.

وسى ويىنا بەكىنىپ نە دە بولسا ءتۇسىپ بايقايىن دەپ ءبىر ويلاندى دا، جوق، وسى جەردەن مىنا بىتىرامەن اتىپ كورەيىن، ۇيىقتاپ جاتقان ايۋ بولسا نە قاشسىن، نە قايرات ىستەسىن، — دەپ زارقۇمار كوكسەگەننىڭ مىلتىعىن سۇراپ ەدى، كوكسەگەن بەرمەدى.

— ءوزىم اتام، سەن تيگىزە المايسىڭ — دەپ ءوزى ايۋدىڭ باسىن كوزدەپ باسىپ سالدى.

— مىنانىڭ مىلتىعىن تىڭداعان ايۋ كورگەنىم جوق، — دەپ وتەش كوكسەگەندى تالكەكتەي باستادى.

ەندى سىرىڭدى ءبىلدىم دەگەندەي زارقۇمار اقىرىنداپ بۇتاقتان سىرعىپ جەرگە ءتۇستى.

— نەگە ءتۇستىڭ، ايۋعا باراسىڭ با؟ مەن دە بارام، — دەپ كوكسەگەن دە بۇتاقتان سىرعىپ تۇسۋگە اينالدى.

— قوزعالما، ايۋدى مەن ءوزىم جالعىز ۇرىپ الام، ول ارقانداۋلى ايۋ، — دەپ زارقۇمار كۇلدى.

— قوي، ۇرعىزبايدى، بارماڭدار، — دەپ وتەش بۇتاقتا وتىرىپ تىپىرلادى. زارقۇمار مەن كوكسەگەن مىلتىقتى قولىنا الىپ جارتاستى قيالاپ ايۋدىڭ سىرتقى جاعىنا قاراي اينالدى. ولار جارتاستىڭ ءبىر تەگىستەۋ جەرىن الىستان وراپ ايۋدىڭ سىرت جاتىنان كەلىپ شىقتى. الىستاۋ ءبىر تۇرعىدان كەلىپ ايۋدىڭ جاتقان جەرىن قارادى. اڭنىڭ جاتقان جەرىن قيا جارتاستىڭ كەنەرەسىنەن شانشىلا بىتكەن جالعىز سامىرسىن تاسالاپ، انىقتاپ كورسەتپەدى. زارقۇمار ودان ىلگەرى جۇرۋگە ءسال جۇرەكسىنەيىن دەدى. كوكسەگەن زارقۇماردان وزا تاعى ىلگەرى جىلجىپ، تاياۋ جەردەن كەلىپ قارادى. بۇل جەردەن انىعىراق كورىندى. زارقۇماردى شاقىرىپ الدى. ايۋدىڭ جارتاستان اسىلا جاتقان باسى ءارى سالبىراي ويعا تونە، الدە نەگە ءىلىنىپ تۇر. ال ۇلى دەنەسى قىزى لالا، دوداسى شىعىپ جەلىنىپ قالعان ءتارىزدى. كوكسەگەن مەن زارقۇمار ءوز كوزدەرىنە سەنبەگەندەي تاڭىرقاپ، ءبىراز تۇردى. ءبىرازدان سوڭ كوزدەرى ۇيرەنىپ، ءبارىن انىقتادى. «بۇل ايۋ ءتىرى ەمەس، تەك جەمتىگى جاتىر، بارالىق» دەپ كوكسەگەن زارقۇماردى جۇر-جۇرلەپ قۋانىپ كەتتى. ءوزى ورنىنان اتىپ تۇردى. تۇرا جۇگىرىپ بارعىسى كەلسە دە ءسال جۇرەكسىنگەندەي بولىپ:

— كانە، ءجۇر! — دەپ كەيىن تۇرعان زارقۇمارعا بۇرىلدى. كوكسەگەن دە سىر بىلدىرگىسى كەلمەي ىلگەرى ءجۇردى.

— ءپالى، ايتام عوي، مىنا ايۋ جاكەم قۇرعان قاقپانعا تۇسكەن ەكەن. مىنا قارا، ءبىر اياعى قاقپاندا. ءوزى سامىرسىنعا قاقپانىمەن ورالىپ قالىپتى، — دەپ كوكسەگەن زارقۇماردان بۇرىنىراق كەلىپ، ايۋدىڭ تەرىسىن، باسىن قوزعاپ، — راس ايتام، باسە، بۇل جانگۇدەي اتامنىڭ قاقپانىنا تۇسكەن ايۋ عوي. اپىراي، مۇنى قاي اڭ جەدى ەكەن. نە دەگەن كوكجال اڭ ايۋعا باتىپ جايراتىپ جۇرگەن؟ — دەپ زارقۇمار ويلانا قالعانداي.

قاسقىر شىعار، ودان باسقا قاي اڭ جەيدى، — دەپ كوكسەگەن ءبىر اڭساق بىلگىر كىسىمسىپ جاي ءسوز قىلدى.

— قوي، قاسقىر ايۋعا نەنىڭ باتسىن، — دەگەن وتەشتىڭ سوزىنە كوكسەگەن:

— ەندى قاسقىر بولماعاندا، وسى اراعا جولبارىس كەلدى عوي دەپ تۇرسىڭ با؟

— سىلەۋسىن شىعار.

— يا، مۇمكىن، — دەپ زارقۇمار، ءوزىنىڭ جولداسى ءۋاليدىڭ سىلەۋسىن جونىندەگى ءبىر ايتقان اڭگىمەسىن ەسىنە الدى.

— التايدىڭ بۇل كەنەرەسىندە جولبارىس تا، سىلەۋسىن دە جوق دەيتىنى قايدا، جانگۇدەي اعانىڭ؟ — دەپ كوكسەگەن اڭ جايىندا ەكى جولداسىنان كەرى قابارى كوبىرەك ەكەنىن بىلدىرگىسى كەلدى.

— جولبارىس پەن سىلەۋسىن جانگۇدەيمەن اقىلداسىپ كەلە مە، كەلسە كەلە بەرەدى دە. مىنا التايدىڭ قاي قاراعاي، قاي بيىگىن جانگۇدەي قولىمەن ورناتىپتى، — دەپ زارقۇمار بۇل جەرگە كەلگەندە كوكسەگەنگە قوسىلمادى. زارقۇمار جانگۇدەيدىڭ مەرگەندىگىن جاقسى كورسە دە ونىڭ بارلىق اڭ ءتىلىن ءوزى عانا ءبىلىپ، ەسىپ وتىراتىن مىنەزىن ۇناتپايتىن.

ۇشەۋى قۇرعاق تالاستى قويىپ، ايۋدىڭ قالعان تەرىسىن، قاقپاندى الماق بولدى:

— جوق، مۇنى قوزعامايىق، مۇمكىن، وسى جەرگە ءبىر ءادىستى جاساپ ايۋدى جەگەن اڭدى قولعا تۇسىرەر، ونان دا اۋىلعا بارىپ جانگۇدەيدىڭ وزىنە ايتالىق، — دەدى كوكسەگەن.

— ول دۇرىس ەكەن، يا قوزعامايىق، — دەپ ءالى دە سەسكەنىپ تۇرعان وتەش قوستاي كەتتى.

— ول ءوزى تومىرىق، قىزعانشاقتاۋ كىسى ەدى. ايۋدى اڭ جەگەنىن بىزدەن كارىپ جۇرەر، — دەپ زارقۇمار دا توقتالىپ قالدى.

— كورسە كورە بەرسىن. قاي-قايداعىنى سەن-اق ويلاي بەرەسىڭ. سوندا ءبىز ايۋدى تىرىدەي جەدى دەپ ويلار دەيمىسىڭ؟ — دەپ كوكسەگەن ەكى جولداسىن كۇلدىردى.

بۇلتى ايىعىپ، ايناداي جارقىراعان اسپانعا شىلدە كۇنى ىسىپ كوتەرىلدى. جاڭبىر سۋىن بويىنا تارتىپ، بالبىراپ تۇرعان تاۋ بەلدەۋىنىڭ بالاۋسالى شالعىنى اياققا ورالادى. شەكىلدەۋىك تولتىرعان قاپتارىن ارقالاعان كوكسەگەندەر قوستارىنا قاراي ەڭكەيگەندە، قوستان شىعىپ «انە، كەلە جاتىر» دەگەن جولداستارىنىڭ داۋسى دا بۇلارعا ەستىلدى.

— ءسىرا، ءبىزدى ىزدەگەن عوي، — دەپ وتەش العا قاراي اسىعا ءجۇردى.

— سەن بۇرىن جەتىپ، كورگەن-بىلگەندەرىڭدى دابىرلاتىپ ايتىپ، ءسۇيىنشى الماقسىڭ با؟ نەگە ساستىڭ؟ — دەپ زارقۇمار وتەشتىڭ اسىققانىنا ءمىن تاعا سويلەدى.

— ىشىنە سىيماي كەلەدى عوي، دەپ كوكسەگەن ءوزى ءبىر سابىرلى كىسىمسىپ قالدى.

— ايتپاعاندا، ايتامىن، — دەپ وتەش ۇمتىلا باسىپ، شاپشاڭ اتتاپ جۇرە بەرگەندە ءسۇرىنىپ كەتتى. قابى قولىنان شىعىپ، اۋزى اشىلىپ شەكىلدەۋىك تومارى توگىلىپ تە قالدى. زارقۇمار مەن كوكسەگەن جارىسا:

— ال، ايت، — دەپ، شەكىلدەۋىگىن جيناپ سالىسىپ جاتىپ، وتەشتى ىزالاندىرا كۇلدى.

— يا، ايتام دەپ قاشان... — دەپ جاسىپ، جىعىلعانىنا نامىستانىپ، وتەش ىزا بولعان كۇيىندە قابىن ارقالاي تاعى وزا جونەلدى.

II

بۇلار قوسقا كەلگەندە، جولداستارى ءشوپ شابۋعا ازىرلەنىپ جاتقان ەدى.

— سەندەر اداسقاننان ساۋمىسىڭدار؟ انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ تۇنىمەن الاڭداپ ۇيىقتامادىق، — دەپ ورالتاي الدىمەن قولدى قويىپ جىبەرىپ، قاپتاعى شەكىلدەۋىك تومارلارىن الىپ، ءوزى پىسۋگە اينالىپ قالىپتى دەپ جانىپ جاتقان وتقا كومە باستادى.

— ءبىز اداسقانىمىز جوق. اڭشىلىق ىستەدىك. كوكسەگەننىڭ بىتىرا مىلتىعىمەن ءبىر ايۋ اتىپ الدىق، — دەپ وتەش كەكەتە كۇلدى. وتىرىك ايتىپ كورمەگەن وتەشتىڭ جاڭاعى ءسوزدى جولداستارىنا قۋلانىپ ايتسا دا، سونىڭ وزىنە قىزارىپ، قىسىلىپ، تۇرعان تۇرىنە كوزى تۇسكەن ورالتاي:

— وتىرىگىڭە بەرەكە بەرسىن، مىنا بىتىراعا ولسە، وندا التايدىڭ ايۋى كورتىشقان بولعان شىتار؟ — دەپ سىقاقتاي باستادى.

— جۇرىڭدەر نانباساڭدار كورسەتەيىن، — دەپ كوكسەگەن باتىرلانا سويلەپ ەدى.

— ايۋدى قويا تۇرىپ، ءشوپتى شابالىق. ەكى كۇننەن بەرى بوسقا جاتتىق، — دەپ ەرەسەكتەۋ بىرەۋى باسالقا ايتقان بولدى.

— ءشوپتىڭ ازداپ سۋى كوتەرىلسىن، ءبارىبىر ازىراق دەگدىمەسە شابىلعانمەن بوكەستە ءشىريدى، — دەپ زارقۇمار مىلتىقتى جايلاپ ورنىنا قويىپ، شالعىنى الىپ ءجۇزىن كورىپ، جۇمىسىنا قامداندى. وزدەرىنەن كورى شارۋا ءجايىن جاقسى بىلەتىن ەستيار زارقۇماردىڭ مىنا ءسوزى جولداستارىنا دا ورىندى كورىندى. ءبارى دە وت قولامتاسىنا كومگەن شەكىلدەۋىكتەرىن الىپ شاعا باستادى.

— مىنا كەلە جاتقان جاكەمنىڭ ءوزى ەمەس پە، ءسىرا قاقپانىنا كەلە جاتىر-اۋ، — دەپ كوكسەگەن، تاۋدىڭ بالاعىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءبىر اتتىنى كورسەتتى.

— يا، تاپ ءوزى. بۇل ەندى كەلە ءبىزدى بيدايىقتاي قۋىرادى. ءشوپتى نەگە شاپپايسىڭدار دەپ ىعىرتادى، — دەپ زارقۇمار جانگۇدەيدىڭ كەيبىر ورىنسىز زەيىلسيتىن مىنەزىن دە ايتىپ قويدى.

— شاپقان پىشەندەرىڭ قايدا؟ مۇنشا نەگە كوپ ۇيىقتايسىڭدار؟ — دەپ جانگۇدەي كەلە جاستاردى تەكسەرە باستادى.

— كەشە كۇنىمەن، بۇگىن ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جاۋىن بولدى. ءشوپ سۋ، دىمى كىشكەنە بويىنا تارتىلسىن دەپ وتىرمىز. ءوزىڭىز ءسۇيىنشى بەرىڭىز، — دەي بەرگەن زارقۇماردىڭ ءسوزىن كيە كوكسەگەن دە:

— اتا، ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى، — دەپ وتەش تە وندىركەلەي سويلەي باستادى. بارلىق بالالار دا تاڭدانا كوكسەگەندەردىڭ ءسوزىن كۇتىپ انتالاي قاراسا قالدى.

— يا، نەتكەن ءسۇيىنشى؟ — دەپ سالقىن ۇنمەن جانگۇدەي ءتۇسىن جىلىتا قويماي حابار كۇتتى.

— اعا، قاقپانىڭا ايۋ ءتۇسىپتى، ءبىز كوردىك، — دەپ كوكسەگەن بۇرىنىراق ايتىپ قالدى. جانگۇدەيدىڭ سالقىنداۋ تىڭداعانىنا كەجىرلەنىپ قالعان زارقۇمار تالاسا سويلەمەدى.

— قاي جەردەن كوردىڭدەر؟ ءتىرى مە ەكەن؟ — دەگەن سۇراققا كوكسەگەن زارقۇمارعا جالتاقتاپ بوگەلىپ قالدى.

— قاقپانعا ءتۇسۋىن تۇسكەن ەكەن. ءبىراق ايۋىڭىزدى باسقا ءبىر اڭ تالقانىن شىعارىپ جەپ كەتىپتى. ءازى ءبىر كەلىسكەن اسا ۇلكەن ايۋ ەكەن، — دەپ زارقۇمار ءسوزىنىڭ اياعىندا ادەيى جانگۇدەيدىڭ قىشۋىنا تيە سويلەدى.

— قاي جەردە ەكەنىن ايتپايسىڭدار؟ مەن ادەيى سول قاقپانىمدى كورگەلى كەلە جاتىر ەدىم. جانە سەندەرگە سوعىپ، ءشوپتىڭ جايىن ءبىل دەپ باستىق تاپسىرىپ ەدى، — دەپ جانگۇدەي، باسقا اڭ جەپ كەتىپتى دەگەن قوسىمشاعا نانار-نانباس بولىپ: — شىن-اق ءبىر نارسە جەگەن بە ەكەن؟ بۇل ءبىر قىزىق ەكەن، — دەپ از وتىردى.

— ءوزى دە قايداعى قيىنعا بارعان ەكەن. سەندەر وعان قايدان باردىڭدار؟

— ءبىز بالقاراعاي ىزدەپ بارىپ كەزدەستىك.

— وزدەرىڭ ءشوپ شابادى دەسە، بالقاراعاي ىزدەپ، تاۋ كەزىپ جۇرسىڭدەر مە؟

— كۇن جاۋىن، بوسقا وتىرعانشا بارىپ قايتتىق. بۇدان كەيىن جانگۇدەي باسقا ءسوز سۇراعان جوق. ول از وتىرىپ اتىنا ءمىندى دە، بىتەۋ بيىگىنىڭ قيا بەتىنە ورلەپ ءجۇرىپ كەتتى. ءالى دە زارقۇماردىڭ اڭگىمەسىن جەتە ايتقىزباعان جولداستارى يىرىلە قالىپ، بۇلاردان بار كورگەندەرىن سۇراپ ءبىلدى.

ەكى كۇندەي دەم الىپ، تىنىعىپ قالعان بالالار پىشەن شابۋعا قۇلشىنا ءتۇستى. جاڭبىر سۋىن بويىنا تارتىپ بالبىراپ العان بالاۋسالى كوك شالعىن اسىل وراقتاردىڭ الماس ءجۇزى سىدىرعاندا، شۋماقتانعان جاسىل جىبەكتەي شيراتىلا، ورالا تۇسكەن بوكەستەر جول-جول بولىپ جوسىلىپ جاتتى. كوكبۇزاۋ بەلدەۋىنىڭ جالپاق شابىندىسىن ءبىر جۇمادا شاۋىپ، ءۇيىپ-جايىپ قايتۋعا مىندەت الىپ اتتانعان جاستار جاۋىننان توقتالعان كۇنىن ەسەلەگىلەرى كەلىپ، ىمىرت جابىلعانشا توقتالمادى.

جالپاق شابىندىسىن جوسىتىپ سالعان بالالار وزدەرىنىڭ بۇگىنگى قيمىلدارىنا سۇيسىنگەندەي اسا كوڭىلدى ەدى. كۇلىسە، ازىلدەسە، اندەتە ىمىرت جابىلا قوستارىنا كەلدى.

ەرتەڭ كۇن اشىق بولسا شابىلۋى بىتەر ەدى، ءبىراق دەگدىگەنىن جيناۋعا بىرنەشە بالانى ءبولۋ كەرەك، — دەپ ورالتاي ەرتەڭگى جۇمىستىڭ جايىن دا ءسوز ەتتى.

— ءبارى دە ىستەلەدى، بارىسىمەن تاماقتى ءىشىپ، دەمالۋ كەرەك. كۇندەگىدەي ويىندى قويىڭدار. ەرتەڭ ەرتە تۇرامىز، — دەپ زارقۇمار تۇجىرا ءتارتىپ ايتتى.

بۇلار قوسقا كەلىپ وتىرعان كەزدە، باعاناعى كەتكەن جاعىنان جانگۇدەي دە ورالدى. ايۋدىڭ قالعان تەرىسىن سويىپ، ارتىنا بوكتەرىپ، الا كەلىپتى. جەرگە تۇسىرىسىمەن بالالار جابىلا كەلىپ كورىپ، اسىرەسە باس تەرىسىن ولشەپ، بىرەۋى «ۇلكەن ەكەن» بىرەۋى «ورتا عانا ايۋ ەكەن» دەپ ءوزارا ءسوز تالاستىرىپ جاتتى.

— اعا، ورنىنا نە ىستەدىڭ، قاقپاندى قۇردىڭ با؟ — دەگەن كوكسەگەننىڭ سۇراۋىنا جانگۇدەي:

— ءبىر ەمەس ءۇش قاقپان قۇردىم، — دەپ دۇڭك ەتكىزىپ ءبىر-اق ايتتى. «ءۇش قاقپانى قالاي؟ — دەگەن پىشىنمەن، بالالار اڭىرا قالدى دا ءمانىسىن سۇراۋعا باتپادى. تاتى دا كوكسەگەن ەركەلەنە:

— نەگە ءۇش قاقپان قۇردىڭىز؟ ايۋدىڭ ءوزىن جەگەن قانداي اڭ ەكەن تاپتىڭىز با؟ — دەپ ايۋدىڭ تەرىسىندە كەلگەن ماي تابانى مەن تىرناقتارىن كورىپ جانگۇدەيگە قارادى. جانگۇدەي تۇيىقتانىپ ءبىراز وتىردى دا، سويلەردە باس كيىمىن الىپ، باسىن ءبىر سيپاپ قالاتىن ادەتىن ىستەپ:

— عاجاپ ءبىر قىزىق نارسە، مەن سان ايۋدى الدىم، سان قيانى كەزدىم، ايۋدى قاسقىردىڭ جەگەنىن كورگەنىم وسى. ءوزى دە ءبىر كەرسەندەي ۇلكەن ايعىر ايۋ ەكەن. جانە ءبىزدىڭ بۇل كەنەرەنىڭ ايۋى ەمەس، مىنا اققابادان اسىپ كەلگەن، كۇرشىم ايۋى. انادا وسى بىتەۋدىڭ باسىنان قار ارىلماي تۇرعاندا ەكى ايۋدىڭ ءىزىن كورىپ، كۇرشىمنەن بەرى قاراي ايۋ وتكەنى قالاي دەپ ويلاپ ەم. ويتكەنى، ىزدەرى بولەك ەدى. ال، مىناۋ قاقپانعا تۇسكەن، سول ايۋدىڭ بىرەۋى عوي دەيمىن. اناداعى «قىزىل جۇلدىز» كولحوزىنىڭ سيىرىنا شاۋىپ بۇقاسىن جەپ كەتكەن، «قىزىل شىعىس» كولحوزىنىڭ جىلقىسىنا شاۋىپ، ايعىرىن جارالاپ ولتىرگەن دە وسىلار بولار دەيمىن. ءبىزدىڭ بۇل كەنەرەنىڭ ايۋى مالعا شاپپايدى. ەگىنگە، بالعا بارعانى بولماسا جانە ساۋساقتارى قىسقا، دەنەلەرى دوڭگەلەك كەلەدى. مىنا ايۋدىڭ ساۋساقتارى سالالى، وزدەرى ۇزىن جاراۋ، جۇندەرى دە بولەك.

جانگۇدەيدىڭ ايۋدىڭ اتا تەگىن تاراتىپ، ۇزاققا سوزعان اڭگىمەسىن زارقۇمار ىقلاسسىزداۋ تىڭداپ:

— اعاي، ايۋدىڭ بىزگە اتا تەگىنەن گورى، سول ايۋدىڭ ءوزىن جەگەن قانداي اڭ ەكەن، سول قىزىقتى بولىپ تۇر، — دەپ اڭگىمەنىڭ اياعىن سوعان بۇردى.

— وزدەرىڭ جاتقان جەرىڭنەن ەسىك پەن توردەي جەردە قاسقىردىڭ مۇكتە جاتقان ءىزىن كورمەدىڭ بە؟ مۇنى جەگەن قاسقىر، — دەپ قۇمارلانا ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن بولگەن زارقۇماردى ۇناتپاي، جانگۇدەي قىجىرتا جاۋاپ بەردى. كەشە وزدەرى سامىرسىن تۇبىنە پانالاپ وتىرعاندا، ارسىل-كۇرسىل ەتىپ شىققان دىبىس، باقىرعان ءۇن قاقپانداعى ايۋدى قاسقىردىڭ جەپ جاتقان كەزى ەكەن-اۋ، دەگەن وي زارقۇمارعا جاڭا كەلدى. ءوزى شاقپاق شاتىپ وت جاتىپ، شەكىلدەۋىك ءپىسىرىپ وتىرعان كەزدە قاستارىنان زۋ ەتىپ ەتە شىققان، سول قاسقىر ەكەنىن دە ول جاڭا توپشىلادى.

اتىن وتقا جىبەرىپ، ەر-توقىمىن قوسقا اكەلگەن اتەشتىڭ ۇلكەندى سىيلاعىش ىقشامدىلىعىنا كوڭىلدەندى مە، قالاي، جانگۇدەي باعاناعىدان گورى جادىراپ اڭگىمەسىن اياقتاپ:

— ايۋدىڭ ەتىنە ول قاسقىر قالايدا ءبىر سوعادى، — بۇلعىن دا كەلۋى مۇمكىن، ولار قانداي ءيىسشىل. بارىنە دە ارناپ قاقپان قۇرىپ كەتتىم. ايۋ قاقپاندى ول جەردەن الىپ، كەمپىرقالعان شىڭىنا اپارىپ قۇردىم. وكشە ىزىنە قاراعاندا، مىنا ايۋ سول جاقتان كەلگەن ءتارىزدى. انا قالعان بىرەۋى دە سول شابانباي جايلاۋىندا، وسى جاقتا عوي، دەپ ويلايمىن، — دەپ جانگۇدەي كۇنى بويعى ءجۇرىسىنىڭ، اڭشىلىق ءادىسىنىڭ ءبارىن دە بىرتىندەپ ايتىپ ءوتتى. اۋزىن اشا قۇمارتا تىڭداپ وتىرعان كوكسەگەن، اڭگىمە بىتكەننەن كەيىن دە اقىرىن كۇتىپ ءبىراز وتىردى.

ءبىرازدان كەيىن بالالار كەشكى تاماقتارىن ءىشىپ، دەمالىسقا جاتتى.

— تاڭەرتەڭ ءبىزدى وياتىپ جىبەرىڭىز، ءسىز بىزدەي ەمەس، سەرگەكسىز عوي، — دەپ ورالتاي، جانگۇدەيگە ءوتىنىش ايتتى.

پىشەنشى جاستاردىڭ اۋىز ءۇيىنىڭ ءدال تورىنەن توسەك سالىپ الىپ ورنىققان جانگۇدەي ءبىرسىپىراعا دەيىن ءۇيىقتاي المادى. ونىڭ كۇندىزگى ءجۇرىس-تۇرىسى قاقپانعا تۇسكەن ايۋ، ونىڭ شىڭ جارتاستىڭ قىرىنا بىتكەن جالعىز سامىرسىنعا قاقپانمەن كەلىپ ورالۋى، ونى ارت جاتىنان كەلىپ قاسقىردىڭ جەۋى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شۇبىرىپ ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى.

اۋىز ءۇيدىڭ كۇنشىعىس جاقتان سالىنعان ءارى ەسىك، ءارى تەرەزەسىنەن سىعالاعان اي ساۋلەسى، ۇيقىلى-وياۋ جاتقان جانگۇدەيدىڭ بەتىنە تۇسكەندە، تەگىس تىنىعىپ ۇيىقتاپ قالعان بالالاردىڭ ەركىندەي جارىسا العان دەمدەرى، ءبىر تىنىشتىق راحات دەمالىستىڭ بەلگىسى بولىپ بايقالدى. كۇنىمەن پىشەن شاپقان تۇلەكتەردىڭ تازا اۋادا سونشالىق راحاتتانا ۇيقتاپ جاتقان تىنىشتىعى جانگۇدەيگە وتە قىزىقتى تارىزدەندى. تازقارا شىڭىنان اسىلا كوتەرىلگەن اي تاباعى تاۋ القابىن جاپ-جارىق قىلىپ جايناتىپ جىبەرگەن. اسپان مەڭزەگەن اسقار شىڭدار بۋالدىر كوكشىل مۇنارعا بولەنىپ، ءۇنسىز ماۋجىرايدى. تاۋ بەلدەۋىنە سىڭسي وسكەن جاسىل قاراعاي قارا بارقىن تارتىپ، الدە قانداي ءبىر سىر شەرتكەندەي بولادى. التاي تاعىلارى وسى شىڭدا دا، اناۋ ورمانعا قونىستاي وسەدى، ءوربيدى. «ول بىزگە جۇمباق ءتارىزدى، ال اڭدار ءۇشىن جايلى قونىس. تاۋ مەن ورماندا جاراتىلىستىڭ ءبىر تۇرپاتى. ول ەشكىم ءۇشىن وسىپ-ونبەيدى. ءبىراق ونى ەسەبىن تاپقان جاندىك پايدالانادى» دەپ جانگۇدەي التاي تاۋىنىڭ جارىق ايلى تۇندەگى ءۇنسىز سيپاتىنا سىرلاسقانداي كوپ ويلاردى كەزدى. الدەن ۋاقىتتا ونىڭ كوزى ءىلىنىپ ۇيىقتاپ كەتتى.

ورالتاي تاپسىرۋى ويىندا بولعاندىقتان با، جانگۇدەي ويانىپ كوزىن اشىپ العاندا، تاڭ اتىپ قالىپتى.

— كانە،تۇرىڭدار،تاڭ اتىپ، كۇن شىعۋعا تايانىپتى، — دەپ جانگۇدەي جاستاردى دۋ كوتەرە وياتىپ جىبەردى. كازارمادان دابىلعا ويانعان جاۋىنگەرلەردەي جاس تۇلەكتەر ورىندارىنان تەگىس تۇرەگەلدى. اۋىز ءۇيدىڭ سىرتقى كەنەرەسىندە سۇيەۋلى تۇرعان شالعىلارىن الىپ، جاستار شابىندىققا جونەلگەندە، جانگۇدەي دە دالاعا شىقتى. تۇنگى شىقپەن بالبىراپ تۇرعان كوك شالعىندى جاستار بارا سىدىرا باستادى. اتىن كوزدەپ، اۋىز ۇيگە كەلە بەرە، جانگۇدەي ەسىك الدىنا وزىنەن ءوزى كىدىرىپ قالدى. ۋىزداي كىلەڭ جاسوسپىرىمدەر مىناۋ قىسقا تاڭدا ۇيقىسى اشىلىپ الاكولەڭكەدەن شابۋعا جونەلگەندە، ءوزىنىڭ جالعىز كەلىپ قوستا جاتۋىن ەرسى كورگەندەي، ۇيتە كىرە المادى. ەكى جەڭىن كيىپ پىشەنشىلەرگە كەلدى.

— بالالار، الگە قۋات، — دەگەن جانتۇدەيدىڭ ىرىمشىل ماتەل ءسوزىن جاس شالعىشىلار ىقىلاستانا تىڭداعانمەن، جاۋاپ ايتقان جوق. — مەندە قوستا جاتا المادىم، وراقتارىڭدى جانىپ بەرسەم دە قاستارىڭدا بولايىن دەپ كەلدىم. ماعان باسى ارتىق وراق بار ما؟ جوق بولماسا، كەزەك شابارمىن، — دەپ جانگۇدەي ەسىلىپ تۇسكەن بوكەستىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىردى. ءتۇن دىمقىلىن بويىنا تارتقان تاۋ بەلدەۋىنىڭ كوك شالعىن ءيسى كەۋدەنى جارادى. الۋان گۇلدەر مەن ۇيىسا وسكەن سارباس جوڭىشقالى، جاسىل ميالار جاپىرىلا ءتۇسىپ سۇلاعاندا، الدەقانداي ءبىر ادەمى ءيىس بۇرقىراپ اسپانعا ۇشادى.

شالعىلارىنىڭ جۇزدەرى جارق-جۇرق ەتىپ، قاتارلاسا جارىس سالعان جاستار بوگەلەر ەمەس، لەزدە-اق ءبىرسىپىرا جەردى جوسىلتىپ سالدى.

«مەنىڭ كەلگەنىم، مىنا جاستاردى قوزعادى-اۋ دەيمىن. ىشىنەن شاپپاي، بالقاراعاي تەرۋگە تاۋ قىدىرىپ جۇرسىڭدەر مە؟ دەگەنىم قامشى بولعان شىعار»، دەپ جانگۇدەي جاستاردىڭ مىنا جۇمىسىن ءوزىنىڭ كەلۋىمەن بايلانىستىرعىسى دا كەلدى. ءبىراق جۇمىستان كورى اڭشىلىق جاعىنا كوپ سالىنعان ءوزىنىڭ بۇل سياقتى جۇمىسقا تىك اياقتاۋ ەكەنىن دە ەسىنە الىپ، مىنا جاستاردىڭ ەلگەزەك، ەڭبەك سۇيگىش قىلىقتارىنا ءسۇيسىنىپ وتىر.

— اعا، وراعىمدى جانىپ بەرشى، — دەگەن وتەشتىڭ سىلتاۋراتقان سەزىن سەزە قويعان جانگۇدەي:

— سەن از دەم ال، مەن بىر-ەكى جول قايىرايىن، — دەپ شالعىنى الىپ، پىشەنگە كەلىپ ءتۇستى.

— ال، جاكە، ءجۇرىپ كەرىڭىز، بىزگە پىشەننىڭ شابۋىن ۇيرەتسەڭىزشى، — دەپ زارقۇمار كەلىپ جانگۇدەيدىڭ ارتىنان ءتۇستى. العان بەتىندە ىلەستىرمەي كەتكىسى كەلگەن جانگۇدەي، «مىنە، بىلاي شابۋ كەرەك» دەپ وڭ قولىنىڭ شىنتاعىن كوتەرە، سول قولىنىڭ شىنتاعىن سىرت اينالدىرا سەرمەپ، شالعىنى اجەپتاۋىر-اق قۇلاشتاپ تارتىپ كەردى. ءبىراق، زارقۇمار ءبىر قالىپتا سالماقپەن سەرمەپ جىلجي باسىپ قۇتقارار ەمەس. قايتا كەلىپ تۇسكەندە، «كانە، ءجۇرىڭىز» دەپ تاقىمداپ، جانگۇدەيدىڭ اياعىنا ءوزىنىڭ بوكسەسىنەن تۇسىرگەن ءشوبىن بۋدىراتا توڭكەرىپ زارقۇمار قىسايىن دەدى.

— ءپالى، اعا، زارقۇمار ادەيى ءسىزدىڭ ارتىڭىزعا ءتۇسىپ ءجۇر. ول شىداتپايدى، ەركىڭىزبەن قىسىلماي تارتىڭىز شالعىنى، — دەپ كوكسەگەن اعاسىنا، جولداسىنىڭ سىرىن ايتتى.

— ۇزاققا بولماسا دا بىر-ەكى جولعا كىسىگە شاڭىمدى كورسەتپەۋشى ەدىم، مىنا زارقۇمار قويار ەمەس، — دەپ جانگۇدەي دە زارقۇماردىڭ جالىندى جاس قايراتىنا جول بەرە، جەڭىلگەنىن مويىندادى.

III

تاۋ بەلدەۋىندەگى، ماشينا بارا المايتىن جەردى جاستار شاۋىپ ءۇيىپ-جيناپ تىندىرىپ قايتتى. ويداعى، وزەن بويىنداعى پىشەن دە شابىلىپ، ماياعا ۇيىلگەننەن باسقاسى اياقتالدى. قاۋ ءپىسىپ كەلە جاتقان ەگىن دالاسى الىستان كوك بۋرىل تارتتى. «بەرەل» كولحوزىنىڭ، جاڭا تۇقىممەن سالعان ەگىنى سۋدىڭ ارعى بەتىندە لىقىپ تۇر. ءنۇريلا اگرونومنىڭ باستاۋىمەن بيىل عانا سالىنعان ەگىن، كولحوز جۇرتشىلىعىن ءالى دە كۇدىكتى ويعا شىرماۋلى ەدى. اسىرەسە، وسىعان اسا ەرلەنە كىرىسكەن كولحوز باستىعى سادۋاقاس كوپ كۇدىكتەنەدى. ويتكەنى: «مۇنىڭ نەسى كەتىپ بارادى، ولسە ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز ولەدى، زالالدى — ورتانىڭ قورى كەرەدى» دەگەن، قۇسايىن، قۇرمان سياقتى ۇزىن اۋىز ادامداردىڭ ءسوزىن سادۋاقاس ەستىپ جۇرگەن.

شىنىندا دا، ۇلكەن ءىس قاۋىپتەنەرلىك ەدى. بۇل كەنەرەدە بيداي شىعىپ، مەزگىلىمەن ءپىسىپ، ورىلىپ كورگەن جوق. جاز بويى شىعى ارىلماي، جاۋىنى اشىلماي تۇرىپ، بوز قىراۋى ءبىر-اق كۇندە تۇسە سالاتىن التاي بەلدەۋى، وتە ءقاۋىپتى. اسىرەسە، جاۋىنى كوپ بيىلعىداي جىلى قورقىنىش. ارينە، بۇرىنعى cap تەپسەڭگە تۇقىم تاسىپ، سايمان سۇيرەتىپ تاسىمال بولاتىن سارپالداڭ بيىل جوق، ەگىن ءۇيدىڭ قاسىنان سالىندى. تەك ارادا وتكەلى قيىن وزەن بار. ءبىراق قورىتىندىسى نە بولماق، ول ءمالىمسىز. ونىڭ ۇستىنە، جازدايعى مول جاۋىنمەن كوتەرىلىپ العان اقبۇلاق سۋى ءالى قايتقان جوق. جازتىتۇرعى سالعان كوپىردى، كۇن قىزا سۋ قاتتى تاسىپ مۇلدە بۇزىپ اعىزىپ اكەتكەن. ودان بەرى كوپىر ورناتا قويۋعا باسقا جۇمىستان مۇرشا كەلمەي جاتىر.

اقبۇلاق بۇلقىنا اعىپ، بۇرقىراي قۇيىلعان، ءور التايدىڭ اساۋ وزەنىنىڭ ءبىرى. قارايرىق، قارابۇلاق باس جاتىنان قوسىلىپ جالعىزتاۋ، كەمپىرقالعان شىڭدارىنان قۇيىلاتىن بىرنەشە بۇلاقتار اياق جاتىنان قوسىلىپ اقبۇلاق بارعان سايىن مولايا بەرەدى. ول اسىرەسە، بۇقتارمەن قوسىلار جەردە مۇلدە ارناسىنان اسا ورەكپي قۇيىلادى. اقەركەش تولقىندارى تاستان-تاسقا ۇرىپ، اپپاق كوكشىل بولىپ اتوي بەرەدى. اقبۇلاق دەگەن اتتىڭ ءوزى دە، وسى سيپاتىنان قويىلعان وتە كونە اتى.

وڭتۇستىك شىعىسىنان بۇقتارما بۇرقىراپ، سولتۇستىك باتىسىنان اقبۇلاق اسىر سالىپ، ەكەۋىنىڭ تۇيىسەر تۇبەگىنەن اسقار تاۋدى ىرگەلەي كەلىپ، «بەرەل» كولحوزىنىڭ قالاسى ورناعان. تۇبەكتىڭ اتىرابى كۇندىز-تۇنى اعىن سۋدىڭ اتوي بەرە قۇيىلعان شۋىنا بولەنىپ، تىنىمسىز ءتىل قاتادى. وزەن ءتىلى — ءومىر ءتىلى، ولكەسىندە جايقالعان ەتىن جالپاق شابىندىق ءوسىپ، ەلىن ەڭبەككە، ەڭبەكتەن تۋعان داۋلەتكە بولەگەن: سۋى تولعان بالىق پەن قۇندىز، تاۋى تولعان بۇعى-مارال، جەر شۇيگىنى اسەم ولكە. تاۋدى قورشاپ، تاعىنى ورگىزىپ التايدىڭ التىن قوينىنا ورناعان «بەرەل» كولحوزى ەرەكشە سۇلۋ، ءومىر داستانىنىڭ وزەگى ءتارىزدى.

بيىلعى ەتىندى جيناۋ كەزى، «بەرەل» كولحوزىنىڭ ەڭ ءبىر قامىتشىلىق كەزى بولعالى تۇر. ويتكەنى، سىر مىنەز بولماعان جاڭا استىقتى ورىپ، جيناپ الۋ جانە ورتالىقتان ەگىس دالاسىن وزەن بولەدى. وزەندە كوپىر جوق، بارلىق جۇمىس تاسىمالمەن ىستەلەدى. ەرتەلى-كەش ەرسىلى-قارسىلى سۋدان ءوتۋ، ارپالىسقان اپاتپەن الىسۋ سياقتى ۇلكەن قاۋىپ-قاتەرمەن اياقتايدى.

اقبۇلاقتىڭ تاسقىنى ءالى قايتقان جوق، ءقازىردىڭ وزىندە جولىندا تاۋ تۇرسا دا ءبىر-اق اۋناتاتىنداي دولى. اعاشتان ورناتقان كوپىر تۇگىل، تاۋ ەتەگىن ۇڭگىپ تالاي كۇز بيىكتىڭ كەسەك-كەسەك تاستارىن دا ايداپ اكەتەدى. كەيدە جاعاسىنا ءۇيىپ، كەيدە ارناسىنىڭ وزىنەن تاس ارال جاساپ كەتەدى.

كۇندە سۋمەن الىسىپ اتپەن ءوتۋ، قايىقپەن قالىقتاۋ جۇمىستى وندىرتپەيدى. قالايدا كوپىر ورناتۋ كەرەك. ەرتەلى-كەش، كۇنى-تۇنى دەمەي، ەگىن وراتىنا جۇمىلا دايىن تۇرالىق، — دەپ كولحوز باستىعى باسقارما ماجىلىسىندە كەسىپ ايتتى.

— ىلعي سۋشىل جىگىتتەردى ىرىكتەپ الىپ، بۇل جۇمىسقا مەن كىرىسەيىن، ءوزىڭ «ۇكەكتەن» اكەلىنەتىن اعاشتاردىڭ جەتۋىن تەزدەت، — دەدى پلوتنيكوۆ سادۋاقاسقا.

— بۇل دۇرىس-اق ۇسىنىس، اعاشتى مەن جەتكىزدىرتەيىن، سەن دايىندىق جۇمىسىن كارقىندات. ءبىر جۇمادا كوپىر دايىن بولسىن، ەكەۋمىزگە سىن وسى. ايتپەسە ەگىندى كەشىكتىرەمىز، — دەپ سادۋاقاس توقتاعاندا، وتىرعان ەل ءبىر اۋىزدان دۇرىس-اق دەستى.

— تاڭداۋلى جىگىت، قارۋلى اتتى ال، كەرەكتى كىسىلەرىڭ باسقا جۇمىستان بوساتىلادى، ەندى قانداي ايتارىڭ بار؟ ءبىز اعاش جەتكىزۋگە جۇرەمىز، — دەپ سادۋاقاس كوپىر تاعاندارىن ورناتىپ جاتقان پلوتنيكوۆكە كەلدى.

— ءالى دە بىزگە كەرەكتى ءبىر ات، ءبىر كىسى جۇمىسىنان بوساپ كەلمەي جاتىر.

— ول قايسىسى؟

— ول — كوكجورتاق پەن كوكسەگەن.

— كوكجورتاقتى سەن الساڭ، جاڭا ماشينانى مۇسا قاي اتپەن جۇرگىزەدى. كوكسەگەن ەكەۋىن مۇسا بەرە قويماس. ول ءپىسىپ تۇرعان ەگىندى ورتالى اڭدىپ وتىر ەمەس پە؟

— ماشيناعا باسقا ات تا جارايدى. مىنا سۋعا، بورەنەنى كوكجورتاقتان باسقا اتپەن سەنىپ كىسى الىپ تۇسە الا ما؟ ال كوكسەگەن سياقتى اقبۇلاققا قارسى جۇزەتىن بالا بىزگە سۋ بىلمەيتىن بەس جىگىتتەن ارتىق. قالايدا بىزگە بەرگىز. سەز سوعان بايلانسىن، — دەپ پلوتنيكوۆ قاتتى ايتتى.

كوك اتپەن، كوكسەگەندى كوپىر جۇمىسىنا بەر دەگەن سادۋاقاستىڭ تاپسىرۋىن مۇسا جالقاۋلاۋ تىڭداپ، ءبىراز ۇندەمەي وتىردى. ۇناتپاعان ىسىنە، قىپ-قىزىل بولىپ تىعىلا قالاتىن مۇسانىڭ ورالىمسىز مىنەزىن بىلەتىن سادۋاقاس:

— پىشەندەگى سارى ات پەن ورالتايدى سەن ال، شەپ ەڭسەرىلىپ قالدى عوي، دەپ كوڭىلدەندىرە قويدى.

مۇسا قىنجىلا وتىرىپ كوك ات پەن كوكسەگەندى كوپىرگە قايىردى. جانى سۋداعى بالىقتاي، اقبۇلاق اعىنىندا بالىقشا ورشىعانىن وزىنە دەمالىس كورەتىن كوكسەگەن اندەتە جونەلدى. ۇستىنە كىسى مىنگەندە ويناقتاپ، باسىمەن الىساتىن كوك تارلان لىپىلداپ اياڭداپ كوكسەگەننىڭ تاقىمىندا وينادى. ەتىندە ءجۇرسىن، پىشەندە ءجۇرسىن، سۋعا ءتۇسسىن — كوكسەگەننىڭ ايتاتىن ءبىر عانا ءانى بار. ول مەكتەپتە ۇيرەنگەن «كوڭىلدى بالالار ءانى». كوكسەگەن ول ءاندى ايتقاندا، كوكجورتاق كەربەزدەنە شەكەسىنەن قاراپ الشاڭداي اياڭدايدى. كوكسەگەن بيىل ون بەسكە عانا شىعادى. ەكى جىلدان بەرى وقۋدان تىس كەزدە ماشينانى ءوزى جۇرگىزىپ، كوك اتپەن ابدەن سىرلاس بولىپ العان. ەلگەزەك، العىر كوكسەگەننىڭ بەتىن قايىرماي، كوك اتتى كولحوز باستىقتارى ۇنەمى سوعان بەرىپ قويعان.

اقبۇلاق سۋى بۇگىن كۇندەگىسىنەن دە كوتەرىلە تاسىعان ءتارىزدى. ۇيتكەنى، ەكى سەتكە ۇزدىكسىز جاۋعان جاڭبىر كەشە ءتۇس اۋا عانا اشىلدى. التاي تاۋلارىنىڭ قارلى قۇزدارى، جالبىر ءجۇندى قاراعايلارىن بۇلت سۇتىنە شومىلدىراتىنداي قارا بارقىتتانىپ، ۇيىرىلە تونگەن قالىڭ بۇلتتاردى ۇدەرتە تۇنەتىپ، ۇزدىكسىز جاۋدىرىپ، سالاسىنان سان بۇلاقتى سارقىراتتى. سول بۇلاقتاردىڭ ءبارى كەلىپ اقبۇلاقتى ايمالاي اقتارىلعان، اقتارىلعاندا اعىندى كۇشەيتكەن، سۋدى تاسىتقان.

— ال، كوكسەگەن، سەن تەزىرەك كەل. ءقازىر مىنا بورەنەلەردى ورتاداعى تاعانعا جەتكىزۋىڭ كەرەك، — دەپ كوپىرشىلەر بەر جاقتان ايقاي سالدى. سۋدىڭ ەكى جاق جيەگىنەن ورناتىلعان تاعان اعاشتارى سۋ تاسقىنىنا ەرەگىسە قابىرعاسىن توسەگەندەي بەرىك وتىرعان قالپىندا سىرەگە ورناتىپتى. ال قالا جاق باسىنان ۇستىنە سالار بورەنەلەر جارىستىرا سالىنىپ، ونى دا شەگەلەپ بايلاپ جاتقان ەدى. ورتا جەرىنەن قويىلعان ەكى تاعان ءالى نىق وتىرماعان ءتارىزدى. ەكەۋى دە شەتكى تاعان اعاشتاردان كەرى ءسال كوتەرىڭكى. جونى شىعا سىرەسىپ تۇر. استى اۋىر بورەنەمەن شەگەندەلىپ، ءتورت تاعانى سۋ ارناسىنىڭ تابانىنا سۇعىنا وتىرعىزعان اۋىر تاعان مىزعىماستاي بەرىك ەدى. سان كوپىردى جاساپ، سان تاعاندى ورناتىپ ءادىس العان «بەرەل» كولحوزشىلارى بۇل جولى قاپىسىز ىستەدىك دەپ مەيلىنشە بار شەبەرلىكتى سالعان.

كوپىردىڭ قالا جاق باسىنان ۇستىڭگى بورەنەلەردى سالىپ بولىپ، تاعى ءبىر تاعانىنا كوپىرشىلەر بورەنە سالۋعا بەت الدى. قاباقتاعى بورەنەلەردەن ءتورت كىسى ءبىر بورەنەنى الىپ اعىنعا ءتۇستى. ەڭ الدىندا بورەنەنىڭ باسىن يىعىنا كولدەنەڭدەتە سالىپ مانەش ۇمتىلا اياعىن ىلگەرى سالا بەرگەندە، بۇرقىراعان ۇلكەن اق تولقىن كەلىپ ۇيتقي ۇرىپ جىبەردى. مانەشكە جالعاسا بورەنەنىڭ باسىن يىعىنا قاتار قويىپ كەلە جاتقان جاقي ەكەۋى دە باسىنان تولقىن جالى اسىپ سۋعا كومىلىپ كەتتى.

— قاپ، ورماعا ءتۇستى، بورەنەنى جىبەرمە، — دەپ ءسالىم باستاعان ارتتاعىلار سۋعا قارعىپ-قارعىپ تۇسە قالدى. جابىلا ۇستاعان بورەنە ارتقى ەكى جىگىتپەن جۇگىرىپ كەلگەندەردىڭ قولىندا قالىپ، مانەش پەن جاقي سۇڭگىپ بارىپ اناداي جەردەن سۋ بەتىنە مالتىپ شىعا كەلدى. ەكەۋى دە شيراق، شاپشاڭدىقپەن قارسى ءجۇرىپ، سۋدىڭ جيەگىنە شىقتى. وسى ساتتەگى بارلىق جانتالاستى كورىپ، اتىمەن مالتىپ جەتە الماي كەلە جاتقان كوكسەگەن كوك اتتى تەبىنىپ ۇمتىلا ءجۇزدىردى.

— تەز جەت، نەعىپ جۇرە الماي كەلەسىڭ، — دەگەن ءسالىمنىڭ داۋسى قۇلاعىنا ەستىلەر-ەستىلمەس ەمىس-ەمىس شالىنعان كوكسەگەن كوك اتتىڭ شوقتىعىنا قارشىعاشا قۇنتيىپ كوپىرشىلەرگە قارسى مالتىدى. اق بۇيرا تولقىن اڭداعان، اپتىققان ەكپىنمەن ۇرىلىپ ارتقى جاعىن بۇرسا دا، باسىن جوعارى ۇستاپ كوك ات ورگە قاراي جانتايا، ىققا قاراي كولبەپ، تولقىنعا قارسى مالتىپ، كوپىردىڭ جوعارعى جاعىمەن تۋرا سالدى.

— ورگە تارت كوپىر ىعىنا تۇسپە، وندا ورماعا تۇسەسىڭ، تولقىن ءتىپتى جامان سوعادى، — دەپ ءسالىم كوكسەگەنگە بەزەك قاقتى. سونشا بولمادى، كوك اتپەن كوكسەگەن مالتىپ وتىرىپ كوپىردىڭ جوعارعى جاعىنان كەلىپ بورەنە ۇستاپ تۇرعانداردىڭ قاسىنان شىقتى.

— كانە، كوكسەگەن، بەرى تايا، — دەسىپ جىگىتتەر كوك اتپەن ەكەۋىن اسىعىپ توسادى.

جاڭاعى وزدەرىڭ تۇسكەن جەر ورما، مەن ول جەرمەن بارمايمىن، قياستاي بەرەيىن، بورەنەنى ماعان ءبىر بەرىپ كورىڭدەر، جەتەتىن مىقتاپ تاقتىڭدار ما؟ — دەپ كوكسەگەن قيىستاي ءجۇزدىردى.

— راس مىنا جەردەن ساقتان، ونىڭ دۇرىس. ءبىز يىققا سالىپ ساۋمالاپ تۇرامىز. جەتەك ارقانى مىقتى — دەپ جىگىتتەر بورەنەنى دايىنداپ، كوكسەگەننىڭ جەتۋىن كۇتىپ تۇر.

— ەندەشە، بەرىڭدەر باسىن، — دەپ كوكسەگەن جەتەككە ۇمتىلدى.

ورتاداعى تاعاننىڭ ۇستىندە وتىرعان ءابىل مەن قوجاش: — تەز اكەلىڭدەر، سۋ مىنا تاعاننىڭ استىن ورلاپ بارا جاتقان ءتارىزدى، — دەپ ايقايلادى.

— مىنە، ءادىس جاڭا تابىلدى، — دەپ ءسالىم ءوزى بورەنەنى كوتەرىسىپ كوكسەگەننىڭ قولىنا جەتەكتى مىقتاپ ۇستاتتى. كوك اتپەن ومىراۋلاپ كەلە بورەنەگە جاناسا بەرىپ، ارقاندى الىپ كوكسەگەن تاعانعا قاراي جۇزدىرە جونەلدى. الدىڭعى اياعى مانەشتەر تۇسكەن ورماعا لىق ەتىپ ءتۇسىپ كەتكەن كوك ات سۋعا كۇپ ەتىپ كومىلىپ بارىپ، مالتي باستادى. ارقاننان ايرىلماي اتىنىڭ باسىن كوتەرە قامتي ۇستاعان كوكسەگەن اعىنعا قارسى جۇزبەك بولدى. ونداعى ويى تاعاننىڭ ىعىنا تۇسپەي سىرت جاتىنان كەلىپ، قوجاشتارعا ارقاندى بەرۋ ەدى. كوكسەگەننىڭ وسى ويىن تاقىمىنان سەزگەندەي كوك ات باسىن جوعارى الىپ اعىنعا قارسى مالتىدى. لىپ ەتىپ جەتىپ قالعان كوكسەگەننىڭ قول ايقاسار جەردەن قيىستاتپاي ارقاندى ءىلىپ الۋعا قوجاش تا تاعان ۇستىندە بار كۇشىن جيناپ كۇتىپ تۇر. ءبىر قولىندا اتتىڭ تىزگىنى، ءبىر قولىندا ارقان تاقىمىن كوك اتتىڭ ورنىقتى شوقتىعىنا قامتي قىسىپ كوكسەگەن:

— ال، قوجاش اعا، — دەپ ارقاندى سەرمەگەنشە كوك اتتى اپتىعىپ كەلگەن ءبىر ۇلكەن تولقىن تاعانعا اكەلىپ ۇرىپ جىبەردى. اتتىڭ باسىنان سۋ اسىپ، تاعاننىڭ استىنا كىرە سۋعا كومىلىپ كەتتى. وسى ساتتە كوكسەگەن مىسىقتاي ەپتى شاپشاڭدىقپەن تاعاننىڭ ۇستىنە ىرعىپ كەپ قالدى. كوكسەگەننىڭ العاشقى سەرمەگەندە قولىنان ارقان ۇشىن ءىلىپ العان قوجاش ساتتە بولعان ۋاقيعانى اجىراتا الماي، تەك « كوكسەگەن!» دەگەننەن باسقا تۋك ايتا العان جوق. تەك تاعانعا جارماسا تىرمىسىپ شىعا كەلگەن كوكسەگەندى عانا كوردى.

— كوك ات كورىنبەي كەتتى، جازىم بولماسا يگى ەدى، — دەگەن ءابىلدىڭ ءۇنى شىققاندا، تاعاننىڭ ىق جاعىنان ەداۋىر جەردە بارىپ كوك اتتىڭ سۋ استىندا بۇلقىنعانداي ءبىر اياعى، قابىرعالىعى قىلت ەتتى. بورەنەنى كوتەرىپ ساۋمالاپ بەرىپ تۇرعان جىگىتتەردەن مانەش قارعىپ ءتۇسىپ كوك اتقا قاراي مالتي جونەلدى.

— انا ات تىزگىنىنە ورالدى، باسىن كوتەرە المادى، جانۋار سۋعا كەتتى-اۋ، — دەگەن داۋىستار شىققان كەزدە كوكسەگەن دە تاعان ۇستىنەن سۋعا لىپ ەتىپ ءتۇسىپ، سۋ اعىنىنا دومالانا مالتي جونەلدى. تولقىنمەن دوڭبەكشىگەندەي كوك ات جوندەلە الماي اعىپ بارادى. مانەش كەلىپ كوك اتتىڭ قاسىنا جاناسا بەرىپ، باسىنان جۇگەنىن سىپىرماق بولدى. اتتىڭ جان تالاسقان سەرپىنىنەن قورعانىپ كەيىن سەرپىلدى. كوكسەگەن دە تولقىنمەن الىسا جانقيارلىق ەتكەندەي دوڭبەكشىگەن كوك اتتىڭ جانىنا جەتە بەرگەندە مانەش:— «كەيىن شەگىن، ءوزىڭ سۋعا كەتەسىڭ» دەپ ايقاي سالدى. ءساتى تۇسكەندە جۇگەننىڭ جەلكەلىگى ءۇزىلىپ، ات باسىن كوتەرىپ الدى.

كوك اتتىڭ باسى سۋدىڭ بەتىنە قىلت ەتىپ شىعا كەلدى. ءولىم شىرماۋىنان ءومىر اسپانىنا ىرشىپ شىققانداي جەلبەزەگىمەن سۋدى قاق جارا دەم الىپ، ات تۇزەلە قىرعا قاراي مالتىدى. اتتىڭ قۇيرىعىنا قولى تيگەن مانەش:

— ال، كوكسەگەن، قىرعا قاراي قيىستا، مەنەن ۇستا، — دەپ، دىبىس بەردى. كوكسەگەن دە مانەشتەن جابىسا ۇستاپ مالتىپ قىرعا شىقتى.

— اپىرماي، كوكسەگەن! كوك اتقا شىن جولداستىق ىستەدىڭ. ءوزىڭ سۋدان قورىقپايسىڭ-اۋ، ءتىپتى. اتتان بۇرىن سەنەن شوشىندىق، — دەپ ءسالىم سۋدان شىققان كوكسەگەن مەن مانەشكە جۇگىرىپ كەلدى. كوكسەگەن جەتكىزىپ بەرگەن ارقانمەن بورەنەنى تاعانعا جەتكىزىپ توسەگەن قوجاشتار، قالعان بورەنەنى قاتارلاستىرا جەتەكتەپ كوپىردىڭ ەكى تاعانىن جالعاستىرىپ ورناتىپ جاتتى،

IV

كوپىر ورناتىپ، وتكەل جۇمىسى ءبىرىڭعايلاندى. ەگىن جالپاعىنان بۋىرىلدانىپ، ءپىسىپ قالدى. ماشينانى، وراق جابدىعىن كۇن-تۇن دەمەي ازىرلەپ جاتقان جۇرتشىلىق، اسا ءبىر قۋانىشتى كۇنىن كۇتكەندەي ءبارى جارىسا قيمىلدايدى. اسىرەسە، كولحوز باستىعى سادۋاقاس، اگرونوم نۇريلا، ەگىن بريگاديرى قوباي قىرماندى دايىنداتىپ، ستان باسىنان كەتپەيدى.

— بۇل جەرگە كومباين كەلە المايدى، جەرى التايدىڭ بيىك بەلدەۋى. وسىنىڭ قيىندىعىنان ءالى ەلەكتر ستانسياسىن دا سالىپ بولعانىمىز جوق. شەتكەرىلىكتىڭ اتى شەتكەرىلىك، ورتالىقتان وتە الىس. بارلىق ءىس قيىنعا تۇسەدى، — دەپ سادۋاقاس، ەگىن باسۋ ماشيناسىن كەرىپ جۇرگىزىپ بايقاپ جاتقان قوبايدىڭ قاسىنا كەلدى.

— مىنا ەگىندى امان-ەسەن ورىپ الىپ، ءبىر بەل اسالىقشى. وسى ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى تاپ وسى جەرگە ورنايدى. كومباينمەن وراتىن ەگىن ساعان قاشان ءبىتىپ ەدى. ءۇيىڭنىڭ ىرگەسىنەن شىققان ەگىندى كورسەڭ، بيىل عانا كورىپ وتىرسىڭ. وندا دا نۇريلانىڭ ەڭبەگى. كومبايندى مىنا سياقتى ولكە بويى تۇگىل، انا تاۋعا دا جۇرگىزەتىن ەتىپ جاسايدى، ءبىزدىڭ شەبەرلەر، — دەگەن قوبايدىڭ ءسوزىن ەسىتكەندە، كوكسەگەن، ءبارى ءقازىر ورناعانداي قۋانىپ كەتتى.

— اتا، ولار قاشان كەلەدى؟ — دەپ قوبايعا تايانا جىمىڭداپ قاسىنا كەلدى.

— يا، ەرتەڭ كەلەدى. بۇلارعا ءبارى قولما-قول ورناي قوياتىنداي بولادى، — دەپ سادۋاقاس الدەنەدەن تەرىسى تارىلىپ، كۇيگەلەكتەنىپ تۇر. نۇريلا ۇناتسا مەن ەرتەڭ ەگىنگە ماشينا جۇرگىزسەك دەيمىن، — دەپ سادۋاقاس، تەمەكىسىن وراپ قوماعايلانا تارتىپ ءبىراز ءۇنسىز تۇردى.

— نۇريلا باعانا كورىپ ءالى دە بىر-ەكى كۇن كۇتەمىز، جاۋىننان با، ءالى ءدانى شيراعان جوق، — دەپ كەتتى. ال ءوزىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ەسەپتى كۇنى تولىپتى، — دەگەن قوبايدىڭ ءسوزىن سادۋاقاس ىلە تۇرا قالىپ:

— ءوزى ءدال نەشە كۇن دەپ ەدى، جەتپىس ەكى مە، جوق جەتپىس ءتورت پە، — دەپ ءوز قوينىنداعى داپتەرىن الىپ قاراي باستادى.

— مىنا ەگىندەرىن تەك امان العىزسىن، ءوزى ورۋعا كەلىپ قالعان ءتارىزدى، — دەپ جانگۇدەي ارتىنا بوكتەرگەن قاسقىرىنىڭ تەرىسىن شۇبالتا كەلىپ، ماشينانىڭ قاسىنا تۇرا قالدى.

— ە، مەرگەن مايلانعان ەكەن. مىناۋ اناداعى ايۋ جەمتىگىنە قۇرعان قاقپانىڭا تۇسكەن بە؟ — دەپ قوباي مەن سادۋاقاس جارىسا سۇراي كەلە، قاسقىردىڭ تەرىسىن قاراسىپ جاتتى.

وقۋسىز ادام اياعىنىڭ استىنداعى اسىلدى كورمەيدى ەكەن عوي. «وسى ولكەگە بيداي شىقپايدى، شىقسا پىسپەيدى» دەپ بۇرىن بۇل جەرگە ءبىر ءدان سەپپەيتىن ەدى. نۇريلانىڭ بيدايى اسەم-اق بولىپ شىعىپتى. ەستۋىم وسى بيدايدىڭ تۇقىمىن ءوزى ءوسىرىپتى عوي. ايتەۋىر ماقتانباسا اكەسى ايتىپ ەدى. بۇل ءوزى بىرنەشە جىل قالبا جاقتا اگرونوم بولىپتى عوي، سوندا جۇرگەندە وسى التاي ورىنە وسەتىن بيداي تۇقىمىن ىزدەستىرىپ، ءوزى ىرىكتەپ الىپتى. جىلداعى ەگىننەن ەرتە ءپىسىپ شىققان باستارىن تەرىپ ماساقتاپ سونان جيناعان دەيدى. اگرونومىڭ بيدايدى مالشا تۇستەيتىن، تۇقىم-تۇقىمعا بولەتىن كورىنەدى عوي، — دەپ جانگۇدەي ەگىنگە كوڭىلى تولا قۋانىشىن دا، ەگىن جايىندا ەستىپ-بىلگەنىن دە ايتىپ جاتتى.

— ول راس، انا جىلدار اكەسى بارىپ قايتىپ، ۇيگە كەلە قويمادى دەپ جۇرگەندە وسى بيدايدىڭ تۇقىمىن ىرىكتەپ، «اۋىلعا بارسام، قۇر قول بارمايمىن دەپ وسى تۇقىمدى الا كەلەم دەپ ءجۇرىپتى عوي، — دەپ سادۋاقاس جانگۇدەيدىڭ ءسوزىن قوستاي، نۇريلا جونىندەگى ءوز بىلگەنىن و دا ايتتى.

— اعا، مىنا العانىڭ سول ايۋدى جەگەن قاسقىردىڭ ءوزى مە ەكەن؟ — دەپ كوكسەگەن ايۋدى جەگەن اڭنىڭ انىعىن بىلگىسى كەلىپ، سۇراي كەتتى.

— بالالىق-اي، جانگۇدەي قاي قاسقىرعا ايۋىن قولدان قىزىلعا بايلاپتى. قاقپانعا تۇسكەن قان تۇرتكەن قاسقىر دا، — دەپ سادۋاقاس، ەلەۋسىزدەۋ سويلەپ قويا سالدى.

العان قاسقىرىن ءجاي قاسقىر ەمەس، ايۋ جەگەن سىرتتان دەگىسى كەلىپ، اڭ جايى ءسوز بولعاندا كوتەرىلىپ كەتەتىن جانگۇدەي:

— سادۋاقاس، سەن يت پەن قاسقىردى بىرىنەن ءبىرىن اجىراتا الاسىڭ با؟ مىنا كورىپ تۇرعانىڭ نەنىڭ تەرىسى؟ بۇل سۋىر جەپ ۇيپالاقتانىپ جۇرگەن، شابانبايدىڭ كوك سۇمەلەگى ەمەس، ءبىر كەرەمەت قىزىل شولاق. مىنا جونىن بايقا، قۇيرىعىن كور، — دەپ اتىنان ءتۇسىپ قاسقىرىن شەشە باستادى.

— نەمەنە، سەنىڭ قاقپانىڭا تۇسكەن ايۋ دا باسقا جەردەن كەلگەن سىرتتان، قاسقىر دا سىرتتان. ىلعي سىرتتاننىڭ ءبارى سەنىڭ قاقپانىڭدى ىزدەپ شىققان با ەكەن، قونىستارىنان، — دەپ سادۋاقاس، جانگۇدەيدىڭ الگى سوزىنە شامدانايىن دەدى.

— ىزدەپ شىقپايدى، ءىزىن تاپساڭ، كەزدەسەدى. قۇرۋىن بىلسەڭ، قاقپانىڭدى باسادى.

— مەرگەن-اۋ، سەن بىتەۋگە شىعىپ قاقپان قۇرىپ، ءتۇن قاتىپ ءجۇرسىڭ. مىنا ويسۋدىڭ باسىنداعى ءبىزدىڭ اراعا ايۋلار كۇندە كەلەتىن كورىنەدى. قۇسايىننىڭ بەس شەلەك بالىن جەپ كەتىپتى. ايۋ دا قۇسايىننىڭ قارتايعانىن بىلسە كەرەك. باياعى جاس كۇنى بولسا قوقاڭ پىشاعىمەن ايقاسىپ كورەر ەدى. جانگۇدەي كەلسىن دەپ سالەم ايتىپتى، — دەپ قوباي ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، اڭگىمەنى باسقا جاققا اۋداردى.

— بالعا ءبىر داندەسە، ول ەندى شىقپايدى. وعان مىنا باستىق ءوزى بارادى دا. بال سىرانى وسى ىشەدى. ەڭ بولماسا ايۋدان قورعاپ ءىشسىن، — دەپ جانگۇدەي باعاناعىداي ەمەس، ءوزىن شاقىرىپتى دەگەنگە ءوڭى جىلىپ، قالجىڭداي سويلەدى.

— ءتايىر-اي، كىسى قۇنتتاپ ارتىنا تۇسپەيدى عوي، ايتپەسە ايۋدىڭ الۋىن ءبىر سەنەن باسقا كىسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىندەي سويلەيسىڭ. قاقپانعا تۇسكەن بىر-ەكى ايۋدى العاندا، جولبارىس سوققانداي بولاسىڭ، — دەپ سادۋاقاس ءوزىن كەمىتتىرگىسى كەلمەي، جانگۇدەي ءسوزىن باسا جاستاپ، قوبايعا قارادى.

— جولبارىس ايۋدان مىقتى ەمەس. ءبىراق، جۇرەكتى عوي. جانە قانداي شاپشاڭ، ءبىز قيىر شىعىستا جولبارىستىڭ تالايىنا كەزدەستىك. جولبارىس ادامعا ايۋدان الدە قايدا ءقاۋىپتى. ول ادامدى ءارى ەپتى اڭديدى، — دەپ قوباي ءوزىنىڭ اسكەردە بولعان ءومىرىن ەسىنە الا، الىس اتىراپقا قارادى. باتقان كۇننىڭ اقتاڭداعى باتىس جاقتاعى التاي تاۋلارىن اسپانداتىپ، جوتالارىنان اتوي بەرگەن باتىرداي ەرەۋىلدەپ تۇراتىن قاراعايلارىن اڭداتىپ ءىڭىر جارىعى جەر باۋىرلادى. كوز بايلانا جۇمىستارىن توقتاتىپ، ستان باسىنداعى ۇيگە قاراي بەت الىپ كەلە جاتقان كىسىلەردى كورىپ، سادۋاقاس، قوباي، جانگۇدەيلەر دە سولاي قاراي جۇرە سويلەسىپ كەلەدى. جانگۇدەيدىڭ جۋان جارىق قارىن كوك اتىنا ءمىنىپ العان كوكسەگەن، ءوزىن ءبىر قاسقىر بوكتەرگەن ۇلكەن كىسىمسىنىپ جان-جاعىنا قاراپ قويادى. ونداعىسى، قوس جاقتان وتەشتەر كورىنسە، ماقتانباق. ءبىراق قۇربىلارىنان ەشقايسىسى كەزدەسپەدى.

ستان ءۇيىنىڭ الدىنداعى بورەنەلەردىڭ ۇستىندە وتىرعان مانەش، مۇسا، نۇريلالار جابىرلاي امانداسىپ، جانگۇدەيدىڭ قاسقىرىن ءسوز قىلا تۇرىپ، ۇستاپ كورىسىپ، بىرەۋى «ءوزى ءبىر كوكجال ەكەن»، بىرەۋى «دەگەن قىزىل شولاق» دەسىپ جاتتى.

اڭ جايىنان ءسوز قوزعالعاندا قوباي شىعىستاعى ءوزى كورگەن ءبىر اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى. قوباي ءوزى اسكەردە جەتى جىل ءجۇرىپ، بىلتىر عانا قايتقان. باسىندا اسكەرگە الىنعان جىلى قيىر شىعىستاعى شەكارا اسكەرىندە بولىپ، ودان باتىستاعى مايداندا بولىپ، بەرلينگە دەيىن بارىپ قايتقان وفيسەر. قازىردە «بەرەل» كولحوزىنىڭ ەگىن بريگاديرى. ءوزى سابىرلى، كورگەن-بىلگەنىن ۇمىتپاي، ادەمىلەپ ايتاتىن، ءتىلى دە ورامدى بولاتىن.

سىرتىنان قاراعاندا، قوبايدىڭ سۇيەگى الاسالاۋ تارىزدەنەتىن، ءبىراق يىقتى، جۇلىن تۇتاسى تۇتاسىپ كەلگەن كەۋدەلى، قاباعى شىعىڭقى، قوي كوزى كىسىگە قاراعاندا، ارجاق-بەرجاعىڭنان ءوتىپ كەتەتىندەي اجارلى ەدى. ال، اڭگىمە ايتاردا الدىنداعى كىسىگە قادالا قاراپ، ويلانىپ سويلەي جونەلەتىن. اڭگىمەنى تاياۋ وتىرىپ، تىڭداتىسى كەلىپ قارسى الدىنان وتىرعان كوكسەگەن وزىنە قوبايدىڭ كوزى تۇسكەندە، قوزعالىپ قايتا قىرىنداپ وتىردى.

— يا، شىعىس ورمانى، ادام مەن ازۋلى اڭداردىڭ تەك سىرتتاندارى عانا جورتاتىن ەرلەر ۇياسى ءتارىزدى. ونىڭ ءدۇم قاراعايىنىڭ الاڭدارىندا اتان تۇيەنىڭ تابانىنداي بادىرايتا باسىلعان ءىز جاتادى. ول ورمان الاڭىندا الاڭسىز جورتاتىن تاكاپپار ارلان جولبارىستىڭ ءىزى بولادى. بۇل ءىز ورمان جورتۋشىلارىن اڭدىعان جاۋىنگەرلەرگە، ادام سىرتتانى الىپتارعا تانىس ءىز. ولار ونداي الاڭدارعا كەزدەسكەندە، ءىزدى قاراپ جىبەرىپ، قاشان باسىلعانىن، قانشا جاستاعى جولبارىس ەكەنىن بىلە قويادى. ىلە اڭديدى. جولبارىستى الدىنان ەمەس، ارتىنان توسادى. ايتپەسە جولبارىس وزدەرىن مەرت قىلادى.

شىعىس ورمانداردا ءبىز تۇرعالى جىلدان اسىپ كەتتى. تالاي جىنىس ورماندى ارالاپ ءىز كەستىك. تالاي جولبارىس سىرتتانىنىڭ تابانى تيگەن قۇمايت الاڭدا وتىرىپ، جولبارىسپەن كەزدەسۋدى قيالدادىق. ءبىز، ارينە، اڭ قۋعان مەرگەن ەمەسپىز، ءبىراق اڭدار عانا جورتاتىن جۇمباق الاڭدى، بەكىنىس تۇبەكتەردى ءتىنتۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

— دۇلەي، ءۇنسىز ورماننىڭ ىشىنە تۇسكەن ءىز بىزگە سىرلاس ءتارىزدى. ءبىزدىڭ اڭديتىنىمىز، جولبارىس ەمەس، ادام جىرتقىشىنىڭ ءىزىن كەسەمىز. ءبىز ءبىر جازدا مانيەۆرگە شىعىپ دۇلەي ورماننىڭ ىشىندە جاتتىق. وندا بۇرىننان سالىنعان جالعىز ءۇي بار. ول شەكاراشىلاردىڭ مانيەۆردە جاتاتىن ورنى. بۇل ءۇيدىڭ جان-جاعىن قورشاعان، اسپانمەن تىلدەسكەن قاراعاي مەن كارى ەمەندەر. ۇيدەن ءبىراز جەردە اعىنى استىنا تارتىپ، شىرايلانىپ جاتاتىن تۇڭعيىق تەرەڭ كول. اينالاسى تۇيە كورىنبەيتىن سامساعان بيىك قامىس.

ءبىزدىڭ ول جەرگە كەلىپ ويناپ جاتقانىمىزعا بىرنەشە كۇن بولدى. كۇندىز-تۇنى كەزەكپەن كۇزەتتە تۇرىپ، ويىن كەزىندە قاي-قايداعى دۇمگە كىرىپ كەتەمىز، كەيدە ورمان ىشىنەن ءىز كەسەمىز. تانكىمەن جىنىس ورماندى بىتىرلاتىپ قاق جارا ءجۇرىپ ەتەمىز. بىرنەشە كۇندەي جاۋىن باس الدىرماي، شىعىس ورمانىن باسقان قالىڭ بۇلت اشىلماي قويدى.

— مىنا جاۋىن ەندى وكتيابر بىتپەي توقتالمايدى، ءوستىپ تۇنەرىپ قۇيادى دا تۇرادى. جولبارىستىڭ ازىق اڭدىپ كوپ جورتاتىن كەزى دە وسى ايلار بولادى، — دەپ سىزوۆ بىزگە ايتىپ قويادى. شىعىس ورمانىنىڭ سىرىن جاتتاعان جىگىت ەدى.

جاۋىن اشىلىپ ءبىر كۇنى تاتى جۇرىسكە شىقتىق. ءۇش تانكپەن ءدۇم قاراعايدىڭ ءىشىن قاق جارا ءجۇرىپ كەلەمىز، اسپان ءزاۋلىم كارى قاراعايلار، كەي جەردە قارتايىپ قۇلاپ كۇل بولىپ كەتكەن بويلارى ۇگىلىپ ۇنتاق بولىپ تا جاتادى.

ءۇش تانكىنىڭ ۇشەۋى دە ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى تىزىلە ءجۇرىپ، كەلە جاتتىق. ءبىراز جۇرگەن سوڭ، كوماندير توقتاتۋ حابارىن بەردى.

— مىنا الدىمىز قالىڭ قوپالى كول، مىناۋ جارلاۋلانعان قالىڭ قامىس، مىنا جاتقان جولبارىس ءىزى. ال سول جولبارىس ءقازىر وسىندا بولۋعا مۇمكىن. تانكىلەرىڭدى قامىسپەن بۇركەڭدەر، — دەدى.

جولداسىممەن ەكەۋمىز تانكىمىزدى قامىسپەن بۇركەپ قويىپ، ليۋكتەن قاراپ وتىردىق. ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىز، جولبارىستىڭ قامىستان شىعا كەلگەن سۋىق كورىنىسى جانە ىستەر قايراتى. الدەن ۋاقىتتا بيىك قامىس جەل ۇيىرگەندەي تەڭسەلىپ، بۇلان-تالان بولدى. ءبىر جەردە ەمەس، بىرنەشە جەردەن قامىس ءىشى تەڭسەلىپ، ءۇيىرىلىپ بۇلقىنىپ كەتكەندەي.

جولداسىم ەكەۋمىز دەمىمىزدى شىعارماي ءوزىمىزدى تانكىگە ۇرلاپ تىعىپ وتىرعان ءتارىزدىمىز. ەكى كوزىمىزدى قامىس ىشىندەگى قوزعالىستان الماي باتىپ وتىرمىز. سونشا بولمادى، تەبىنگىدەي ەكى قۇلاعى سالباڭداپ ءبىر ۇزىن تۇمسىق قامىس اراسىنان وقىسىنان ەربەڭ ەتىپ شىتا بەرگەندەي بولىپ ەدى، تاياقتاي ەكى ازۋى اقسيىپ، كوزىنە قاراي قارسى سورايعان قارا سۇر قاباننىڭ ءوزى دە شىعا كەلدى. ونىڭ بۇيىرىنەن جوسىعان قان شاپشىپ، جان-جاعىنا اتقىلاپ كەلەدى. قاباننىڭ باسى-اياعىنا كوز جۇگىرتىپ بولماي-اق، تاياقتاي ۇزىن مۇرتتارى تىكىرەيگەن، وتتاي جايناعان ەكى ۇلكەن كوزى جالىنداپ قامىس ىشىنەن وقتاي اتىلىپ ءبىر جولبارىس قاباننىڭ وڭ جاق بۇيىرىنەن ىرشىپ ءتۇستى. قابان توڭقالاڭداپ تۇرا ۇمتىلگانشا جولبارىس تاعى وقتاي اتىلىپ قاباننىڭ ۇستىنە مىنە ءتۇسىپ، جەلكەدەن قوس اياقتاپ باسىپ جىبەرگەندە، قابان ءسۇرىنىپ تە كەتتى، شىڭعىرىپ تا جىبەردى. قاس قاققانشا قىپ-قىزىل الا قانعا بويالعان قابان قوزعالۋعا شاماسى جوق، شىڭعىرۋى السىرەي باستادى.

الىسقان جاۋىن قانعا باتىرىپ، جىلى قان سوقتاسىنا تۇمسىعى ىلىنگەن جولبارىس قاباننىڭ بۇلكىلدەك سۇبەسىنەن اۋىزدى سالىپ جىبەرىپ، ءبىر جۇلىپ الىپ، قىلعىپ تاعى دا اۋىزدى ۇڭگي سالىپ جاتتى. ول قىزىل تۇمسىق بولعان كەزدە: — «ال، اتىڭدار!» دەگەن كوماندانى ەستىدىك. ءبارىمىز قاتارىنان باسىپ سالعاندا، جولبارىس وقتىڭ ەكپىنىمەن جارىسا ۇشقانداي ەسىك پەن توردەي جەرگە بارىپ مۇرتتاي ۇشتى...

اۋزىن اشىپ، اقىرايىپ وتىرعان كوكسەگەن:

— قوباي اعا، قابان ءولىپ قالدى ما؟ — دەپ ۇعىنىپ وتىرعان اڭگىمەسىن ءالى دە قۇمارلانا قايتالاي سۇرادى.

— قايتسىن، جولبارىس جايراتىپ تاستاعان بەتىندە تالقانى شىعىپ جاتتى، — دەپ قوباي اڭگىمەسىن اياقتاتا بەردى.

قوبايدىڭ كوزى كۇلىمدەپ، اڭگىمەسى ەلگە ۇناعانداي بولعانىنا كوڭىلدەنىپ از وتىردى. — مەن ءوزىم تاپ سول سياقتى ۇلكەن اڭدى كورگەنىم جوق. شىركىندى قوس وكپەسىنەن مىلتىقتىڭ قاراۋىلىنا ءدال قويىپ قاپىسىز اتىپ جىبەرگەنىم ءالى ەسىمدە. ءوز قولىما سول جەردە ءوزىم ءبىر ءسۇيسىندىم، ءبىراق جالعىز مەنىڭ وعىم ەمەس-تى، قاتارىنان اتىلعان ءتورت مىلتىقتىڭ وعىنان بوي بەرمەستەن اۋدەم جەرگە بارىپ جىعىلعان جولبارىس قايراتى مەنى ودان دا ءسۇيسىندىردى.

جولبارىس بارىپ جىعىلعان جەرىنەن بىرنەشە رەت باسىن كوتەرىپ سۇيرەتىلە ۇمتىلدى. ءبىراق ءتورت جەردەن تيگەن وق ودان ءارى قايرات ەتۋىنە مۇرشاسىن كەلتىرمەدى. كوماندير تانكىدەن قارعىپ ءتۇسىپ، قاباننىڭ ازۋىن ۇستاپ ءجۇزىن كورىپ، «قاباننىڭ دەنەسى سۋىنباي تۇرىپ مىنا تىسپەن ساقال قىرىپ الۋعا بولادى، كورىڭدەرشى» دەپ كۇلىپ، ەكى ازۋىن ەكى جاۋىنگەرگە سۋىرتىپ العىزدى.

جولبارىس پەن قاباندى قاتارىنان تانكىگە سالىپ الىپ، بەكىن ۇيگە كەلگەندە ساسكە كوتەرىلىپ، ورمان ءىشىنىڭ سالقىن اۋاسى ازداپ جىلىنايىن دەدى.

«شىركىن شىعىس ورمانىنداعى جولبارىس ادامدى اڭدىعاندا قاراڭعى تۇندە توريدى. ەسەبىن تاپسا كوزگە تۇسپەي سىرتىنان الىپ قاشادى. ال كوزگە كوزى تۇسسە باتپايدى، ادامنان يمەنەدى»، — دەپ قوباي ءوزى كورگەن باتىر اڭنىڭ جايىن ايتىپ شىقتى.

قوباي اڭگىمەسىن ايتىپ بولىپ، جان-جاعىنا قاراعاندا، اڭىرا قاراپ قالعان جۇرتتىڭ ىشىندە، جانگۇدەي كۇلىمدەپ:

— شىركىن-اي، تانكى دەيمىسىڭ، سول ماشينامەن ايۋ اڭدىر ما ەدى. ايۋ ونداي نارسەنى كورسە قاشپايدى، ءوربيىپ الدىڭعى ەكى اياعىن كوتەرىپ تۇرە كەلەدى. جەكپە-جەككە شىققانداي قاسقيىپ تۇرادى عوي، سوندا تانكىمەن كەۋدەسىنەن قاعا باسىپ وتسە. ايۋ بۇرىلۋ، ايلا قىلۋ دەگەندى بىلە مە، قانداي ولاق، — دەپ ءوزى بىلەتىن ايۋ سىرىن ايتىپ قالادى.

ءوزى ءالى بەتپە-بەت كەزدەسىپ كورمەگەن ايۋ، جولبارىس سياقتى ءىرى، ازۋلى اڭداردىڭ قايراتىن، ءادىسىن ەسىتىپ كوكسەگەن، تاڭدانا جانگۇدەي مەن قوبايدىڭ بەتىنە كەزەكپە-كەزەك قاراپ، ويلانىپ وتىر.

— ال، سونىمەن، قارىنداسىم، ەگىنگە ماشينانى قاشان جۇرگىزەمىز. امان-ەسەن ءبىر ورىپ العانشا جانىم جاي تاباتىن ەمەس، — دەپ سادۋاقاس نۇريلاعا قارادى.

مەن اكەمنەن سۇراعانىمدا، بۇل بەلدەۋگە بوز قىراۋ ەڭ ەرتە تۇسكەنى بىلتىر ەكەن عوي. سوندا ەسكىشە اۆگۋستىڭ ءۇشى كۇنى قالىڭ بوزقىراۋ بولدى دەيدى. بۇعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ بيدايىمىز، بوزقىراۋعا ىلىكپەس دەيمىن. بۇگىن، مىنا ساقاتى جاق شەتتەگى ون گەكتارعا تۇقىم شاشىلعانعا جەتپىس ءۇش كۇن. ءالى دە ءدانى ۋىزداۋ ەكەن، ونى جاۋىننان كورەم. ەڭ سوڭعى ەككەن مىنا قۇيعانعا تۇسەر جەردەگى اڭىز. وعان دا الپىس توعىز كۇن بولدى. ەرتەڭگى كۇندى بيدايدىڭ ساباقتا تۇرۋىنا بەرىپ،

بۇرسىگۇنى باستارسىزدار. ماشينا، كولىك، كىسىلەر دايىن با؟ دەپ ءنۇريلا سادۋاقاسقا قاراپ جاۋاپ كۇتتى.

— ەگىننىڭ ورۋ ماشيناسى تۇگىل، باسۋ ماشيناسىن دا دايىنداپ قويدىق. مىنا وتىرعان كوكسەگەندەرگە ال، ماشيناعا ءمىن! — دەسە، قازىردە دايىن، — دەپ ول كوكسەگەنگە قاراپ كۇلدى.

— اعاي، وسى مەنىڭ كوك اتىم انادا سۋعا جىعىلعاندا، ءبىر جەرى اۋىرسىنسا كەرەك، وڭ جاق الدىڭعى اياعىن، از قولتاۋلاپ باسادى. ەگەر بۇرسىگۇنگە دەيىن جازىلماسا، ماشينانى تارتا الماس، وندا ماعان سارى اتتى بەر، جاراي ما؟ ايتپەسە وتەش مەنەن وزىپ كەتەدى. ونىڭ قوس قوڭىر اتى مىقتى-اق، — دەپ كوكسەگەن ءوزىن اۋىزعا العانعا كوڭىلىندەگى ءبىر تىلەگىن ايتا قويدى.

بۇل ىڭىردەگى كىشكەنە باس قوسۋ وسىمەن اياقتالىپ، سادۋاقاس، نۇريلا، مانەش، قوباي، جانگۇدەيلەر اۋىلعا قاراي ءجۇردى.

— ايۋ كۇندە كەلەتىن بولىپ الىپتى، كولحوزدىڭ اڭعا قويعان مەرگەنى — ءسىز، قۇسايىننىڭ ومارتاسىنا بارىپ، اڭدىپ كورسەڭىز دۇرىس بولار، — دەپ سادۋاقاس جانگۇدەيگە قارادى.

— ول جەردەن قاقپان قۇرۋعا بولمايدى، مىلتىقپەن تۋرا جەكپە-جەككە سايلانىپ بارۋ كەرەك، — دەپ جانگۇدەي، بارۋعا مويىنداپ، ۇيىنە قاراي بۇرىلدى.

V

پىشەن وراعى باستالىسىمەن، كوكبۇزاۋ ولكەسىنە شوپكە كەتكەن بالاسىن كەلگەمباي كوپتەن بەرى كورگەن جوق-تى. جالعىز بالاسىن ساعىنعان اتا مەيىرىمى اعىل-تەگىل اقتارىلعانداي، بالاسىنىڭ ۇستىنە تۇسە، قايتا-قايتا اينالىپ-تولعانىپ وتىر.

— سەنىڭ ەندى ازامات بولعانىڭ، كۇنىم، ەر قارا بولىپ ەل قاتارىندا، ەڭبەكتە بولدىڭ، — دەپ بالاسىن ماقتان ەتكەندەي جىمىڭداپ از وتىردى.

اكەسىنىڭ مەيىربان، اقكوڭىل مىنەزىنە ەركەلەنە بالقىسا دا، كوكسەگەن ءوزىن اسا كىشكەنە بالا كورىپ «ەل قاتارىندا ەر قارا» دەگەن سوزىنە ىشتەي نامىس ەتكەندەي بولدى. مەن وسىنشا ءالى بۇعانام بەكىمەگەن، ءتىپتى ناشارمىن با، دەپ ەزىنە ءوزى كەز جىبەردى. «جوق، مەن ءوزىم قاتارلى بالانىڭ بارىنەن دە قايراتتىمىن» دەپ ءوزىن ءبىر الىپ كۇشتىڭ يەسى ەتىپ ماقتان ەتكىسى كەلەدى.

بالاسىنا ساقتاعان ىرىمشىك، قايماق، ءتاتتى-دامدى تاماقتارىن مول-مول اكەلىپ، ءدۇريا جەڭگەي مىرزا قولىن بۇرىنعىدان دا باسا جۇمسادى. ءۇي ءىشىنىڭ مارە-سارە قۋانىشى ءىڭىر بويىنا سوزىلىپ ءبىرسىپىرا وتىردى. كوكسەگەن ءوزى پىشەندە جۇرگەندەگى ۇيىنە كەلگەن گازەتتەردى، پيونەر جۋرنالىن قاراپ ءبىراز اڭگىمەلەرىن اكەسىنە دە وقىپ بەردى. «قۇلىن، بۇزاۋ، لاق» دەگەن قىسقا اڭگىمەلەرگە كوكسەگەن قىزىعا وقىپ وتىرىپ:

— وسى، اكە، مەنىڭ قوڭىر قودىعىم ابدەن جازىلدى ما، ەزى ۇيىرىنە ەرىپ كەتتى مە، ءالى دە جەكە جايىلا ما؟ — دەپ سۇرادى.

سەنىڭ قوڭىر قودىعىڭ كوبىنەسە جەكەرەك جۇرەدى. ءقازىر كورسەڭ تانىمايسىڭ، ءمۇيىزى تاماشا بولىپ ءوسىپ كەلەدى. ال اياعى ابدەن جازىلدى. باسقالارداي ول وتە تاتى ەمەس، مەن كەيدە اتىمنان ءتۇسىپ قاسىنا بارىپ، قول كوتەرسەم تۇرادى. ارقاسىن قاسىپ، اياتىن كورىپ انادا ءبىر تۇياعىن جونىپ جىبەردىم. ءوزى كۇبىدەي بولىپ تويىپ سەمىردى، — دەگەن كەلگەمبايدىڭ ءسوزى اياقتالعاندا كوكسەگەن قۋانىپ كەتتى،

— ءوزى ۇستاتا ما؟

— ۇستاتادى.

— قاي ورىستە؟

— نايزاتاس ورىسىندە. ءوزى ءازىر قولعا ءۇيىر، باقتاشىنى قارا تارتادى. وسى تاياۋ ورىستەن ءارى كەتپەيدى. ال ەنەسى قوسقوڭىرداعى توبىندا، وعان جولامايدى. قىستاي قولدا تۇردى عوي، ەنەسىن ۇمىتقان دا شىعار، — دەپ كەلگەمباي قوڭىر قودىقتىڭ بارلىق جايىن ايتتى.

— وندا، مەن ەرتەڭ بارىپ ونى ۇستايمىن، ءمۇيىزىن قاسىپ، قولعا ۇيرەتەم، — دەپ كوكسەگەن قوڭىر قودىقتىڭ كەلەشەك ءومىرىن قولعا جاقىنداتقىسى كەلگەندەي بولدى.

— قولعا ۇيرەتكەندە قايتەسىڭ؟ ونى ۇيرەتىپ مىنەسىڭ بە؟ جەگەسىڭ بە؟ — دەپ كەلگەمباي بالاسىن ءبىر جاعىنان قىزىقتاي، ازداپ مىسقىلداپ تا كۇلدى.

— نەسى بار، مىنسەم، ۇيرەتىپ مىنەم. اكە، ءسىز بىلمەيسىز عوي، مەن كىتاپتان وقىعام. تەرىستىك تۋندىرادا تۇراتىن ەل، بۇعى، مارالدى مىنەدى، جەگەدى، ساۋىن دا ەتەدى.

— ول بۇعىلار بۇدان تۇقىمى بولەك شىتار، مەن ءتىپتى بۇل تۇستاعى ەلدەن بۇعى، مارالدى ءمىندى، جەكتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. ءبىز تۇگىل، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلگەن پولتوۆسكيي دە بۇعىنى جەگىپ، ساۋىپ كورگەن جوق، — دەپ كەلگەمباي، بالاسىنا مويىنداي قويعىسى كەلمەدى.

— ەندەشە، مەن سىزگە سۋرەتىنە دەيىن كورسەتەيىن. ءسىزدىڭ پولتوۆسكييىڭىز جەتى جۇرتتىڭ ءتىلى تۇگىل، حات تا تانىمايدى ەكەن عوي، سەلسوۆەتتەگى ارحيۆتەن قويعان قولىن كەردىم — دەپ، كوكسەگەن بۇعىنىڭ توبىمەن شاناعا جەگىلگەن سۋرەتىن سالعان كىتابىن كورسەتتى. — كومي، تۋرۋحان ولكەلەرىندە، كامچاتكا، ياكۋتيادا ىلعي عانا بۇعى، مارالدى ءوسىرىپ، ەتىن جەپ، ءسۇتىن ىشەدى، ءوزىن جەگىپ، تەرىسىن كيىم ەتەدى. كەرەك بولسا كۇركەلەرىن دە بۇعىنىڭ تەرىسىمەن جاۋىپ باسپانا ەتەدى.

— ءبىزدىڭ جەردە مال كوپ بولعاندىقتان بۇعىنىڭ تەك ءمۇيىزىن پايدالانىپ، باسقا ەشبىر پايداسىن كورمەيمىز، — دەپ اكەسىن بۇعى جايىندا كوپ نارسەگە ءتۇسىندىردى،

— كارى قويدىڭ جاسى ۇلكەن، ىسەك قويدىڭ باسى ۇلكەن — دەگەن وسى-ay، جاسى ۇلكەن-ۇلكەن ەمەس، زامانى ۇلكەن-اۋ! وقىماعان ادامنىڭ اتى وقىماعان. ءبىز سوقىر ادام ءتارىزدىمىز، — دەپ ءبىر قويىپ، كەلگەمباي از سويلەيتىن توقتاعىش ادەتىن ىستەپ، مويىنداپ قالدى.

اكەسىنىڭ سوزىنە كوكسەگەن ماقتانىپ، ءوزى ءبىر كوپ بىلگەن كىسىمسىپ، جان-جاعىنا قارادى. بالاسىنىڭ، اكەسىنە بىلمەگەن نارسەسىن ايتىپ وتىرعانىن ماقتان ەتىپ، ءدۇريا دا جىمىڭداپ وتىرعان بولاتىن. «قاراعىم، ءومىرلى بول!» دەپ كۇبىرلەپ قانا قويدى، شەشەسى...

ەرتە تۇرعان كەلگەمبايدىڭ دىبىسىنان سەرگەك جاتقان كوكسەگەن دە ورنىنان ۇشىپ تۇردى. كوكسەگەن دالاعا شىققاندا، جاڭا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن جەر بەتىنە نۇر ساۋلەسىن شاشىراتا، التاي الابىنىڭ قالعىپ تۇرعان تابيعاتىن وياتىپ جىبەرگەن ەدى. اينالاسى ات شاپتىرىمعا سوزىلعان بيىك قاشالار، الدە قايدا سوزىلىپ، تىزبەگىن، جازباي قاباقشالاردى اسىپ بوي جاسىرادى. جاسىل شىققا بويالعان كوك بۇيرا ءبۇرلى قاراعايلار، بار سىرىن ىشىنە جيناعان جانشا، ءۇنسىز عانا جالبىراعان بۇرلەرىن توگىلتەدى. كوك مەڭزەگەن نايزا تاس بيىگى تىگىنەن شانشىلعان اسقار جارتاسىن ەرەۋىلدەتىپ تۇڭعيىق اۋىر كولەڭكەسىن ءالى باۋىرىنا تارتقان جوق. كوكسەگەننىڭ ويى ءوزى قىستاي باعىپ ەڭبەك ەتكەن سوناۋ قوڭىر قودىعىندا. اكەسى ايتقاننان بەرى ونى كورۋگە قۇمارلانىپ ەدى.

ول جۇگىرگەن بەتىمەن اكەسىنە كەلدى. قاشا ىشىندەگى كەك شالعىندا جايىلىپ تۇرعان اتىن كەلگەمباي جاڭا عانا ۇستاپ ەرتتەگەلى جاتقان ەدى. ونىڭ ادەتى، الا كەبەدەن اتقا ءمىنىپ، قاشانى شالادى، بۇزىلعان جەرى جوق پا، سۋىق ءىز، سۇعاناق اۋىزدان امان با — شولىپ قايتادى، تاعىلاردىڭ تاۋ قيالاي ورگەن توپتارىن سىرتتان شولكەمدەپ قاراسىعا ەسەپتەيدى. قاسىنا كەلىپ بالاسىنا تاڭدانا قاراپ:

— تاڭ اتپاي نەگە تۇردىڭ! — دەدى.

— وزىڭمەن بىرگە بارىپ قودىعىمدى كورەم...

— ونى قايدان تاباسىڭ؟ ول كوبىنەسە سورعىشتاي جايىلىپ، قايداعى جىنىس قالىڭدا جۇرەدى، — دەپ كەلگەمباي ۇيىندە قالدىرعىسى كەلدى.

— ماعان جۇرەتىن جەرىنىڭ جوباسىن كورسەت، ءوزىم تاۋىپ الام، — دەپ كوكسەگەن توقتامادى.

نايزاتاستىڭ قالىڭ قاراعايلى تەرىسكەي بەتىنە قاراي از ءجۇرىپ، ءبىر قالىڭ اعاشتى قولاتتى مەڭزەدى دە:

— كوبىنەسە وسى قالىڭدا جۇرەتىن، سۋدى انا ءبىر سايدان تۇسەتىن سارقىرامادان ىشەدى. ءوزىن مەن كورمەگەلى دە ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولدى، — دەپ كەلگەمباي، نايزاتاس بوكتەرىن بالاقتاي ورناتىلعان قاشالاردى ىرگەلەي، تازقارا بيىگىنە بەت الدى.

اكەسىنەن بولىنىسىمەن كوكسەگەن بۇتا-بۇتانىڭ ىشىمەن، ءىز شالا جوعارى ورلەدى. اعاش ءىشىنىڭ كوك شالعىنىنا تۇسكەن شىق ءالى كوتەرىلگەن جوق. جوسىلىپ تۇسكەن ءىزدى كورىپ: «بۇل ماڭدا بار بولسا، ىزىمەن تاۋىپ الام، ەندىگى جۋساۋىنان ەرگەن شىعار»، دەپ ىزدەپ كەلەدى. سىبدىر ەتكەن بۇتا، شىر ەتكەن ورمان قۇستارىنىڭ دىبىسىنا قۇلاعى ەلەڭدەپ، جان-جاعىنا جالتاقتاپ قارايدى.

الۋان ۇنمەن شىرلاعان توعاي جىرشىلارى، ورمان قۇستارى بىرىنە-بىرى ءۇن جالعاعانداي ۇزدىكسىز سايرايدى. كەيدە بالقاراعايدىڭ ءبۇرىن اڭدىپ شۋىلداعان شاۋ قارعالار دا توبىمەن ۇشىپ، قاراعايدان قاراعايعا جاپىرلاي قونادى. كەيبىر جەردەن سامىرسىن بۇتالارىن تەڭسەلتىپ، الدەنەلەر ىرشىپ-ىرشىپ كەتەدى. كوكسەگەن وعان اسا تاڭدانبايدى، ول قىستا قالاي اڭدىپ اتىپ العان قارا قوڭىر، ۇزىن قۇيرىعىن ارقاسىنا توڭكەرىپ، ۇرەيلەنە سەكىرىپ جۇرگەن ادەمى تيىندى سىبدىرىنان تانيدى. وسە بەر، جەتىلە بەر، شەكىلدەۋىك داندەرىن شەكىپ الىپ سايراندا، مەن دە ءبىر كەزدە سەنىمەن ويىن سالارمىن دەگەندەي كوڭىلىنە توق ساناۋدا. كوكسەگەن ءبىراز جەر ءجۇردى، اكەسى ايتقان تۇيىقتان قوڭىر قودىق تۇگىل باسقا بۇعىلار دا كەزدەسپەدى. ءتىپتى ءىزى دە جوق. نايزاتاستىڭ شىڭ جارتاسىن كەۋدەلەپ كەلىپ قايتتى. تاستىڭ قياسىنا كەلىپ از وتىردى. وسى جەردەن ول اينالاسىنا كوز جىبەردى. ءبىراق قالىڭ قاراعايدىڭ ءيىن تىرەسە وسكەن قالىڭ سالالارى ەشنارسەنى بولجاتپادى. ءبىرازدان كەيىن تاتى ءجۇردى، ەندى جارتاستى ورمەلەمەي، باۋىرلاي كولدەنەڭ تارتتى. بۇلتسىز اشىق اسپانعا كوتەرىلگەن تامىز كۇنىنىڭ ىستىق لەبى شىقتى كوتەرىپ،ءشوپتى قۇرعاتا باستادى. ەندى ءىز بولمايدى، تەك ۇستىنەن شىعىپ قالماسام دەپ كوكسەگەن، ءاربىر دىبىسقا قۇلاق قويىپ، اياعىڭ اڭداپ باسادى. قارسى الدىنان كەزدەسكەن كىشكەنە قاباقشا، ارجاعىنداعى قولاتتى، شىمىلدىقتاي جالتارتتى. «وسى قاباقتىڭ ارجاعىندا جاتقان شىتار، نە جايىلىپ جۇرگەن شىعار» دەپ كوكسەگەن قاباقشاعا ەپپەن ورلەدى.

ول اينالاسىنا جالتاقتاي قاراپ، الدىنا اسا بەرگەندە، وزىنە تاياۋ جەردەن ءبىر بۇتانى سىبدىرلاتا جونەلگەن ءىرى اڭنىڭ ءجۇرىسىن بايقادى. ءبىراق قاراسىن كوزى شالمادى. قالىڭ اعاشتىڭ قاي جەرىنەن جىپ بەرىپ كەتكەنىن اڭعارا المادى. ەندى جۇگىرە باسىپ اڭنىڭ ءجۇرىپ كەتكەن جەرىنە كەلگەندە قۇرعاق ءشوپتى سىندىرا جوسىلتا جونەلگەن ءىز جاتىر. ول وتىرا قالىپ ءىزدى قارادى. تورپاقتىڭ ىزىندەي عانا تۇسكەن بەدەر، ءبىر كىشكەنە مۇكتەن عانا انىق كورىندى، باسقا جەردەن تەك سورابى بولماسا، نەنىڭ ءىزى ەكەنى ابايلاتپادى. ءىزدىڭ ماڭداي جاعىنا قاراي جۇگىرە وتىرىپ ءبىر كىشكەنە الاڭعا شىعا كەلگەندە، جايىلىپ تۇرعان كىشىرەك بۇعىنى كوردى. كوكسەگەن قوزعالماي تۇرا قالدى. ءوزىن دالدالاعان، بالاپان قاراعايعا سۇيەنىپ، اڭنىڭ تۇلا بويىنا كوز جىبەردى. ءوزى اسىراعان قودىعىن، كوكسەگەن كورگەننەن-اق تاني كەتتى. اسىرەسە، ءوزى بەلگى بولسىن دەپ قۇيرىعىنىڭ ۇشىنداعى قارا قىلىن شورت كەسىپ جىبەرگەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، قىستا وسكەن وڭ جاق ءمۇيىزىنىڭ ءبىر بۇتاعى سىرتىنا قاراي شالقايا تەرىس وسكەن بولاتىن. ول وسى بەلگىلەرىن انىقتاسىمەن، قاراعايدان شىتا: «قوڭىر، قوڭىر» دەپ دىبىستاپ تۋرا ءجۇردى. ويدا-جوقتا شىتا كەلگەن ادامنان ۇركىپ قالعان اڭ اتىپ كەتىپ بارىپ، دىبىستى ەسكەرگەندەي تۇرا قالدى. كوكسەگەن وسى ساتتە قولىن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ قىستى كۇنگى ادەتىن ىستەپ، دىبىستاي تاعى ءجۇردى. اڭ اسا بەزەرلەنبەي ازىراق قوزعالاقتاپ تۇرىپ، ىرعىپ تاياۋداعى ءبىر تاسقا شىقتى. كوكسەگەن قولىن كوتەرگەن بەتىمەن قاسىنا كەلدى.

قىستاي قولىنان جەم بەرىپ ۇيرەتكەن كوكسەگەننىڭ دىبىسىن تانىعانداي ەكى قۇلاعىن الدىنا قاراي تىگىپ، ەكى كوزىن كوكسەگەننەن الماي ءبىراز تۇردى. قانشا ايتقانمەن زاتى تاعى ەمەس پە، تاستان ءتۇسىپ، جۇرە بەرىپ، ارتىنا قارادى. كوكسەگەن وسى كەزدە جەردەن جۇلىپ الىپ، ءبىر ۋىس ادەمى ءشوپتى ۇسىنىپ «قوڭىر» دەپ دىبىستادى. قولىنان جەگەن ءشوپ پەن جەمى ەسىنە تۇسكەن اڭ، قايرىلا جەگەن شوپ پەن جەمى ەسىنە تۇسكەن سوڭ، قايىرىلا قاراپ تۇرىپ قالدى. كوكسەگەن اقىرىن باسىپ قاسىنا كەلدى. قولىنداعى ءشوبىن اۋزىنا بەرىپ، ۇيرەنشىكتى ارقاسىن سيپاپ ءمۇيىزىنىڭ ءتۇبىن قاسىپ، موينىنان قۇشاقتادى. باعاناعىداي ەمەس، ۇرىككەندى قويىپ، قىشىنا ارقاسىن توسەپ، قوڭىر قودىق تۇرا بەردى. كوكسەگەن ونىڭ قىستا جارالانىپ جازىلعان اياعىن سيپاپ كوردى. «قوڭىرىم، قوڭىرىم» دەپ اۋكەسىنە قاعىپ، موينىنان قۇشاقتادى. وسىمەن ەكەۋى ءبىراز تۇردى. اكەسى ايتسا ايتقانداي، قوڭىر قودىق قىستىگۇنگىدەن الدە قايدا وسكەن. سەمىرگەن، اقساق اياعى جەتىلىپ، شورلانباي قالپىنا كەلىپتى. اسىرەسە، جاڭا بۇتاقتانىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءۇشىنشى سالا ءمۇيىزى سونشا ادەمى. ول ءالى قاتايعان، پىسكەن ءمۇيىز ەمەس، جۇمساق، بىلقىلداق، قالىڭ قىرتىس ءتارىزدى.

كوكسەگەن ءوزىن جاتىرقاماي ۇستاتقان قوڭىر قودىققا سونشا قىزىقتاپ قۋاندى. ول وتكەن قىستا قوڭىر قودىقتى العاشقىدا اكەسى وڭگەرىپ اكەلگەن ءتۇرىن ەسىنە ءتۇسىردى.

التاي قىسى، سۇراپىلدانا ءبىرسىپىرا ۋاقىتقا سوزىلادى. مىناۋ تۇرعان ءزاۋلىم تاۋلار جەل ۇرلەگەن قالىن قاردىڭ ويناعىنداي، تۇتەك باسىپ كورىنبەي كەتەدى. ونداي كەزدە قاشا ىشىندەگى بۇعىلار، ىقتاسىن سايلاپ، ءۇيۋلى مايا شوپتەردىڭ ىعىندا تۇرىپ جان ساقتايدى، ءبىراق الاي-تۇلەي بوراندا كەيبىر توپ بۇعىلار جەلدىڭ وتىنە كەزدەسىپ، كۇيسىزدىككە ۇشىرايدى. كەلگەمبايدىڭ بوران كەزىندە اڭديتىنى وسىنداي، وپپا قارلى جارتاس، جەل وتىندەگى بولادى. اداسقان بۇعىلار بولسا نە ىقتاسىنعا، ءۇيۋلى شوپكە قايىرىپ پانالاتادى. قاقپاتاسقا ىلىنگەن وپپادا قالعاندارىن ارشىپ الىپ، ۇيىرىنە قوسادى.

وسىنداي ءبىر بوراندا، كەلگەمباي مىنا نايزاتاستىڭ جەل بەتىن قاراپ، ىقتاعان بۇعىلاردى شوپكە قايىرىپ جەتكىزىپ ءجۇردى، كۇن كەشكىرىپ، ۇيگە قايتار مەزگىلدە، شەتكەرگى ءبىر جارتاستى شالا شاڭعىسىمەن سىرعىتىپ كەلە جاتقاندا، كاردان كىشكەنە ءمۇيىزى عانا شىعىپ بۇك تۇسكەن كىشكەنە بۇعى قودىعىنا كەزدەستى. تۇرا قالىپ، قاردى ارشىعانمەن، اياعى تاسقا ءىلىنىپ قالىپتى. ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالۋى دا سودان بولعان، قاردى تازالاپ اياعىن شىعارىپ العانمەن، جۇرە الار ەمەس، اياتى قاتتى اقساعان، ءوزى دە ۇشىپ قالىپتى. كەلگەمباي دەرەۋ قودىقتى ىشكى شولاق تونىنا بولەپ جىبەرىپ، شاڭعىنىڭ ارتقى جاعىنا تاڭىپ الىپ، ۇيىنە تارتتى.

وسى كەشتەن باستاپ كوكسەگەن قوڭىر قودىقتىڭ كۇتىمىن ءوز قولىنا الدى. وعان جەگىزبەگەن تاماعى جوق. اياعىن ەمدەپ ءوزى جازدى. جاز شىققانشا قولدا بولىپ، قوڭىر قودىق ابدەن جازىلىپ ۇيىرىنە قوسىلدى. ورنىنان قوزعالماي جاتقان بىرنەشە ۋاقىتتا كوكسەگەن، قولىنان سۋ، ءشوپ بەرىپ، ارپا، س ۇلى جانشىپ بەرىپ كۇتتى. ءبىرازدا قوڭىر قودىق، كوكسەگەن كەلە جاتقاندا دىبىس بەرىپ، تاماق دامەتىپ تۇراتىن بولدى. ارقاسىن توسىپ سىيپا، ءمۇيىزىن توسەپ قاسى دەپ، ەركەلىك مىنەز شىعاردى. مىنە، سول ۇيىرلىك ءالى دە ۇمىتىلماعان. زاتى اڭ بولعانمەن، مومىن بۇعىنىڭ جاس قودىعى، كۇتكەن قول، جەگەن جەمىن ۇمىتپاعان، قۇلقىن سەزىمى ارقىلى، كوكسەگەنگە سونشا ۇيىرلەنگەن ەدى.

كوكسەگەننىڭ وسى قودىقتى كۇتىپ مال ەتكەنى، كولحوز بالالارى، مەكتەپ پيونەرلەرى اراسىندا كوپ ۇلگى بولىپ ايتىلدى. ەندىگى ويى وسى قودىقتى قولعا ۇيرەتىپ، قىستا جەگىپ بايقاۋ، ءبىراق ول سىرىن كوكسەگەن ءالى ەشكىمگە ايتقان ەمەس. الدەن ۋاقىتتا ورالىپ كەلگەمباي دا كوكسەگەننىڭ جانىنا كەلدى. قودىعىن تاۋىپ، قۇمارىنان شىققان بالاسىن قۋانىشتاپ، قاسىنا كەلىپ، اتتان ءتۇسىپ ءبىراز وتىردى.

— مىناۋ ەزى ابدەن قولعا ءۇيىر بولعان، ءالى ۇمىتپاي جۇرگەنىن قارا، — دەپ كەلگەمباي تاڭ ەتكەندەي، قوڭىر قودىقتىڭ جۇرە جايىلىپ بارا جاتقان تۇلعاسىنا كوز جۇگىرتتى. وسى كەزدە ساسكەلىككە كوتەرىلگەن كۇننىڭ ىستىق لەبى جالىن اتىپ، قاراعاي ءىشىنىڭ شايىر ءيسىن بۇرقىراتىپ جىبەردى. ىشىنەن: «مىنە، ساۋلىقتىڭ ەمى» دەپ كەلگەمباي تازا شايىر ءيسىن جۇتىپ ءبىراز وتىردى. ءبىرازدان كەيىن بالاسىن ەرتىپ ۇيلەرىنە كايتتى.

VI

العاشقى قار تۇسكەندە-اق بەرەل مەرگەندەرى تيىن اتۋعا شىعادى. ەگىن، پىشەن جينالىپ، مال قورا سياقتى قىس قامى اياقتاسىمەن قوباي، پلوتنيكوۆ يۆان، مۇسا سياقتى اڭ قۇمارلاردىڭ قولى بوسايدى. ۇكەك تاۋىنىڭ بالقاراعايىنا اراداي ۇيالاعان قالىڭ تيىن العاشقى قاردا مەرگەندەردىڭ شابۋىلىنا ۇشىرايدى. كوكسەگەن دە وسى العاشقى قاردا جانگۇدەي اتاسىمەن بىرتە وقۋدان تىس كەزدە تيىن اتۋعا ەكى جىلدان بەرى ۇزبەي بارىپ جۇرەتىن. بيىل دا بارارمىن دەگەن تالاپپەن، ءوزىنىڭ شاڭعىسىن دايىنداپ، مىلتىعىنىڭ وتىن كوبەيتىپ، وقتاپ قويۋعا ويلاندى. اكەسىنىڭ ەتىكشىلىك اسپابى تۇراتىن كىشكەنە ءۇيدىڭ كىرە بەرىسىنە سۇيەۋلى تۇرعان شاڭعىسىن، قار كەتە سۇيەپ قويعاننان بەرى كوكسەگەن قوزعاعان جوق-تى. مىلتىعىن دا سوناۋ پىشەنگە شىعاردا ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا ءىلىپ كەتكەن-دى. كوكسەگەننىڭ مىلتىعىن دا، شاڭعىسىن دا ەشكىم ورنىنان قوزعاماپتى.

كوكسەگەن الدىمەن مىلتىعىن الىپ ءىشىن كورىپ، قايىرماسىن الىپ قاراپ، شاڭىن ءسۇرتتى. مىلتىعىنىڭ ۇستىنەن ازداپ تامشى اتىپ تات الىپتى، ونى ءسۇرتىپ كەتىردى. وقتارىن كورىپ، بىتىراسى ازايىپ قالعانى جاڭا ەسىنە ءتۇسىپ، اكەسىنە بىتىرا ىستەتپەك بولدى. ەسكى كەنەپ پاترونتاج دا، بىر-ەكى جەرىنەن قيىلىپ بۋىنۋعا كەلمەي قالىپتى. ونى ءوزى تىگىپ الۋعا كىرىستى.

قارا قۇلامەن قاپتاعان كەلتە عانا شاڭعىسى ونىڭ قىسقى كولىگى. ول ۇنەمى بابىندا تۇراتىن. نەدەن ولاي بولعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شاڭعى جىلداعى تامشى تيمەيتىن جەرگە قويىلماي، جاعدايسىز جەردە تۇرىپ قالىپتى. كوكسەگەن شاڭعىسىن قولىنا العاندا، سىرتىنداعى قارا قۇلانىڭ ءجۇنى بۋدىراپ تۇسە باستادى. ول نە ەكەنىن ۇقپاي شاڭعىسىن الىپ دالاعا شىقتى. جاڭا عانا شارباقتاردى ارالاپ قايتقان كەلگەمباي اتىنان تۇسە بەرە، بالاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ:

— مىنانى جىلداعى قۇرعاق تۋراتىن ورىنعا قويماي، كۇيە جەپتى عوي. ەندى بۇل تەبۋگە كەلمەيدى، — دەپ شاڭعىسىن قولىنا الىپ قاپتاعان تەرىسىن سىپىرىپ تاستادى.

— ەندى مەن اڭعا قالاي بارام، — دەپ كوكسەگەن رەنجي باستادى.

— سەن شاڭعىمەن باراسىڭ، بۇگىنشە شىدا، ەرتەڭ ءوزىم قاپتاپ بەرەم، — دەپ كەلگەمباي بالاسىن لەزدە قۋاندىرا قويدى.

— ۇكەكتىڭ جونىنا كار تۇسكەلى ءبىر جۇماداي بولىپ قالىپتى. جانە «ارشاتى»، «ورلى» كولحوزدارىنىڭ مەرگەندەرى قاپتاماي تۇرعان سونى كەزىندە بارامىن، — دەپ جانگۇدەي كەلگەمباي ۇيىنە كەلگەندە، كوكسەگەن دە وقۋىنان كەلگەنى سول ەدى.

مەنىڭ بيىل تىزەم شاڭعى تەپتىرەتىن ەمەس، ءوزىم بارماعانمەن، كوكسەگەن بارادى، — دەپ كەلگەمباي، جانگۇدەيگە ءوزىنىڭ جايىن ايتتى.

— اعا، قاشان جۇرەسىڭ، دەمالىس ەرتەڭ، — دەپ كوكسەگەن، جانگۇدەيدىڭ ءجۇرىسىن سۇرادى.

— مىنا قار قالىڭىراق ءتۇسىپ، شاڭعىمەن جۇرۋگە ىلىكسە، ەرتەڭ ەرتە شىعام، باراتىن بولساڭ ەرتەڭ ۇكەكتە تيىن اتامىز، دۇيسەمبىگە قارسى ۇيدە بولامىز، — دەپ جانگۇدەي، ءجۇرىس جوباسىن ۇعىندىردى.

كوكسەگەن ءجۇرۋ قامىنا كىرىسە باستادى.

— شاڭعىسىن، مىلتىعىن كەشەدەن بەرى بىلگەندەي دايىنداپ جۇرگەنى عوي، قۇلىنىم، — دەپ داريا بالاسىنىڭ قۋتىڭداپ جۇرگەن دايىندىعىن قىزىقتاپ، قۋانىپ قويدى.

سوندايدا كوپ ءسوزدى ۇناتپايتىن كەلگەمباي، بالاسىنىڭ مىلتىعىن، وقتاۋلى پاتروندارىن، شاڭعىسىن اكەلىپ كورىپ، داريانىڭ اۋىزشا ءسوز قۋانىشىنا ءوزىنىڭ ىسپەن قىزىقتاعان شەبەرلىگىن كورسەتتى.

— قۇر ۇيدە وتىرىپ «قۇلىنىم، پالەنىم» دەگەن بوس ءسوز سويلەگەنشە شاڭعىسىن كۇيەگە جەگىزبەسەڭ ەتتى، — دەپ داريانى ءبىر ءسۇرىندىردى.

تاڭ اتا جانگۇدەيدىڭ ەسىك قاعۋىمەن داريا بالاسىن وياتتى. ءوزى دە سەرگەك جاتقان كوكسەگەن لەزدە كيىنىپ، جانگۇدەيمەن مەرگەندىك ساپارعا اتتاندى.

قارا قۇلامەن جاڭادان جابا قاپتاعان شولاقتاۋ جالپاق شاڭعىسىن كيىپ العان كوكسەگەن اۋىلدان شىعا، جانگۇدەي اعاسىمەن جارىسا جونەلدى. تاناۋىن ءجيى-جيى تارتىپ كوكسەگەن العا تۇسۋگە ۇمتىلا سىرعانايدى. ورگە قارسى ورشەلەنە باسىپ، موسقال، ءادىسقوي جانگۇدەي وزدىرار ەمەس.

جانگۇدەيدىڭ جاسى جەر ورتادان اسىپ، كوكسەگەنگە شال سياقتانىپ كورىنگەنمەن، ول شاڭعى تەبۋدە جاستاردىڭ كوبىنە ىلەستىرمەيدى. كەلگەمباي ەكەۋىنىڭ شاڭعىعا اياعى تيگەندە التاي تاۋلارى اياق استىندا قالادى. كىشكەنە بالا كۇنىنەن ادەتتەنگەن جۇيرىك شاڭعىشىلاردىڭ ءبىرى بولعان جانگۇدەي كوكسەگەندى ىلەستىرەر ەمەس. التاي كەنەرەسىنىڭ بۇل تۇسىندا تۇراتىن ەلدىڭ كارى-جاسى دەمەي، شاڭعى تەبۋگە ادەتتەنەدى. ويتكەنى اڭ قۋادى. ەلىك، مارال، تاۋ تەكە، كۇدىر سياقتى قوڭىر اڭدار قاي-قايداعى قيىن تاۋدا بولادى. شاڭعىمەن بارماسا اڭدۋ قيىن-اق.

جالعىز تاۋدىڭ شانشىلا بىتكەن شارشى ءورى، شاڭعىشىلارعا شالقايا تۇسكەندەي، بارعان سايىن الىستاي بەرەدى. كۇن كوتەرىلگەنشە قىرقاعا ىلىنسە، ارعى جەر الىس بولماس ەدى. ءبىراق، قىر قياسى جەتكىزەر ەمەس.

قار باسىپ تۇنجىراعان التاي شىڭدارى مەڭىرەۋ ۇيقىعا بولەنگەندەي. سالالى بيىك سامىرسىن قاراعايلار، شۋدالى اتانداي، ايقارا جامىلعان ءبۇرىن سەلت ەتكىزبەيدى. جەل جوق، تىمىق تاۋ ءىشىنىڭ جاڭا تۇسكەن ۇلپا قارىنا جاڭا جورتقان اڭ ءىزى الدە قايدان كورىنىپ، ولار دا جوسىلىپ جاتىر.

ءبىر قىرقاعا شىتا بەرە جانگۇدەي، اينالاسىنا كوز جىبەردى. ورگە قارسى ەنتىگە كەلىپ تۇرا قالعان كوكسەگەن كوزى بۇلدىراپ تەر جاۋىپ، ەشنارسەنى ابايلامادى.

— مىناۋ كولدەنەڭ وتكەن ىزدەر كۇدىردىكى عوي دەيمىن. ءوزى ءتىپتى جاڭا ءجۇرىپتى، اسا ۇزاماعان بولار، — دەپ جانگۇدەي ارعى بەتكە قاراي جوسىلا تۇسكەن ىزگە كوز جىبەردى. كۇدىردىكى دەگەنگە قۇمارلانا كوكسەگەن ىزگە ۇڭىلە قاراپ، اعاسىنا جاناسا بەردى. ونىڭ ءالى دە باسىنان شىققان تەرى بۇرقىراپ، قۇلاقشىنىن قولىنا الىپ، بۇلدىراعان كوزىن ءبىر ءسۇرتىپ، ىزگە قايتا-قايتا ۇڭىلە قارايدى.

— بۇل كۇدىردىڭ ءۇيىرى ونشا الىسقا ۇزامايدى. اڭدىپ كورەيىك، ءساتى تۇسسە اتىپ الارمىز، — دەپ جانگۇدەي ىزگە تۇسە جىلجىپ سىرعاناي باستادى.

— اعا، وسىنىڭ ءوزى انىق كۇدىردىڭ ءىزى مە، ەلىكتىكى ەمەس پە؟ — دەپ كوكسەگەن، جولدان كەزدەسكەن كولدەنەڭ ىزگە بۇرىلعاندى ىڭعايسىزداۋ كورىپ ءتىل قاتتى.

— جوق، ەلىكتىڭ ءىزى مۇنداي بولمايدى. ول اشالى، ادىمى الىس، مىناۋ قىسقا اياقتى كىشكەنە كۇدىردىڭ ءىزى. بۇل ساعان كەرەك، انىقتاپ ۇعىپ ال. كۇدىر اسا ۇزاعىش اڭ ەمەس. مىنا قالىڭ سامىرسىننىڭ مۇگىنە جايىلىمعا شىققان عوي، — دەپ جانگۇدەي ءازىنىڭ ءىز جونىندەگى اڭدار جايىنان بىلەتىن تاجىريبەسىن كوكسەگەنگە ايتىپ ءتۇسىندىردى. ەلىك پەن كۇدىردىڭ ءىزىن ايىرماي اڭعال ايتىپ قالعان ولاقتىعىنا ۇيالعانداي كوكسەگەن ۇندەمەي قالدى. اپ-ايقىن جاتقان كۇدىر ءىزىن قالاي ابايلامادى. ءتىپتى، ويلانباي ايتا سالعان ءوزىنىڭ جاڭعالاقتىعىنا ىشىنەن نامىستانعانداي، تۇقىرا و دا ىلگەرى سىرعىدى.

جالعىزتاۋ بيىگىنىڭ ويسۋعا قاراعان قياسىن قىرقالاپ، ىزگە تۇسە ەكەۋى اتىپ وتىرىپ قارسى بەتكە كەلىپ شىقتى. قۇجىرتى قىرقالارىنا جاڭا كوتەرىلگەن كۇن ساۋلەسى تاۋ قيالارىن التىن ساۋلەگە بولەدى. جاڭادا تۇسكەن مامىقتاي اق قاردى جامىلعان جالبىر ءبۇرلى سامىرسىندار، كۇن شۇعىلاسىنا بولەنىپ، قىزعىلت رەڭ كيىندى. جاڭا كوتەرىلگەن كۇننىڭ تاۋ قياسىنا سەبىلگەن ساۋلەسىن تاماشالاعانداي ەكى شاڭعىشى ءبىراز ىركىلىپ تۇردى. ولار ىركىلەيىن دەپ تۇرعان جوق، ءىزدى اڭعارىپ تۇر. ءىز وسىلاردىڭ الدىندا كولدەنەڭ جاتقان قۇزدى شاتقالدى قۇلدىلداي ويسۋ ولكەسىنە تۇرە جونەلدى. ەڭىسكە زۋلاپ اققان شاڭعىنىڭ سىرعۋىنا ىڭعايلانىپ ونە بويلارىن ىقشامداپ، بەلبەۋلەرىن، ارقاداعى العان جول جابدىقتارىن بەكىنە بايلاپ الدى.

الدىنا تۇسكەن جانگۇدەي زىرقىراتىپ جونەلدى. دەلبەڭدەگەن كىشكەنە تاناۋىن ءبىر تارتىپ كوكسەگەن دە زىرلاتتى. ويعا قاراي اڭقىتقان شاڭعى جۇلدىزداي اقتى. الدىنان كەزدەسكەن ءبىر كولدەنەڭ جارتاستان جانگۇدەي اققان بەتىمەن اسىپ الدە قايدا ءبىر بۇتانىڭ ىشىنە بارىپ دىك ەتە ءتۇستى.

ءسال قيىستاۋ كەلە جاتقان كوكسەگەن جانگۇدەيدەن قالىسپاي اعىزىپ كەزىكەندە، ءبىر قالىڭ قارعا كومىلىپ كەتتى. ءوزىنىڭ قايدا ءتۇسىپ كەتكەنىن اجىراتا المادى. كوكسەگەن مالتىعا، تۇنشىعا، تۇزەلمەك بولعانمەن جوندەلە الار ەمەس. ءبىر اياعىنداعى شاڭعى اينالىپ كولدەنەڭدەپ كەتكەن ءتارىزدى. تۇرايىن دەسە جىعىلادى، مالتىعادى. ۇمتىلسا دومالاپ كەپ كەتەدى.

الاسۇرا تىپىرشىپ ءبىر قارمانعاندا ونىڭ قولىنا ءبىر بۇتا ىلىنگەندەي بولدى. بار قايراتىن جيىپ ورنىنان تۇرماق بولدى. اياعى تىرەلمەيدى، جىلجىپ بارادى. ءالى باسىن كوتەرە العان جوق.

ءبىراق بۇعىدان ايرىلمادى.

— نە بولدى ساعان، اڭدامايسىڭ با، سۋعا ءتۇسىپ كەتە جازدادىڭ عوي، — دەپ جانگۇدەي كەلىپ كوكسەگەندى قولىنان تارتىپ، ورنىنان تۇرعىزدى. باسى قار-قار بولىپ كوكسەگەن تۇرەگەلدى. كىشكەنە تاناۋىنىڭ ىشىنە دەيىن قار كىرىپ كەتىپتى. باسىنداعى قۇلاقشىنى باۋى ءۇزىلىپ، قاردىڭ استىندا قالىپ قويىپتى. بەت-اۋزىنا جابىسقان قاردى جەڭىمەن ءبىر ءسۇرتىپ جىبەرىپ، كوكسەگەن اياتىنىڭ استىنا قارادى. وزدەرى تۇرعان جارتاس كەمەرىنىڭ ويى قاراۋىتىپ ارەڭ كورىندى. تاستان تاسقا ۇرىپ ىرشىپ جاتقان سۋ وسى جارتاستىڭ باۋىرىن كەۋلەپ كەتىپ جاتىر.

كوكسەگەن جاڭا عانا ءتۇسىندى. الگى جانتالاستا قولىنا ىلىنگەن ءبىر ءتۇپ تاسجارعان، ءوزىن اجالدان الىپ قالعان. مىنا قاباقتا ءبىر سىرعىپ كەتسە، اناۋ اعىنعا تۇسەدى. نە بولادى؟ ءومىردىڭ ءقاۋىپتى جاعىنان گورى قىزىقتى جاعىن ويلاۋدى جاقسى كورەتىن كوكسەگەن الگى ءبىر ساتتە بولعان قاتەردى ويىنا تۇسىرگىسى كەلمەدى.

جەمىسى جوق، ونە بويى وتكىر تىكەنەك، ءتۇرى كورىكسىز تاسجارعاندى، كوكسەگەن بۇرىن تاستا تۇرعانىن كورىپ جەك كورەتىن. جۇرگەن-تۇرعان كىسىنىڭ ءۇستىن جىرتىپ، بوسقا ءوسىپ تۇرعان ءبىر پايداسىز وسىمدىك دەپ ويلايتىن. تاپ وسى ساتتە، ءاربىر وسىمدىك ومىرگە پايدالى، تەتىگىن بىلسە كەرەكتى، دەدى ىشىنەن. ءوزى ءۇشىن وسپەگەنمەن، ءبىر قاتەرلى ساتتە قولىنا ءىلىنىپ، ءوزىن قاتەردەن الىپ قالعان ءبىر ءتۇپ تاسجارعان وعان مىنا قۇلاماعا بىتكەن ءومىر تياناعى تارىزدەندى.

— ەندى ۇزامايدى، جان-جاعىڭا قاراي وتىر، — دەدى جانگۇدەي كوكسەگەنگە. ءوزى كۇدىر ءىزىنىڭ ءبىر بۇتادان وتەر جەرىنە كەلىپ تۇرا قالادى. — كەل، كوكسەگەن، مىنا ءيىستى قاراشى، جاڭا عانا سارىپتى، — دەپ جانگۇدەي بوگەلىپ تۇرا قالدى.

— اعا، ءوزى جۇپار اڭقيدى عوي، نەتكەن تاماشا ءيىس.

— كۇدىردىڭ بار قاسيەتى وسى جۇپارى. مىناۋ ەركەگىنىڭ توقتاپ سارىعان جەرى. بۇل ءيىس، تەك ەركەك كۇدىردە بولادى. ال، وسى ىزدەن ايرىلمايىق، — دەپ جانگۇدەي ىزبەن ايداي جونەلدى. الگى ءيىس مۇرنىنان كەتكەنشە كوكسەگەن سان الۋان ويلارعا ءتۇسىپ، و دا جانگۇدەيدەن قالماي سىرعىتىپ كەلەدى.

جانتۇدەي ءبىر توپ قاراعايدىڭ ىشىنە كىرە كوكسەگەنگە قولىن سەرمەپ تۇرا قالىپ، موينىنان مىلتىعىن جۇلىپ الدى. كوكسەگەن دە مىلتىعىن الىپ ىڭعايلاندى، ءبىراق ەشنارسەنى كورگەن جوق. وسى ساتتە قولىمەن ءۇنسىز بەلگى بەرىپ جانگۇدەي، ءبىر جۋان قاراعايعا جابىسا، مىلتىعىمەن وقتالا بەردى. كوكسەگەن دە ءبىر قاراعايعا جابىسا جانگۇدەيدىڭ قيمىلىن باعىپ، ەنتىگىن باسا الماي القىنىپ تۇر.

قادالا كوزدەپ تۇرعان بەتىنەن قولىن ءتۇسىرىپ جانگۇدەي كوكسەگەنگە قولىن سەرمەپ ىم قاقتى. اتا ءامىرىن كۇتىپ ءالى ەشنارسەنى ۇقپاعان جاس اڭشى لىپ ەتىپ سىرعىپ قاسىنا كەلدى.

— سەن كوردىڭ بە، ەكى كۇدىر ءدال انە ءبىر شوق بالاپان قاراعايدىڭ تۇبىنەن اتىپ تۇرىپ ءارى كەتتى. ءسىرا، ءبىزدى بايقاپ قالدى بىلەم. اتۋعا ىلىنبەگەنى، ەندى ول اسا ۇزامايدى، ەكەۋىمىز ەكى بولىنەلىك. سەن مىنا ءبىر جىلعامەن انا قالىڭ قاراعايعا بارىپ، ارعى قاباقشاعا شىق. مىنا كۇدىردىڭ ورگەن ىزىمەن، قاراعايدىڭ ءىشىن ارالاي، ارتىنا تۇسەيىن، — دەپ جانگۇدەي جۇرۋگە ىڭعايلاندى.

— اعا، كەزدەسىپ قالسا، اتايىن با؟ — دەپ كوكسەگەن اعاسىنان اقىل كۇتتى.

— بايقاپ ات، بوسقا الىستان اتىپ شوشىتپا، — دەپ جانگۇدەي قىسقا عانا ءتىل قاتىپ، تەز جونەل دەپ قولىن سەرمەدى.

كوكسەگەن جانگۇدەي ايتقان قاباقشاعا شىققان كەزدە، جانگۇدەي كەتكەن قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنەن بۇرق ەتكەن كوك تۇتىنمەن ارالاس مىلتىق ءۇنى تارس ەتتى. ءبىر ەمەس، ەكى اتىلدى. سونشا بولمادى، ءوزىنىڭ ارت جاعىنان، كەر جاعال ءبىر اڭ زۋ ەتىپ وتە شىقتى. باس-اياعىن ابايلاۋعا كوكسەگەننىڭ شاماسى كەلمەدى، تەك زۋ ەتە تۇسكەن قاراسىن عانا كوزى شالدى. سونشا بولمادى «كوكسەگەن!» دەگەن اعاسىنىن زور داۋسى اينالانى جاڭعىرىقتىرا ساڭق ەتە ءتۇستى. اعا دىبىسى شىققان جاققا قاراپ ەدى، سىرعىتىپ باۋىزدالىپ جاتقان تىپ-تىك قانا، جۇمىر كىشكەنە قوڭىر ءمۇيىزدى كەر جاعال تاعىنى كوردى.

مىنە، كۇدىرىڭىز،- جانۋار اڭقاۋ بولادى، شوشىنىپ تۇرسا دا ورىندارىنان ۇزاماپتى، ۇزاماي-اق الدىمنان كەز بولا كەتكەنى، — دەپ جانگۇدەي كوڭىلى جادىراپ، كوكسەگەنگە ماقتانا قاراپ. — ساعان مەن قىزىق كورسەتەيىن، بەرى كەل، — دەپ كۇدىردىڭ بۇرتيىپ تۇرعان باۋرىنداعى ءۇرپىن كورسەتتى. ۇرپىنەن اڭقىپ تۇرعان جۇپار ءيىسى اينالاعا حوش ءيىس جايىپ، مۇرىندى جارادى.

جاڭا ساعان كورسەتىپ ەدىم عوي، كۇدىردىڭ سارىعان جەرىن، سول ءيىس وسى ۇرىپتەن شىعادى. بۇل كۇدىر تەك وسى التاي كەنەرەسىندە عانا بار. مىنا جۇپارى ەتە ءقادىرلى، بۇدان ءدارى دە جاسايدى، — دەپ جانگۇدەي كۇدىردىڭ تەرىسىن ىرەپ، ءۇرپىن ويىپ الۋعا كىرىستى. جون ءجۇنى ەلىككە ۇقساس قىلشىق ءجۇن، قوڭىر جاعال اياعى جىڭىشكە سىيدا عانا اڭ. كوكسەگەن قادالا قاراپ كەپ تۇردى.

— اتا، مۇنىڭ ەتىن المايمىز با، الدە جەۋگە بولماي ما، ءوزىن قايتەسىڭ، وسىلاي تاستايسىڭ با؟ — دەپ كوكسەگەن تۇسىنبەگەن جايلارىن سۇراي باستادى.

— ەتىن جەۋگە بولادى. ايتپەسە مەن باۋىزدايمىن با، بۇل ايىر باقايلى قوڭىر اڭ، شوپتەن باسقا جەرى جوق. ەشكى تۇقىمداس. تەك جانۋاردىڭ قاسيەتى مىنا جۇپارى. مۇنى ءقازىر ويىپ الىپ، ءيىسىن دالاعا شىعارماي ءتۇيىپ، سونان ازىراق مايدا ءتۇز سالىپ توبارسىتۋ كەرەك. سونان ءيىسى ءومىرى كەتپەيدى. قاشان بولسىن اڭقيدى دا تۇرادى، — دەپ جانگۇدەي ۇعىندىرىپ وتىرىپ، كۇدىردىڭ ەتى مەن تەرىسىن اقتارمالاپ قارعا كومدى. جەرىن بەلگىلەپ، ۇكەكتى بەتكە الا تارتتى.

جاراتىلىس عاجاپ، ءبىر اڭنىڭ قاسيەتى مۇيىزىندە، مىسالى، بۇعىنىڭ مۇيىزىندەگى قان سان اۋرۋعا ءدارى. مىنا كۇدىردىڭ كىندىگىندەگى جۇپار دا سونداي قىمبات. ال ايۋدىڭ ەتى سان جاراعا ەم، — «مىنە، عاجاپتار» دەگەن ويلار كوكسەگەننىڭ ءوزى بىلەتىن اڭدارىنان اڭداعان سىرلارىن قوزعاپ، جانگۇدەيدىڭ ىزىمەن زۋلاتا سىرعىپ ءجۇرىپ كەتتى.

---