ءبىر كەم دۇنيە
جەڭەشەمنىڭ جاۋابى
مەنىڭ اتالاس اعام مايدانگەر ماقانبەت دەمباي ۇلى روزا (رازيا) دەگەن تاتار قىزىنا ۇيلەندى. رازيا جەڭگەمىز توعىز (9) بالا تاپتى.
ابىسىندارى:
— بايعۇس-اۋ، تاعى بىرەۋىن تۋساڭشى، سوندا «باتىر انا» اتانار ەدىڭ، – دەيدى عوي.
رازيا:
— قۇداي بەرسە، تاستامايمىز، بەرمەسە قاقسامايمىز، – دەيدى.
قۇداي بەرگەندە تاعى بىرەۋىن تابار ما ەدى، ءبىراق اللا تاعالا رازيانىڭ ءوزىن ەرتەرەك الىپ كەتتى. اسىعىس الىپ كەتتى.
ابايسىزدا تاعى بىرەۋىن تۋىپ قويا ما دەپ اسىقتى ما، كىم ءبىلسىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
دۋانانىڭ جيرەن قاسقاسى
قاسيەتتi قارت قاراتاۋدىڭ قوينىندا، قاراعاي دەگەن بايدىڭ توقسان توعىز (99) جيرەن قاسقا تۇلپارلارى بولىپتى. "قانشا داۋلەت بiتسە دە، باي قۋانار ەگiزگە" دەگەندەي، بايەكەم سول سايگۇلiك جيرەن قاسقالار جۇزگە جەتسە ەكەن دەپ ارمانداپتى.
بiراق، قۇدايدىڭ قۇدiرەتi، بيەلەرi قايتىپ جيرەن قاسقا قۇلىن تۋماي قويىپتى.
سونداي كۇندەردiڭ بiرiندە باي اۋىلىنا ەل كەزگەن بiر دۋانا كەلە قالادى. قاراسا، استىنداعى اتى جيرەن قاسقا! باي جiگiتتەرiن جۇمساپ، دۋانانىڭ اتىن تارتىپ الادى. بۇدان اسقان قورلىق، بۇدان اسقان زوراقىلىق بولا ما؟! سويتسە، دۋانا جاي دۋانا ەمەس، قىزىر شالعان اۋليە كiسi ەكەن، تاۋدان ارقىراپ اققان اساۋ وزەندi بوگەپ تاستاپ، جيرەن قاسقامەن ورگە شاپشىپ، باي اۋىلىن قارعاپ كەتiپتi. باي داۋلەتتەن ايرىلىپ، قايتىپ ءمال-مۇلiك قۇتايماي قويىپتى. توقسان توعىز جيرەن قاسقا حيكاياسىن ايتقان ءومiربەك بايگەلدi. بiرەۋi-اق جەتپەگەن. دۋانانىڭ قارعىسىنان قاراعاي ەلi، ەڭبەك ەرi بايگەلدiنiڭ تۇسىندا عانا ارىلعان.
نىساپ
كەدەي — باي، باي قۇداي بولسام دەيدى.
نىساپسىزدىق جامان.
ءبىر كەم دۇنيە.
قۇدىرەت
بيدايىن الىپ، سابانىن قويعان قۇداي،
جاقسىسىن الىپ، جامانىن قويعان قۇداي...
ءبىر كەم دۇنيە.
قايدان...
كەدەيدى باي، ازدى كوپ قىلعان پاتشا دانىشپان.
ءبىر كەم دۇنيە.
قالتاي ايتقان
جۋرناليست — ەتو قارانار،
نو ميزەرنىي گونورار.
ءبىر كەم دۇنيە.
اسقانعا – توسقان
تولدىم دەگەن توگىلەدى،
جەتتىم دەگەن جىعىلادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قۇنىقپا
التىن ءوزى توتىقپايدى،
ادامداردىڭ جانىن توتىقتىرادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تىم... تىم...
پاتشاعا تىم جاقىنداما،
تىم الىستاپ تا كەتپە.
ول دا وت سياقتى:
تىم جاقىنداساڭ — كۇيىپ ولەسىڭ،
تىم الىستاساڭ — ءۇسىپ ولەسىڭ.
ءبىر كەم دۇنيە.
مايمىل قۇرلى جوقسىڭ با؟
جازۋشى ديداحمەت قالتايعا:
— ماشينا ساتىپ الايىن دەسەم، ايداي بىلمەيمىن. پراۆام جوق، – دەيدى.
سوندا قالتاي:
— ەي، سيركتە مايمىل دا ۆەلوسيپەد تەۋىپ ءجۇر عوي. مايمىل قۇرلى جوقسىڭ با؟! – دەگەن عوي.
دانەك
كەيبىر باستار ىشىندە دانەگى جوق جاڭعاققا ۇقسايدى.
وندايلار كوپ قوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
وگەي شەشە
كراتكوست – سەسترا تالانتا، ماچەحا گونورارا.
ويشىل قارعا
تۇنىمەن — جاڭبىر.
تاڭەرتەڭ — قار.
جالاڭاش اعاش مۇلگىپ تۇر.
توبەسىندە — قارعا. ويلانىپ وتىر. نە ويلايدى؟
قارعانىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ايتپەسە سۇرار ەدىم:
— وۋ، قارەكە، ەرتەڭ نە بولادى؟ — دەپ.
ول كوپ بىلەدى. ءجۇز جاساعان عوي. ول مۇسانىڭ وقىستان ولەتىنىن بىلگەن. كوپ شۋىلداپ، كوپ قارقىلداعان.
ونى ءبىز تۇسىنبەدىك.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءولتىرۋ وڭاي، ءتىرىلتۋ قيىن
سوتتار قاتەلەسىپ، كىناسىزدەردى ولىمگە بۇيىرادى. كىناسىز ەكەنى انىقتالعاندا قايتادان تىرىلتە المايدى. نە ىستەۋ كەرەك؟
ءبىر كەم دۇنيە.
«حالىق جاۋلارى» دەگەندەردىڭ كوبى سولاي ءولتىرىلدى.
اڭگى ەسەك
التىن ارتقان ەسەكتىڭ شىقپايتىن شىڭى جوق.
كەيبىر اكىمدەر، بايلار سونداي.
ءبىر كەم دۇنيە.
اقىماققا — شاپالاق
سەرىك ۇمبەتوۆ جامبىل وبلىسىنىڭ جاڭا اكىمى بولىپ كەلگەندە، ەڭ الدىمەن قاراحان كۇمبەزىنە بارىپ، دۇعا وقىتتى.
سودان كەيىن مىڭبۇلاقتاعى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ مۋزەيىنە بارىپ، تاعزىم ەتتى.
اۋىل اكىمى:
— مەن باۋىرجاننىڭ تۋىسىمىن، — دەپ تانىستىردى ءوزىن. سوندا:
— تۋىسى بولساڭ، مىنا مۋزەيدىڭ توبەسىنەن نەگە تامشى اعىپ تۇر؟
— اينالاسى نەگە لاس؟ — دەدى وبلىس اكىمى.
ءبىر كەم دۇنيە.
داۋىل
استانانىڭ جەلى كۇشتى. ءبىز تۇرعان ون التى قابات ءۇيدىڭ شاتىرىن داۋىل ۇشىرىپ اكەتىپ جاتىر.
ەڭ ساپالى دەگەن ءۇي.
ءبىر كەم دۇنيە.
اڭساۋ
— اح-اۋ، گۇلدەرايىم، كۇن مەن ايىم، ۇشۋعا قاناتىم جوق، نەعىلايىن...
— قوس قانات قۇسقا بىتكەن، ماعان بىتسە، بارماس پا ەم قالقاتايعا الدەنەشە...
ءبىر كەم دۇنيە.
ستالينگە نە جەتپەدى
باسقا — باسقا، ستالينگە نە جەتپەدى دەسەڭشى، جوعارى كەڭەسكە سايلاۋ كەزىندە ىلعي دا 99، 09% داۋىس الۋشى ەدى، 100% -عا جەتپەي-اق قويدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
حرۋششيەۆتىڭ ەكى بەتى
ءستاليننىڭ كوزى تىرىسىندە وعان ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتا الماعان حرۋششيەۆ ۇلى كوسەم ولگەننەن كەيىن ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.
ءسويتىپ، حرۋششيەۆ ولگەن سوڭ نەيزۆەستنىي دەگەن سۋرەتشى ونىڭ مولاسىنىڭ باسىنا قويعان ەسكەرتكىشتى ءبىر بەتى اق، ءبىر بەتى قارا بوياۋمەن بوياپتى.
ءبىر كەم دۇنيە.
سارىالا قاز
جازۋشى ورالحان بوكەي:
— ەلىمنىڭ ءبىر جايلاۋى قۇرىمباي ساز
جايلاعان التى اي جازعا سارىالا قاز.
شولپانداي تاڭ الدىندا تۋىپ باتقان،
قايتەيىن، و، دۇنيە، عۇمىرىم از،
— دەپ ءان سالۋشى ەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇياتسىز بولما
ادامعا بالا جاستان ەڭ كەرەگى — ۇيات دەگەن قاسيەت. ول تۋا بىتەدى. ءبىراق كەيبىرەۋى وسە كەلە، ۇلكەيە كەلە ۇياتتان جۇرداي بولادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
يمانسىز بولما
بىرەۋلەرگە قۇداي ءبارىن بەرەدى. بايلىق تا بار، التىن، گاۋھار، ءىنجۋ-مارجان — ءبارى بار. ءتورت قۇبىلاسى ساي.
ءبىراق يمان جوق.
ەڭ سورلى ادام سول.
ءبىر كەم دۇنيە.
قيسىق زاڭ
زاڭ دەگەنىمىز – ورمەكشىنىڭ تورى: السىزدەر تۇتىلىپ، الدىلەر قۇتىلىپ كەتە بەرەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جوعالعان ءتىل
«بولاشاق» دەگەن شىعىپ، باي بالالارى شەت ەلدە وقىپ، ءبىرسىپىراسى سول جاقتا قالادى. ءبىرسىپىراسى ەلگە قايتادى. ءبىلىمى جاقسى، ءىستى بىلەدى. ءبىراق تەك ورىسشا، ءيا اعىلشىنشا سويلەيدى.
قازاقشاسى جوق.
ءبىر كەم دۇنيە.
اقساق تەمىردىڭ اماناتى
جالعان دۇنيەدەن وتەر الدىندا جارتى الەمدى جاۋلاعان ءامىر تەمىر جانىنداعىلارعا امانات ايتتى:
— مەن ولگەن سوڭ جىلاپ-سىقتاپ، داۋىس كوتەرمەڭدەر. ونىڭ تۇككە قاجەتى
جوق. اجالدى بىرەۋ ايقايلاپ،قورقىتىپ قۋادى ما ەكەن؟ كيىمدەرىڭدى جىرتىپ، جىندى ادامشا جۇگىرگەننەن گورى اللادان «اللاھۋ اكبار» دەپ ماعان مەيىرىم تىلەڭدەر. جۇرەگىمدى جىلىتۋ ءۇشىن «فاتيحانى» وقىڭدار.
جارتى الەمدى جاۋلاعان ءامىر تەمىر دە مەيىرىمگە مۇقتاج.
ءبىر كەم دۇنيە...
قۇر الاقان
جارتى الەمدi جاۋلاعان تاعى بiر جاھانگەر — الەكساندر ماكەدونسكيي — ەسكەندiر زۇلقارنايىن ولگەن سوڭ تابىتتان قولى شوشاڭداپ شىعا بەرiپتi.
بiر دانىشپان الاقانىنا بiر شوكiم توپىراق سالعان سوڭ عانا قولى سىلق ەتiپ تابىتقا ءتۇسiپتi.
سويتسە، ەسكەندiر تiرiلەرگە:
— ەي، جاراندار، مەن دۇنيەنiڭ جارتىسىن جاۋلاپ، التىننان تاۋ تۇرعىزسام دا، و دۇنيەگە ەشتەڭە الىپ بارا جاتقان جوقپىن. مiنە، قاراڭدار، — دەپ الاقان اشىپ كورسەتكەنi ەكەن.
قايران دۇنيە، تiرشiلiكتە كiم تويعان...
ادامنىڭ اشقاراق كوزi توپىراققا عانا تويادى.
بiر كەم دۇنيە...
مۇراگەرسىز پاتشا
باياعىدا ءبىر پاتشا، ءوزى قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس بولا تۇرسا دا، ءبىر ۇل بالاعا زار بولىپتى.
— ۇلىم بولسا، مۇراگەرىم بولار ەدى-اۋ، — دەپ ارماندايدى.
سوندا ءبىر ءۋازىرى اقىل ايتادى.
— بۇل ومىردە ارمانسىز ايەل بولسا، سول ايەلدىڭ دامبالىن ءوز جۇبايىڭىزعا كيگىزسەڭىز، قۇداي بۇيىرتسا، ۇل بالا تابادى، — دەيدى.
سودان سوڭ پاتشا جەر-جەرگە شابارماندار شاپتىرادى.
ءبىراق ەش جەردەن ارمانسىز ايەل تابىلمايدى. ءبارىنىڭ ايتەۋىر ءبىر ارمانى بار.
شابارماندار سالدارى سۋعا كەتىپ، باستارى سالبىراپ قايتىپ كەلە جاتسا، ارىرەكتە ءبىر قاتىن وتىن ارقالاپ بارا جاتىر ەكەن. شابارماندار:
— بۇل بايقۇستا ارمان جوق دەيمىسىڭ، – دەپ بۇرىلعىسى كەلمەسە دە، – كىم بىلەدى، مۇمكىن، جولىمىز بولار، – دەپ الگى ايەلدى اتقا مىنگەستىرىپ الا كەتەدى.
پاتشا الدىنا كەلگەندە، پاتشا سۇرايدى:
— شىننان ارمانىڭ جوق پا؟ — دەپ. سوندا الگى وتىن ارقالاعان قاتىن:
— ە، ارمانىم دا جوق، دامبالىم دا جوق، قاراڭ قالعىر! — دەپ قويىپ قالىپتى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
اي مەن كۇن تۋرالى
بۇلار تۋرالى اقىن گەتە جازىپ كەتكەن. ول دا بىرەۋدەن ەستىگەن.
ءبىز دە ەلدەن ەستىگەنىمىزدى، وقىعانىمىزدى جازامىز.
اسپاندا اي مەن كۇن بىر-بىرىنەن اجىراپ، اداسىپ قالعاندا، جەردەگى پەندەلەرگە نە جورىق؟!
قىز جىبەك پەن تولەگەن، قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ، ءلايلى — ءماجنۇن، ءجۇسىپ — زىليحا، سەيپىلمالىك — جامال — قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ، بىر-بىرىنە قوسىلا الماي كەتكەن، شىن عاشىقتار عوي.
دۇنيە جارالعالى بەرى اي كۇنگە جەتە الماي كەلەدى. ولار و باسىندا ەرلى-زايىپتى ەكەن، ەكەۋىنەن جۇلدىزدار تۋعان. ءازازىل اجىراتقان.
بىر-بىرىنە شىن عاشىق بولىپ، قوسىلا الماۋ دۇنيەدەگى كەمدىكتىڭ ەڭ ۇلىسى.
قاناعات قارىن تويدىرادى...
ارانى اشىلعان، اشقاراق تويىمسىزدار — ادالدىقتىڭ قازىعىنان اجىراپ قالعاندار.
ادالدىقتىڭ قازىعى — قاناعات.
ءبىر كەم دۇنيە — زور كەم دۇنيە.
جەكەننىڭ ورمانى
جۋرنالشىلار دا تۇيە سياقتى: ارقالاعانى — التىن، جەگەنى تىكەن.
گازەتتە ىستەپ جۇرگەندە سك-دان تالاي تاياق جەدىك.
«سق» - دا جەكەن جۇماقانوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ قاراماعىندا ءبىراز بولدىم.
جارىقتىق، گازەتتىڭ كەلەسى نومىرىنە كەزەكشى بولعاندا، بەتتى وقىپ وتىرىپ:
— شىركىن، ءبىر اسىراندى اق تىشقان بولسا، گازەتتىڭ بەتىنە جۇگىرتىپ جىبەرگەندە يىسكەپ-يىسكەپ، قاتەسى بار جەردە ەكى اياعىن كوتەرىپ، شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ جىبەرسە، قاتەنى تۇزەتىپ، رەداكتوردان سوگىس الماس ەدىك، – دەپ ارمانداپ وتىرار ەدى. ءالى كۇنگە دەيىن اق تىشقان جوق.
ءبىر كەم دۇنيە.
جارىق استاۋ
اراب ءناسىلدى الەكساندر پۋشكيينىڭ التىن بالىق تۋرالى ءىنجۋ-مارجانداي ادەمى ەرتەگى بار. بالىقشىنىڭ اۋىنا التىن بالىق تۇسپەي مە. سويتسە، التىن بالىققا ءتىل ءبىتىپ، بالىقشى شالعا:
— مەنى بوسات، نە تىلەيسىڭ، سونىڭ ءبارىن ورىندايمىن، — دەيدى عوي.
بالىقشى:
— كەمپىرىمنىڭ كىر جۋاتىن اعاش استاۋى جارىلىپ قالىپ ەدى... — دەيدى.
التىن بالىق:
— ۇيىڭە قايتا بەر، تىلەگىن ورىندالادى، — دەيدى عوي.
كەمپىر شالىنا ريزا بولۋدىڭ ورنىنا، باس سالىپ ۇرسادى. ارانى اشىلىپ كەتەدى. جەردىڭ بەتىن قويىپ، سۋ استىنىڭ پاتشاسى بولعىسى كەلەدى. ەڭ سوڭىندا باياعى جارىق استاۋدىڭ قاسىندا قالادى.
تويىمسىزدىق.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
شولدەگەن جۇلدىز
شىلدە ايىندا قازان شاھاردا دا كۇن ىسيدى. سونداي ءبىر كەزدە اتاقتى اقىن عابدوللا توقاي قاتتى شولدەسە كەرەك. سىراحاناعا كىرىپ، ءبىر كرۋجكا سىرا سۇراسا، ساتۋشى:
— وتىز بەس تيىن، — دەپتى.
— سوندا توقاي قالتاسىن قاعىپ، تيىن ساناپ تۇرىپ:
— پيۆو تۋرا وتىز بەس تيىن، قالعانى تۋرا بەس تيىن، ي-ي، دۇنيە-اي... — دەپ قينالسا كەرەك.
ءوزىن پۋشكين، لەرمونتوۆ سياقتى الىپتاردىڭ قاتارىنا قوسىپ:
«تري زۆەزدى ۆ نەبە — پۋشكين، لەرمونتوۆ ي توكاي»، — دەپ جۇرگەن توقايدىڭ قالتاسى تەسىك ەكەن.
ءبىر كەم دۇنيە...
ءجۇزدى ازىرقانعان جازۋشى
ەرتەرەكتە، جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىندە ءبىر جازۋشىنىڭ مەرەيتويى ءوتىپ جاتتى. 90 جاسقا تولعان توي يەسى كوپشىلىككە العىس ايتىپ، مىنبەردە ءسوز سويلەپ تۇرعاندا، ارت جاقتان بىرەۋ:
— الەكە، الەكە! جۇزگە جەت! جۇزگە جەت! — دەپ ايقايلادى.
توي يەسى قاھارلانىپ:
— ەي، نايساپ! جۇزدەن ارتىق سان بىلمەيسىڭ بە؟! — دەپ رەنجىدى.
سويتكەن الەكەڭ ءجۇزدى ازىرقانىپ جۇرگەندە، توقسان التىعا كەلىپ، دۇنيەدەن ءوتتى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
اتتەڭ، قاناتتىڭ كەلتەسى-اي
قۇلادىن دەگەن قۇس بار. جىرتقىشتار اۋلەتىنە جاتادى. ءبىراق ءوزىنىڭ اتالاس تۋىستارىنا قاراعاندا سالاقتاۋ ما، الدە ولاقتاۋ ما، ايتەۋىر، قوپال قۇس. ونىڭ قاسىندا كىشكەنتاي تۇرىمتاي، جاعالتايلار الدەقايدا پىسىق. قىرعي، قارشىعا، لاشىننىڭ شاڭىنا دا ىلەسە المايدى.
ءبىراق قۇدايدىڭ وعان شاقتاپ بەرگەن نەسىبەسى بار. سونىمەن كۇنەلتەدى. تىشقان اۋلايدى، كۇزدە، تارى پىسكەندە، بودەنە اۋلايدى. ءتىپتى كەيدە اسىراندى تاۋىقتاردىڭ بالاپاندارىنا دا تۇسەتىن كەزدەرى بار.
سونداي ءبىر مەزگىلدە ءۇيدىڭ ماڭايىندا بالاپاندارىن ەرتىپ، قۇرقىلداپ، بالاقايلارىن شەگىرتكە، شىبىن-شىركەيلەردى ۇستاۋعا باۋلىپ جۇرگەن شۇبار تاۋىق بايقاماي قالىپ، ءبىر بالاپانىن قۇلادىن ءىلىپ الىپ كەتەدى. شۇبار تاۋىق بايقۇس بار داۋسىمەن ويباي سالىپ، الگى قۇلادىندى قۋىپ جەتپەكشى بولىپ، اسپانعا اتىلىپ بارىپ، قايتادان قارا جەرگە توپ ەتە تۇسكەن. قاناتتارى قىسقا، ۇشۋعا جاراتىلماعان. اتتەڭ، قاناتتىڭ كەلتەسى-اي...
ءبىر كەم دۇنيە.
مۇندايدا:
قۇيرىعى جوق، جالى جوق،
قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر،
اياعى جوق، قولى جوق،
جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر، —
دەگەن مۇڭدى ولەڭ ەسكە تۇسەدى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
شىڭعىس حاننىڭ مولاسى قايدا
جارتى الەمدى جاۋلاعان شىڭعىس حان تاڭعۇت ەلىندە الدەقانداي جۇمباق اجالدان كەتكەن دەيدى تاريح.
ەڭ جاقىن ادامدارى شىڭعىس حاننىڭ دەنەسىن قارا جەرگە كومىپ، ۇستىنەن مىڭ جىلقى ايداتىپ، تاپتاپ تاستاعان دەيدى. ونى كومىسكەن ادامداردان ءتىرى كۋا قالدىرماي، ءبارىن ءولتىرىپ تاستاعان.
بۇل، ءسىرا، بۇرحان تاۋىنىڭ ءبىر سىلەمى كورىنەدى.
ەندى ءبىر اڭىزدا ورحون وزەنىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرىپ، سونىڭ تابانىنا تەرەڭ قازىپ، شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگىن توعىز قابات تابىتقا سالىپ، ورحوندى قايتادان ءوز ارناسىنا بۇرىپ جىبەرگەن.
شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگى وزەننىڭ تابانىندا جاتىر دەسەدى.
تاياۋدا ءبىر «كورىپكەل» قازاق شىڭعىس حاننىڭ قاي جەردە جاتقانىن مەن بىلەمىن دەپ، باسپا ءسوز ارقىلى ءبوسىپ ەدى. ءالى ەشتەڭە جوق.
شىڭعىس حان بۇل فانيدەن وتكەلى مىڭ جىل بولايىن دەپ قالدى.
جاڭا تەحنيكامەن قارۋلانعان جاپوندار دا ىزدەپ ءجۇر. ناتيجە جوق.
ءبىر كەم دۇنيە دەگەن وسى.
كەنەسارىنىڭ باسى قايدا
سويتكەن شىڭعىس حاننىڭ كوكجال ۇرپاعى — كەنەسارى حان استانانىڭ قاق ورتاسىندا، ەسىل وزەننىڭ جاعاسىندا وڭتۇستىك-باتىسقا قاراپ، الماۋىت اتتىڭ ۇستىندە شىرەنىپ وتىر.
سكۋلپتۋرا اۆتورى — نۇرلان دالباي دەگەن ازامات.
تۇعىر سالعىش — كادىمگى ءوزىمىزدىڭ شوتا ءۋاليحان.
كەنەسارى حاننىڭ باسىندا ايىرقالپاق. قالپاققا كەيدە شىمشىق قونىپ وتىرادى.
ال شىن ومىردە كەنەسارى ءوز جاساقتارىمەن اقمولا اتتى پاتشا قامالىنا قارسى بەتتەن، ياعني، وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىك بەتكە قاراي شابۋىل جاساعان.
ءسويتىپ، پاتشانىڭ زەڭبىرەكپەن، مىلتىقپەن مۇزداي قارۋلانعان قورعانىس قامالىنا نايزامەن، قىلىشپەن، دويىر قامشىمەن، شوقپارمەن قارۋلانعان قولدى باستاپ، اقمولا قامالىن باسىپ العان.
ءبارى دۇرىس. ءبىراق كەيىن-كەيىن پاتشانىڭ سانسىز اسكەرىنە، زەڭبىرەگىنە قارسى تۇرا الماي، وڭتۇستىككە، قىرعىزياعا قاراي بەت الدى. قىرعىزدىڭ شونجارلارىمەن مامىلەگە كەلىپ، پاتشاعا قارسى وداق قۇرماقشى ەدى. ءبىراق پاتشا گۋبەرناتورلارى قاراپ جاتپاي، قامدانىپ، قىرعىز ماناپتارىنىڭ اۋزىن الىپ، زەڭبىرەكپەن، مىلتىقپەن قارۋلاندىرىپ، كەنەسارى قولىنا قارسى شىعۋعا دايىنداپ قويعان ەكەن.
كەلەلى ءىستىڭ اياعى كەرى كەتىپ، كەكىلىك تاۋدىڭ تۇسىندا، حان كەنە قولعا ءتۇسىپ، جاۋىزدار ونىڭ باسىن كەسىپ الىپ، پاتشاعا تارتۋ رەتىندە ومبىعا، ودان سوڭ پەتەربۋرگكە جىبەرگەن دەيدى. ءبىراق سول باس ءالى تابىلمايدى.
ال استانا قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا، ەسىل وزەنى جاعاسىندا الماۋىت اتقا مىنگەن كەنە حان شىرەنىپ وتىر. باسىندا ايىر قالپاق. بۇل تاس بەينە.
ارى-بەرى اعىلىپ ءوتىپ جاتقان ادامدار. ەسكەرتكىشتى اينالا قويىلعان سكامەيكالاردا وتىرعاندار.
كوبىسى حان كەنەنىڭ ءوز باسى ءالى تابىلماعانىن بىلمەيدى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
وكىنىشتى دۇنيە.
سوعىس جەتىمى
1998 جىل. 9 ماي ەدى. جەڭىس كۇنى. الماتى. پانفيلوۆ پاركىندەمىز. مەرەكە كۇنىمەن ءبىر-بىرىمىزدى قۇتتىقتاپ جاتىرمىز. ءوزى ءبىر «كامپانبىز». قالىڭ قاراعاي تۇبىنە شاعىن داستارحان جايىلدى.
اسىرەسە جازۋشى بەك (سوۆحوزبەك) توعىسبايەۆ كوڭىلدىلەۋ. مەن ءسوز كەزەگىندە بەككە قاراتا:
— اكەڭ سەنىڭ وسىنداي ازامات، جاقسى جازۋشى بولعانىڭدى كورمەي،
— مايداندا قازا تاپتى، اتتەڭ... – دەپ ەدىم، بەك كەنەت ەڭكىلدەپ جىلادى. الپىستان استى عوي. ءالى بالا. اكە ءۇشىن. ەس بىلمەي، جاستاي قالعان جەتىم، سوعىس جەتىمى جىلادى. مىنە، بۇل ۇلى سەزىم، جۇرەگى ءجىبىپ، ەلجىرەدى. جۇرەگى ەلجىرەمەيتىندەردەن قورقۋ كەرەك. وندايلار جازۋشى بولا المايدى.
الپىس جىلدان كەيىن اكەسى ەسىنە ءتۇسىپ جىلاعان جەتىم.
سوعىستان قالعان جەتىم.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە...
اۋىل يتتەرى
احمەت بايتۇرسىنوۆ:
— قينامايدى اباقتىعا جاپقانى، قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى. ماعان اۋىر وسىلاردىڭ ءبارiنەن ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرi ءۇرiپ، قاپقانى، — دەپ ەدi-اۋ.
اتتەڭ، دۇنيە-اي، 1937 جىلى بiزدiڭ اكەيدi دە ءوز اۋىلىمىزدىڭ شولاق بەلسەندiلەرi ناقاقتان جالا جاۋىپ، ۇستاتىپ جiبەردi دە، جوق قىلدى عوي. وبالى كiمگە؟ قورلىقتى كوپ كوردiك قوي.
1937 جىلى "حالىق جاۋى" دەپ ۇستالىپ، اتىلعان، ايدالعان، اسىلعانداردىڭ ءبارi كەيiن اقتالدى.
بiراق جازىقسىز جاپا شەككەندەر قايتا تiرiلگەن جوق.
بiر كەم عانا دۇنيە مە ەكەن؟ ورنى تولماس وراسان وبال دۇنيە.
باۋكەڭ سولاقاي ەمەس
تارازداعى دراما تەاترىنىڭ جانىندا باۋىرجان مومىشۇلىنا ەسكەرتكىش قويىلعان.
بۇل وتە ءبىر يماندى ءىس بولدى.
تۇلا بويى سىيديعان ەڭسەلى ەسكەرتكىش.
باۋكەڭدەي باتىردى الماۋىت تۇلپارعا مىنگىزىپ قويسا دا بولار ەدى، ءبىراق ءبىر باستىق ەسكەرتكىشتىڭ ءبارى اتتىلى بولىپ بارا جاتىر دەپتى.
مەيلى عوي. ءبىراق مىنا تۇلا بويى تىك تۇرعان باۋكەڭنىڭ قىلىشى وڭ قول جاعىنا تاعىلىپتى. ونى سۋىرىپ الاتىن باۋىرجان سولاقاي ەمەس ەدى عوي!..
سىزىپ تاستاپ تۇزەتەتىن جازۋ ەمەس، قيسىق-قىڭىرىن تۇزەتە سالاتىن بوياۋلى سۋرەت ەمەس، شويىننان قۇيىلعان ەسكەرتكىش.
اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە.
تاسباقانىڭ كوز جاسى
دۇنيەدە ءبىر ارمانسىز، قامسىز، ۋايىمسىز جان يەسى بار بولسا، ول تاسباقا شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. مەيىر ءشوپتى تاۋىپ الىپ، سونى تىستەپ جاتىپ، ءجۇز جىل جاساي بەرەتىن، قۇدايدىڭ سۇيگەن ءبىر ماقۇلىعى سياقتى كورىنۋشى ەدى.
سويتسەم، كينودان كوردىم، تاسباقادان قاسىرەتتى جاندىك جوق ەكەن. تەڭىز تاسباقاسىن ايتامىن.
تەڭىز تاسباقاسى بالاسىن جۇمىرتقادان شىعارادى. ءبىراق جۇمىرتقانى سۋدا تۋا المايدى. تەڭىزدەن شىعىپ، جاعالاۋداعى قۇمدى قازىپ، جۇمىرتقانى تۋىپ، قۇمعا كومىپ كەتەدى ەكەن.
كەتەرىندە كوز جاسى كول بولىپ، ىشتەن شىققان تۇقىمدى قيا الماي، قۇرلىقتا ۇزاق ۋاقىت قالا الماي، امالسىز تەڭىزگە ورالادى. مىنە، سۇمدىق سول ساتتەن باستالادى. تاسباقا جۇمىرتقاسىنا الدىمەن ادامدار اۋەس، ءتىپتى جەرىك دەسە دە بولادى.
ادام سونداي بولعاندا، باسقا جىرتقىشتارعا نە جورىق؟ ولار دا جۇمىرتقا جەگىش.
ال ەندى جەگىشتەردەن امان قالعان جۇمىرتقالار قۇمنىڭ قىزۋىمەن اي-كۇنىنە جەتىپ، بالاقاي بولىپ، جارىق دۇنيەگە شىعادى عوي. انە، سودار سويقان سوندا باستالادى. ەندى ولاردى اۋلاۋعا اسپانداعى جىرتقىش قۇستار دا شۇيلىگەدى.
تۋماي جاتىپ، جارىق دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ، اجال ارانىنا تۇسەتىنىن جاراتقاننىڭ بەرگەن تۇيسىگى ارقىلى سەزەتىن بالاقايلار سول سەزىم جەتەكتەپ، دەرەۋ تەڭىزگە جەتۋگە اسىعادى.
تەڭىزگە جەتكەنى – جەتتى، جەتپەگەنى جەلكەسى ءۇزىلىپ، قورقاۋلاردىڭ قۇلقىنىنا تۇسەدى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە، ارپالىس الەمى.
وسپانحاننىڭ «ءڭوڭى»
باياعىدا وسپانحان مارقۇمنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن جاريالاپ ەدىك. ۇمىتپاسام، اڭگىمەنىڭ اتى «ءڭوڭ» بولاتىن.
سودان، ەندى ويلايمىن جارىقتىق وسەكەم اۋليە ەكەن-اۋ دەپ.
قازىرگى مىنا زاماندا «ڭ»-عا ءتىلى كەلمەيتىندەر كوبەيدى. تەلەديداردى تىڭداپ، قاراپ وتىرساڭ، «جاناعى، جاناعى» دەپ ءسوز اراسىنا «ارام» ءسوز قوسىپ سويلەيتىندەر جيىلەدى.
باسقانى بىلاي قويعاندا، وسى زامانداعى قوعاداي كوپ پارتيالاردىڭ دوكەيى «ڭ» -عا ءتىلى كەلمەيدى ەكەن. «جاناعى، جاناعى» دەيدى. جانە ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «جاناعى».
ەرتە-ەرتە بولشيەۆيكتەر كوسەمى لەنين جارىقتىقتىڭ «ر»-عا ءتىلى كەلىڭكىرەمەۋشى ەدى. ءبىراق وعان بۇل ساقاۋلىق ءبىرتۇرلى جاراسىپ تۇراتىن.
ەندى قازىرگى كوسەمدەردىڭ ءبىرى: «جاناعى جەنىستەن جەنىسكە جەتە بەرەيىك!» — دەپ سوعادى.
ءبىر كەم دۇنيە دەگەن وسى.
جامبىلدىڭ جولبارىسى
جارىقتىق جامبىل — جاكەمىزدىڭ جولبارىسى بار ەكەنى راس-اۋ. ونى بۇل دۇنيەدەن وتەرىندە ءوزى دە ايتقان عوي. ۇلكەن بالاسىنا:
— تەزەكباي، قامدانا بەر، مەنىڭ جولبارىسىم ماعان قاراماي، تاۋ جاققا كەتىپ قالدى. كەشىكپەي مەن دە كەتەتىن شىعارمىن، — دەپ ەدى-اۋ.
توقسان اسقاندا ءستاليندى ماقتاۋ كەرەك بولدى. جاعداي سولاي ەدى. تاپسىرما سولاي ەدى.
ماقتاۋىن ماقتادى. شىن تۇسىنگەن ادامعا ول ماقتاۋ ەمەس ەدى. «كۇندىز بار دا، تۇندە جوق» كۇن دە ورنىندا. «تۇندە بار دا، كۇندىز جوق» اي دا باياعىداي.
ال ستالين باياعىدا ولگەن. لەنيننىڭ قاسىنا قاتار جاتقىزىپ ەدى. حرۋششيەۆ ونى سۇيرەتىپ العىزىپ تاستادى.
ءبىر كەم ەمەس، وراسان كەم دۇنيە.
يتاياقتىڭ كەسىرى
شiلدەنiڭ شىقىلداعان ىستىعىندا كۇنشىعىستان قاراساڭ، كۇنباتىس جاقتا كەلiنشەكتاۋ اعىپ جاتقان اساۋ التىن وزەن سياقتى.
كۇننiڭ اپتابى قايتىپ، كەشكi سالقىن تۇسە كەلiنشەكتاۋ انىق كورiنە باستايدى.
سوندا كەلiنشەكتاۋ تۋرالى ەرتە-ەرتە ەرتەدەگi اڭىز ەسكە تۇسەدi.
وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويى بولىپ، بايدىڭ قىزى ۇزاتىلادى. قىرىق تۇيەگە ارتىلعان جاساۋدىڭ ءبارi التىن، كۇمiس، گاۋھاردان ەكەن دەيدi.
ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان داۋلەتجار كوشتiڭ الدىندا كەلە جاتقان قىز اكەسi قىزىنان:
— قالاي قىزىم، جاساۋىڭا كوڭiلiڭ تولا ما؟ — دەپ سۇراپتى.
سوندا ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز:
— ريزامىن، اكە، تەك يتاياعىم التىننان بولمادى-اۋ، — دەپتi.
مۇنداي تويىمسىزدىققا نە ايتارىن بiلمەگەن اكە بايعۇس قوس قولىن تەرiس قاراتا جايىپ جiبەرiپ:
— و، قاناعاتسىز مۇندار، قاراتاس بولىپ قاتىپ قال! – دەپ، قاتتى قارعاپتى. قارعىس قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، بۇكiل اسىل كوش لەزدە قاراتاس بولىپ قاتىپتى دا قالىپتى.
قاناعاتسىزدىققا، تويىمسىزدىققا قۇدايدىڭ قاھارى وسىلاي تيiپتi.
قاراپ تۇرساڭ، مىنا قازiرگi زاماندا دا، سول بەيشارا قىزدىڭ ابايسىزدا ايتىپ قالعان ايىپ ءسوزiن كەشپەگەن جاراتقان يە مىنا قازiرگi زاماندا تۇيەنi تۇگiمەن، كەمەنi جۇگiمەن جۇتىپ جاتقانداردى قالاي كورمەيدi — عاجاپ!
بiراق قۇداي اسىقپايدى: بۇل دۇنيە بولماسا، و دۇنيە بار؛ زاۋال ايتەۋiر بiر سوعار.
بۇل تەك بiر كەم دۇنيە ەمەس، ەكi دۇنيەدە دە كەشiرiلمەس مول كەم دۇنيە.
ءبىر تال شاش
شىركىن، قازاقتىڭ قارا ولەڭى! نەگە ءبىراق «قارا ولەڭ»؟ «قارا» دەگەن ءسوزدىڭ ءارتۇرلى ماعىناسى بار. مىسالى، قارا مال – ءىرى مال، قاراتاۋ – ۇلى تاۋ، قارا حان — اتاقتى حان، قارا جەر، ت.ب.
قارا ولەڭ دە سونداي شىعار. ءىرى شىعار.
سوناۋ سوعىس جىلدارىندا ازىناعان اشتىقتا، كۇننىڭ شۋاعى تىم سيرەك كەزدە، قاقاعان قىستا، اندا-ساندا ادامدار ءبىر باس قوسقاندا، مايدانعا ونداپ كەتكەن ازاماتتاردان ىلۋدە بىرەۋ جارالانىپ قايتقاندا جەتىم اۋىلدا ءبىر ازعانتاي توي-مەرەكە بولار ەدى.
سول تويدا ەكەۋ-ەكەۋ ءان سالىپ، ساعىنىشتى اۋەندەر ايتاتىن. اسىرەسە ەسىمدە قالعانى، كوكىرەگىمدە وشپەستەي جاتتالعانى، ءاردايىم قىراۋ شالعان جۇرەگىمدى جىلىتاتىنى ەكى-اق اۋىز مىنا شۋماقتار:
اۋىلىڭنان ارى دا ءوتتىم،
بەرى دە ءوتتىم-وۋ،
ۇكىڭدى شەكەڭدەگى بەرمەي كەتتىڭ-وۋ.
سول ۇكىڭ، كوپ بولعاندا،
ءجۇز تەڭگەلىك-وۋ،
قالدىردىڭ كوڭىلىمدى
مىڭ تەڭگەلىك اي...
قارا كوز قاراي بەردى دۇركىن-دۇركىن-اي،
كوزىمدى قارىقتىردى سەنىڭ كوركىڭ-اي.
شاشىڭنان ءبىر-بىر تالداپ سۇيەر ەدىم-اۋ،
قايتەيىن، جەتپەيدى عوي ءومىر شىركىن-اي...
ءقازىر ءبىر-بىر تالداپ سۇيەتىن شاش قايدا؟ ونداي ءسۇيۋدىڭ ءقادىرىن بىلەتىن باس قايدا؟
اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە!..
يما سۋماك
سوناۋ جيىرماسىنشى عاسىرداعى الپىسىنشى جىلداردىڭ باسى ەدى. مەن «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندەگى ادەبي قىزمەتكەرمىن. ءبولىم باستىعى ايتۋلى اڭگىمەشى، شەشەن جەكەن جۇماقانوۆ.
جازدىڭ ءبىر ايىندا الماتىعا يما سۋماك كەلدى. ونىڭ وتانى — جەردىڭ ارعى بەتىندە جاتقان پەرۋ دەگەن ەل. يما سۋماك — كونە «قىزىل تەرىلى» كەچۋا تىلىندە «سۇلۋ كەلدى» دەگەندى بىلدىرەدى.
ون جاسىندا كەرەمەت ءانشى اتانعان وسى عاجايىپ قىز توي-تومالاقتا جينالعان كوپشىلىكتىڭ اراسىندا كەلە جاتقاندا جۇرتتىڭ ءبارى:
— يما سۋماك! يما سۋماك! — دەپ اسا زور قۇرمەتپەن قارسى الادى ەكەن.
امەريكانى بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن جاۋلاپ العان ەۋروپالىق باسقىنشىلاردان امان قالعان ينكتەر تۇقىمىنان تاراعان تۇياق.
ونىڭ داۋىسى الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن ەرەكشە داۋىس ەكەن. ياعني ول ءتورت داۋىسپەن ءان سالا الادى: كولوراتۋرا، مەسسو-سوپرانو، سوپرانو، تەنور.
ال «كۇنگە تابىن» اتتى كەرەمەتتى ورىنداعاندا يما سۋماك كومەيىنەن «باس» دەيتىن داۋىس تا شىعادى-اۋ دەپ قالدىم.
الماتىدا يما سۋماككا جولىعىپ، سۇحباتتاسقان جالعىز مەن بولدى دەسەم، ماقتانشاق دەمەڭدەر.
ەسىكتى ونىڭ كۇيەۋى، پروديۋسسەر مويزەس بيۆانكو اشتى.
— ءسىز ءبىزدىڭ كەچۋا-يندەەستەرگە ۇقسايدى ەكەنسىز، — دەدى سوندا ماعان عاجايىپ يما سۋماك، — باسقا ەشكىمدى قابىلدامايمىن.
ءسويتىپ، يما سۋماك كونسەرتى تۋرالى «سوسياليستىك قازاقستان» مەنىڭ ايقارا قوس بەت وچەركىمدى باستى. سودان كەيىن يما سۋماك تۋرالى حابار زىم-زيا. ارعى تاعدىرى، ءومىرى نە بولدى – ارى-بەرى سۇراستىرىپ، ىزدەستىرىپ، ەشقانداي دەرەك تاپپادىم.
كىم بىلەدى، «كۇنگە تابىنۋ» ءانىن ايتقاندا ول قوس قولىن كوك اسپانعا قاراي سوزىپ جىبەرىپ، شىرقاۋ بيىككە سامعاپ ۇشقانداي كورىنۋشى ەدى، كۇن كوزىنە قاراي ۇشىپ كەتتى مە... الدە كولونيزاتورلاردان كوپ قورلىق، زورلىق-زومبىلىق كورگەن ءوز ءناسىلىنىڭ، قىرىلعان-جويىلعان ءوز ۇلتىنىڭ ءارۋاقتارىنا بارىپ قوسىلدى ما...
ءبىر كەم دۇنيە.
ناعىز تولەگەن وسى ەدى
جۋىردا عانا قوراپتا جاتقان قاعازداردى اقتارىپ وتىرىپ، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 31 مامىردا شىققان ءنومىرى كوزىمە ءتۇستى.
تاقىرىبى — «سەمبين»، اۆتورى قالي سارسەنباي ەكەن. تور كوز ساۋىت سياقتى توقىما جەمپىر كيگەن سۇلۋ جىگىت — سول سەمبيننىڭ ءوزى، قىرىن قاراعان سۇلۋ سۋرەت.
قالي سارسەنباي مەنىڭ امانگەلدى سەمبين تۋرالى كەزىندە جازعان ءبىر اۋىز ءسوزىمدى كەلتىرە كەتىپتى.
مەن: «كەزىندە سونداي ءبىر ءانشى بولعان، سونداي ءبىر جۇلدىز جارقىراپ تۋعان. سول جۇلدىزدى جابىلىپ ءجۇرىپ وشىرگەنبىز»، — دەپ جازىپپىن.
ەندى ارادا جىلدار ءوتىپ كەتكەن سوڭ ويلاپ قاراسام، دۇرىس ايتقان ەكەنمىن.
مۇنى قالي سارسەنباي مىنا «ەگەمەن قازاقستانداعى» كولەمدى ماقالاسىندا، ماقالا ەمەس-اۋ، اسا ءىرى دارىندى جوقتاۋ-ەسسەسىندە ەسكە سالا كەتىپتى. راحمەت. ءيا، مەنىڭ امانگەلدى سەمبيندى الماتىداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا «قىز جىبەك» سپەكتاكلىندە كورگەنىم راس.
سول سپەكتاكلدە سەمبين تولەگەن ءرولىن وينادى. «قىز جىبەك» وپەراسىن سان رەت كورىپ ءجۇرىپ، وسى جولعىداي تەبىرەنگەن ەمەسپىن.
تولەگەن بولىپ ويناعان باسقا مىقتىلاردى مانسۇقتاعىم كەلمەيدى. قانابەك بايسەيىتوۆ، ارينە، كلاسسيك! ەشقانداي تالاس جوق. ءبىراق ول كەيىن-كەيىن جۋان تارتىپ، ەگدە بولعان كىسى ەدى.
ال مىنا تولەگەن عاسىرلاردىڭ ءتىرىلىپ كەلگەن، ءالى ولمەگەن، بەكەجان جاۋىزدىڭ قاندى قانجارى دا جۇرەگىنە دارىماعان، ومىردەگى تولەگەننىڭ ءدال ءوزى سياقتى ەدى-اق.
تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تالانتپەن قوسا جاراتىلىستان بىرگە جارالعان بەكزاتتىق قاسيەت ونىڭ بار بولمىسىن اسقاقتاتىپ تۇراتىن.
قالي سارسەنباي جازادى: «اقش-تا تالانتتى قورعايتىن ەتيكالىق باس باسقارما بار ەكەن»، — دەپ.
ونداي مەكەمە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن جوق. ونداي مەكەمە بولسا نەمەسە اسا دارىندى ادامداردى الا كوزدەن، بالە كوزدەن، سۇق كوزدەن، تەاترداعى، ومىردەگى دارىنسىز قوتىراش، باتىراشتاردان، وزگە دە جاقتىڭ وزەۋرەگەن وسەكشى، بالەقور، جالاقورلارىنان قورعايتىن زاڭ بولسا، كىم بىلەدى، سەمبين بايشەشەكتەي ەرتە سولماس ەدى.
بايشەشەك بايعۇس قاھارلى قىس شىعار-شىقپاستان، كوكتەم ءالى كەلەر-كەلمەستەن، كۇناسىز پاك پەرىشتەدەي كۇلىمسىرەپ شىعا كەلەدى دە، جەر بەتىنەن لەزدە كوشىپ كەتەدى.
قالي سارسەنباي سەمبيننىڭ اناسىنىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى: «دۇنيەگە سىيماي كەتتىڭ-اۋ، قۇلىنىم»، — دەپتى اناسى.
دۇنيەگە سەمبين سىيماي كەتكەن جوق، قوتىرعىشتار سىيدىرمادى عوي. ءبىراق اقپەيىل انا ەشكىمدى كىنالامايدى.
كۇنشىل قوتىراشتار تاسپاعا جازىلعان داۋسىنا دەيىن قالدىرماۋعا تىرىسقان.
سەمبيندەي اسىل تالانت تەڭىز تۇبىندەگى ءىنجۋ-مارجانداي عاسىرلاردا عانا ءبىر-اق كەزدەسەتىن سيرەك قازىنا.
ءجۇز جىلدا ءبىر-اق تۋاتىنى وكىنىشتى.
بوسقا قورازدانبا
ايعىر كىسىنەگەنمەن، بايتال بۋاز بولمايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جالعىز
اتادان التاۋ تۋساڭ دا — ءبىر جالعىزدىق.
بۇ دا كەمشىلىك.
نەگە الدايدى
ۇلىتاۋ ورتالىعىنا بارار جولدا، جارتاستا شامامەن:
«بۇل جەردە قاسيەتتى ۇلىتاۋ باۋىرىندا حالىق بىرلىگى مەن مەملەكەت تۇتاستىعىن ايعاقتايتىن ەسكەرتكىش ورناتىلادى»، — دەپ جازىلعالى تالاي تاڭ اتىپ، تالاي كۇن باتتى. جىلجىپ جىلدار ءوتتى. جازۋ وشە باستادى.
ۋادە ورىندالمايتىن رەتتە تاسقا قاشاپ جازباۋ كەرەك ەدى عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
سورلى
وزگەنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرعاننىڭ ءوز كولەڭكەسى بولمايدى.
ءوز كولەڭكەسى بولماسا — ولگەنى.
كۇن-قۇدىرەت
ەگەر ادامنىڭ جۇرەگىنە مۇز قاتىپ قالسا، كوركەم كىتاپ سونى جىبىتۋگە ءتيىس. ەگەر ەرىتە الماسا، ول وسال شىعارما.
ءبىر كەم دۇنيە.
اۋليە قۇس
تۇماۋدان قۇلانتازا ايىعا الماسام دا، بۇگىن دالاعا شىعىپ... و، جارىقتىق! جاقسىلىقتىڭ جارشىسىنداي بولىپ كوزگە وتتاي باسىلعان كوگىلدىر ناۋرىزكوكتى كوردىم. ول جىلدا مەنى كوكتەمنەن كوكتەمگە دەيىن جەتەكتەپ كەلە جاتقان اۋليە قۇس. كورىسەر كوكتەمىمىز كوپ بولسىن، اۋليە ناۋرىزكوك!
سەن كورىنبەي قالساڭ — سول قيىن.
ناعىز كەم دۇنيە سول بولار.
كورەگەن كوسەم
مەن ەندى استانادا، ءاليحان بوكەيحان كوشەسىندە تۇرامىن. ءۇيدىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى ماگازين «التىن وردا» اتالادى. ىرگەمىزدە – كونگرەسس-حولل، الدىمىزدا — تۇرىك شايحاناسى.
تۇستىكتە ءبىر ۇيدەن كەيىن — ەسىل-وزەن. وعان ءتونىپ تۇرعان — كەنەسارى ەسكەرتكىشى.
ءاليحان بوكەيحان — الاشوردا كوسەمى. سونىڭ اتىنداعى كوشە — ايبىن.
سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە پەتروگرادتا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» دەگەن ەڭبەگىندە ءاليحان بوكەيحان بىلاي دەيدى:
«كرەستيانداردى قازاق دالاسىنا ۇيىپ-توگىپ قونىستاندىرا بەرسە، تىڭ جەردىڭ تۇگەل جىرتىلارى حاق. ال قازاق دالاسى تىڭىنان ايرىلعان سوڭ، تۇلدىرسىز بەدەۋ قالادى دا، ەگىن وسپەيتىن بولادى... قازاق دالاسىنىڭ تاماشا شۇيگىن جايىلىمدارىنىڭ توپىراعى كوككە ۇشقان سوڭ، دالا شولگە اينالادى، ءسويتىپ، كرەستيان ايتاقىرعا وتىرىپ قالادى، ال جايىلىمنان ايرىلعان قازاق ابدەن ازىپ-توزىپ، اقىرى جاڭا تۇرمىستىڭ جاعدايىمەن پرولەتاريات قامىتىن كيىپ، تاۋ-كەن زاۆودتارىنا، قالاعا كەتەدى».
ارادا ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن ورىس جازۋشىسى چيۆيليحين «زەمليا ۆ بەدە» دەگەن شىعارماسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ كورىپكەلدىگىن راستاپ بەردى.
سويتكەن كوسەم ءاليحان بوكەيحاندى ستالين جاۋىزدارى اتىپ تاستادى.
يمانسىز جاۋىز زامان، زالىم دۇنيە.
اللا جار
پاتشالار زامانىنان باستاپ قازاقتاردى ءوز جەرىنەن بىرتە-بىرتە ىعىستىرىپ، شۇرايلى جەرلەردى يەمدەنە بەرۋگە قۇمارلىقتىڭ سىرى نەدە؟ مۇنى 1907 جىلى ءىى دۋمانىڭ دەپۋتاتى ماركوۆ دەگەن اشىقتان اشىق بىلاي دەپ جايىپ سالدى:
"كيرگيزى (قازاقتار دەگەنى - ش. م) پوتومكي ورد چينگيزحانا ي تامەرلانا ي چتو س نيمي نادو پوستۋپات تاك، كاك پوستۋپالي س كراسنوكوجيمي ۆ امەريكە".
جاعىنا جىلان جۇمىرتقالاعىر ماركوۆتىڭ ايتقانى كەلە جازداپ بارىپ، قازاقتارعا اللا جار بولىپ، ايتەۋىر، مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالدى.
ءبىراق تولىق تاۋەلسىزدىك ءالى دە تۇگەل ەمەس.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبىر ۋىس توپىراق
سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ ەرەن اقىل-ويدىڭ جانە باتىل ارەكەتتەردىڭ يەسى بولعان ەكەن. تۋعان حالقى ءۇشىن، ءوز ۇلتى ءۇشىن شىن كۇرەسكەر. مۇنداي ادام سول كەزدەگى ماسكەۋگە ۇنامايدى-اق. اقىرى ستالين وكىمەتى ونى روستوۆ نا دونۋ دەگەن جاققا جۇمىسقا جىبەرىپ، سول جاقتا بەلگىسىز جۇمباق ولىمگە تاپ بولادى. ءمايىتىن ماسكەۋگە جەتكىزىپ، كرەماتوريي دەگەنگە سالعان عوي، ك ۇلى عانا قالدى.
سماعۇل ايگىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كۇيەۋ بالاسى ەدى. الەكەڭدى سول جولى كرەماتورييدەن تۇرار رىسقۇلوۆ، تاعى ءبىر قازاق، ءسىرا، نۇرماقوۆ، سۇيەپ الىپ شىعادى.
سويتكەن تۇراردىڭ ءوزى دە 1938 جىلى كوكتەمدە ستالين تىزىمىمەن اتىلدى.
ءاليحان بوكەيحانعا دا ستالين وعى اتىلدى. سۇيەگى قايدا قالعانىن بىلمەيمىن.
ەسىل ەرلەرگە، ءسويتىپ، تۋعان جەردەن توپىراق تا بۇيىرماعان عوي.
اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە.
ءوز ءۇيىڭدى قورلاما
ادام دا قۇستار سياقتى ءومىرباقي الىپ بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعىن پانالاپ تىرشىلىك ەتەدى. سويتە تۇرا، سورلىلار، سول ءوزى پانالايتىن بۇتاقتى بالتالاپ شابا بەرەدى.
بۇتاق قۇلاسا، ءوزى دە قۇلايتىنىن سەزبەيتىن قانداي ماقۇلىق؟!
كەيدە ادامدار جاسامپاز بولا تۇرا، وركەنيەتتەنە كەلە ءوز قۇيرىعىن ءوزى جالمايتىن ايداھار سياقتانادى-اۋ دەيمىن.
قۇمىرسقا ەكەش قۇمىرسقا دا ءوز يلەۋىن قورعايدى. ال ادامدار ءوز ءۇيىن (تابيعاتتى) قورلايدى.
ويسىراعان ورنى تولماس ءبىر كەم دۇنيە.
دۇلەي كۇش
كارل ماركس، ارينە، اقىلدان كەندە ەمەس. كەيبىر ايتقاندارى — شىن دانىشپاندىق. مىسالى، ونىڭ: "ناداندىق — دۇلەي كۇش. سول ناداندىق ءالى تالاي سويقاننىڭ سويىلى بولا ما دەپ قورقامىن" دەگەنى — كورەگەندىك. سودان بەرى دە تالاي قىرعىن بولىپ، تالاي قان توگىلدى.
ناداندىقتان.
وراسان كەم دۇنيە.
ينكۋباتور بالاپانى
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جاڭا سالىنعان جاپ-جاقسى مەشىتىنىڭ ازان شاقىرعانى — ينكۋباتوردان شىققان بالا قورازدىڭ داۋىسىنداي جارىقشاق ءارى بەيمەزگىل.
ءدىني مەكتەپتەردىڭ شالاعايلىعى. ءدۇمبىل مولدالار دايىندايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ماتريارحات دەگەن نە
قايران قازاقتىڭ قارا ولەڭى!
كەرەگەنىڭ باسىندا ويماق تۇرار،
كەدەيشىلىك جىگىتكە قوي باقتىرار.
العان جارى جىگىتتىڭ جاقسى بولسا،
اتىن بايلاپ، الدىندا جايناپ تۇرار...
وندايلار ءقازىر بار بولسا، بار شىعار. ءاي، ءبىراق كوبىسى سول كۇيەۋىنىڭ ءوزىن ەرتتەپ ءمىنىپ الىپ، باسىنا جۇگەن سالىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولعا الىپ، قالاعان جاعىنا قاراي بۇرىپ وتىرار.
ايەلدەر قاۋىمىنىڭ قاتىن باستىعى قوقاڭداپ:
— گەندەرلىك ساياسات!
— گەندەرلىك بيلىك! — دەپ قاقساپ ءجۇر عوي. كورەسىنى سوندا كورەرسىڭ.
— ناستۋپاەت ماتريارحات!
بۇكىر دۇنيە
بiرiنشi پەتر پاتشا ءسولتۇستiكتiڭ بالتىق دەيتiن تەڭiزiنiڭ بiر قولتىعىنا، باتپاقتىڭ ءۇستiنە قالا سالدىردى. سول قالا باتپاققا باتىپ ولگەن مىڭداعان ادامداردىڭ سۇيەگiنiڭ ءۇستiنە سالىندى. اتىن سانكت-پەتەربۋرگ دەپ قويدى.
كەيiن ول ات لەزدە وزگەرiپ، لەنينگراد بولىپ شىعا كەلدi.
وپاسىز دۇنيە. جەتپiس جىلدان كەيiن لەنينگراد اتى ءوشiپ، بۇرىنعى ەسiمi قايتا ورالدى.
ستالينگراد ۆولگوگراد بولدى.
قالانىڭ، ەلدi مەكەندەردiڭ اۋەلگi اتىن وزگەرتە بەرگەن جاقسى ەمەس.
اقمولا ەدi... سەلينوگراد بولدى... استانا بولدى...الدەكiمدەر شوشاڭداپ، تاعى دا وزگەرتەمiز دەپ ءجۇر.
كەشەگi كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا جەر-سۋ اتتارى قوپارىلا وزگەرiپ: اندرەيەۆكا، الەكسەيەۆكا، ت.ب. تولىپ جاتقان كولونيزاتورلار اتىمەن توعىتىلدى.
سودان نە بەرەكە شىقتى؟ قايتادان كۇرەڭبەل، قىزتوعان، قوشقار-اتا، تۇكتiباي، سۇرىم، كارi-قورعان بولىپ، باياعى قالپىنا كەلدi.
بiراق، ءاسiرەسە، بiر كەزدە حرۋششيەۆ پەن ونىڭ گۋبەرناتورلارى سوكولوۆ، بورودين، دەميدەنكو دەگەندەر "سەليننىي كراي" دەپ وزگەرتكەن ءسولتۇستiك قازاقستان تاراپى سول پاتشا زامانىنان، حرۋششيەۆ ءداۋiرiنەن قالعان اتتارعا تۇنىپ تۇر: كييەۆكا، مالينوۆكا، الەكساندروۆكا، ت.ت.
كييەۆكا دەگەنi نۇرا وزەنi بويىنداعى ەلدi مەكەن. ايگiلi عالىم، حالقىنىڭ ارداگەر ازاماتى كارiم مىڭبايەۆ تۋعان جەر. كييەۆكانى قويىپ، كارiم مىڭبايەۆ قويايىق دەسەڭ كونبەيدi. باياعى وتارشىلدىق قامشىسى قارعىس تاڭباسىنداي باسىلىپ قالعان بايعۇستار، "كييەۆكا" اتىنان ايرىلسا، ارام ولەتiندەي وزەۋرەيدi.
مiنە، بۇل بۇكiر دۇنيە.
بالاساعۇن داۋى
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە بالاساعۇن شاھارى بولعانى راس. ول شۋ وزەنىنىڭ بويىندا تۇرعان ەكەن.
ال داۋلاسىپ جۇرگەن قازاق پەن قىرعىز وقىمىستىلارى.
قىرعىزدار ايتادى: "بالاساعۇن قالاسى ءبىزدىڭ جەردە"، — دەيدى. قازاقتار: "جوق، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە"، — دەيدى.
شۋ وزەنى ەكەۋىنىڭ دە اۋماعىندا جاتىر.
سوندا بالاساعۇن سول شۋدىڭ قاي تۇسىندا تۇرعان؟
قىرعىزدار ايتادى: "شۋدىڭ بويىندا توقماقتىڭ تۇسىندا بۋرانا دەگەن مۇنارا تۇر. انە، سول بالاساعۇن"، — دەيدى.
ونى دا كوردىك. مۇنارا بار ەكەنى راس. ءبىراق بالاساعۇن ەگەر دە كادىمگىدەي قالا بولسا، قالا تۇرماق، كىشىگىرىم اۋىل سياتىن جەر جوق. ءبىر جاعى – جار، ءبىر جاعى – شۋ.
ال پروفەسسور شالاكەنوۆ ايتاتىن بالاساعۇن اقسۋ دەيتىن وزەننىڭ شۋعا قۇياتىن قيىلىسىندا قۇلادالا جەردى الىپ جاتىر. اينالاسى ات اپتىرىم قازىلعان وردىڭ سۇلباسى دا كورىنەدى.
قازاقتىڭ ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى جىلدا جازدا وسىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. كونە قالانىڭ تولىپ جاتقان بەلگىلەرى تابىلعان.
بۇل جايدىڭ باسى قاشان اشىلادى؟
ءبىر كەم دۇنيە.
نامىس قايدا
"الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك، ءوز ۇلتىمىزدى جانە ۇلتتىق بەينەمىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بار سەزىمىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، ىس-ارەكەتىمىزبەن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن ءبىلىپ قويعانىمىز ءجون" (اتاتۇرىك).
ال بىزدە، قازاقتاردا قالاي؟ باسقا-باسقا، ءتىپتى پارلامەنتتىڭ وزىندە، سەناتى بار، ءماجىلىسى بار، داۋىسقا سالعاندا توقسان پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىنە قارسى داۋىس بەردى.
ال ءدال وسى پارلامەنت قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ شەشىم قابىلداعان بولاتىن.
بۇل تولقۋ سوندا نە تولقۋ؟ دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەشەگى ءوز شەشىمىنە قارسى شىققانى قالاي؟
جوعارىدا اتاتۇرىك ايتقان ۇلتتىق قاسيەتتەردىڭ مۇلدە ادا بولعانى عوي. ۇلتتىق قاسيەت، ۇلتتىق نامىس ولگەن عوي.
مىنە، بۇل ناعىز قاسىرەت!
ءبىر كەم دۇنيە.
ويلان، قازاق
...تۇرىك ۇلتىنىڭ مىنەزى اسقاق.تۇرىك حالقى ەڭبەكقور.تۇرىك حالقى زەرەك حالىق. ويتكەنى، تۇرىك حالقى ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ جانە بىرلىكتىڭ ارقاسىندا باسقا كۇشتەردى جەڭە ءبىلدى.
"مەن – تۇرىكپىن! " دەگەن ادام قانداي باقىتتى (اتاتۇرىك) .
ال بىزدە، قازاقتاردا قالاي؟ "مەن — قازاقپىن! " دەپ ءبارى دە قاسقايىپ تۇرىپ ماقتانىشپەن ماساتتانا ايتا الا ما؟ اي، بىلمەيمىن. قازاقتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ءوز انا تىلىندە سويلەي المايدى دەپ جازىپ ءجۇر عوي گازەتتەر. ول راس شىعار. وعان ءوزىم دەپۋتات رەتىندە پارلامەنتتە جۇرگەندە كوزىم جەتكەن. قازاقشا سويلەيتىندەر نەكەن-ساياق بولاتىن.
پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان مىرزا: "قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن"، – دەپ ايتقان.
ءبىراق...
زور كەم دۇنيە. امال قانشا؟!
ۇمىتپا
9 مامىر — جەڭىس كۇنى. جىلدا تويلانادى. گازەتتەر N-لەرىن وسى جەڭىسكە ارنايدى. وتە دۇرىس. ال وسى جەڭىس تەك اسكەر كۇشىمەن كەلگەن جوق. اۋىل، قالا ەڭبەكشىلەرىنىڭ دە ۇلكەن ۇلەسى بولدى عوي. ءبىراق جەڭىس كۇنىنە ارنالعان TV حابارلارىندا نە گازەتتەردە تىل ەرلەرى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى.
ادىلەتسىز الەم.
تىلسىز جەڭىس كەلەر مە ەد؟ ۇمىتشاق زامان.
بۇل ءبىر كەم دۇنيە. سول جامان.
قاناتتى ادام
سوعىس جىلدارىنىڭ ءبىرى. جازعى شىلدە ەدى. جۇمىستان كەلە سالا ايشا قاتتى قۇلادى. تەك ۇرەيلەنە قورىققان ماعان قارلىققان داۋىسپەن:
— اققىز... اققىز اپاڭا جەت... — دەدى.
تۇسىنە قويدىم. ءبىزدىڭ ۇيدەن كەيىن ەكى سايدىڭ ار جاعىندا اسكەرگە كەتكەن پوشتاقۇلدىڭ ۇيىندە... ەگەر باسقا جاققا كەتىپ قالماسا، اققىز اپكەمىز سول ۇيدە. ەسىكتەن كىرە بەرە:
— ايشا... اپام، — دەپ دەمىم جەتپەي، ايتەۋىر، يشارا بەرۋىم سول ەكەن...
اققىز اپكەم كوز الدىمدا لەزدە جوق بولدى. ءسىرا، تەرەزەدەن ۇشىپ شىعىپ كەتتى مە، بىلمەيمىن.
مەن ۇيگە قايتىپ كەلسەم، ايشانى اينالا زىكىر سالىپ ءجۇر ەكەن.
اققىز اپكەمىز مۇلدە وزگەرىپ كەتكەن، ناعىز باقسى، باياعى شاماندىقتان قالعان شىن سارقىت وسى بولار. اققىز دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتا باقسى بولعان ەمەس. اققىزدىڭ ورنى ويسىراپ قالدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبىر تامشى جاس
و، ءسۇيiنبيكە! التىن وردا حاندارىنان قالعان ءتابارiكتەي اسىل جان.
سەن جاسىڭدا ءداۋiرلەدiڭ.
قازان حالقىنىڭ حانى بولدىڭ. قازاندى بيلەگەن ايەل زاتىنان شىققان تۇڭعىش حان.
سەنiڭ سورىڭا ورىس پاتشا يۆان گروزنىي زامانداس بولار ما؟!
قازاندى سول قيراتتى.
قازان قامالىن زەڭبiرەكتەن اتقىلاپ قۇلاتىپ، سەنi تۇتقىنعا الدى.
سەن قازانمەن قوشتاساردا كوزiڭدە جالعىز تامشى جاس تۇرىپ قالدى.
كەيiن تاماشا سۋرەتشi باقي ورمانشى (ۋرمانچە) سەنiڭ سۋرەتiڭدi اعاشتان ويىپ سالعاندا، كiرپiكتەرiڭنiڭ استىنان سول بiر تامشى جاس ەرەكشە كورiنiپ تۇردى. سول تامشى جاس بولماسا، سۋرەتتە جان بولماس ەدi. سول تامشى جاس بولماسا، بiر كەم دۇنيە – شىن كەم دۇنيە بولار ەدi.
ءپارۋانا
توقسانباي بابادان تاراعان تورتەۋدىڭ بىرەۋى جىلتىر اتا، ودان تولەتاي، ودان سۇلتان دەگەن اعامىز ەدى عوي.
شىر بىتپەگەن قۋ سيراق كەدەي. 1932 جىلعى گولوششەكيننىڭ اشارشىلىعىندا، "اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن" دەگەن ۇران شىققان زاماندا، اۋداننان كەلگەن ۋاكىل، اۋىلدان شىققان بەلسەندىلەر ءۇي-ۇيدى ءتىنتىپ، ءبىر ءتۇيىر ءدان تابىلسا، كامپەسكەلەپ كەلە جاتىپ، سۇلتان كوكەمىزدىڭ قۇجىراسىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتادى.
— بۇرىلمايمىز با؟ — دەيدى اۋداننان كەلگەن ۋاكىل.
— بۇل بايعۇس ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان قۋ كەدەي، — دەپ اۋىلسوۆەت بۇرىلمايدى.
بۇلاردى كورگەن سۇلتان جەرتولەسىنەن شىعىپ:
— وۋ، مىرزالار، ءما، مىنانى الا كەتىڭدەر، ءبىر توستاعان ارپا... الا كەتىڭدەر، — دەيدى.
— وي، بايعۇس-اۋ، ءوزىڭ اشتان ولەسىڭ عوي، — دەپ جانى اشىعانسيدى اۋىلسوۆەت.
— "كوپپەن كورگەن ۇلى توي" دەگەن، — دەپتى سۇلتان كوكەمىز.
سول سۇلتان قىستىڭ كۇنى ءجۇنى شىققان جامان كورپەسىن جامىلىپ ءجۇرۋشى ەدى. باسقا كيەر لىپاسى جوق.
سويتكەن سۇلتاندى، ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن، ءالىپتى تاياق دەپ تانىمايتىن، ءومىرى مىلتىق ۇستاپ كورمەگەن تاقىر ساۋاتسىز سۇلتاندى اسكەرگە الىپ، سوۆەت وكىمەتى ۇلى وتان سوعىسىنا سالدى-اۋ. ستالينگراد قاساپحاناسىنا.
مولاسى بەلگىسىز، ەشكىم وعان ارناپ دۇعا دا وقىمايدى. ەسكە دە المايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قۇمىرسقا عۇمىر
ۇيىقتاپ جاتقان قۇمىرسقانى كورمەدىم. ءبارى قىبىرلاپ-جىبىرلاپ جەم تاسىپ بارا جاتادى.
ءبىز عوي تۇسكە دەيىن ۇيىقتايمىز. تۇستەن كەيىن قىدىرامىز.
باي بالاسى بايعا ۇقسايدى،
بايلانباعان تايعا ۇقسايدى، — دەگەن وسى. جالقاۋمىز.
ءبىر كەم دۇنيە.
قىلىش پەن قالام
قىلىش ەل شاۋىپ، قازىنا قۇرايدى.
قالام قازىنا تاۋىپ، قايىر سۇرايدى.
مۇنى ءجۇسىپ بالاساعۇن باياعىدا جازىپ كەتكەن. قالام ۇستاعان مىسكىندەر ءالى سونداي...
ءبىر كەم دۇنيە.
جەكەشە كونە مە
ءوز پايداڭدى ويلاما،
ەل پايداسىن ويلا!
ءوز پايداڭ سونىڭ ىشىندە.
ءبىراق ءبارى سولاي ويلامايدى عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
نە ىستەۋ كەرەك
"سۇلۋ ايەل العان ادام ءومىر بويى قاراۋىل بولىپ وتەدى. باي ايەل العان ادام ءومىر بويى قۇل بولىپ وتەدى"، — دەپتى بالاساعۇن بابامىز.
ءبىر كەم دۇنيە.
شۇعىلانىڭ نازى
"... ءبىراق كەيدە كوڭىلگە اۋىر الاتىن جاعدايلار دا بار. كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەپ، الىپ-ۇشىپ كەلگەن قانداستاردى ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن كىنالاپ، كەيبىر مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە دۇرىستاپ جاۋاپ تا بەرمەگەن ساتتەرى بولىپ جاتادى" (شۇعىلا، "استانا حابارى"، 16. 12. 06 ج.).
كەيبىر جەرلەردە شوشقا باقتىرىپ قورلايتىنىن قايتەرسىڭ؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
تاريح قاشان تۇزەلەدى
31 قاڭتار. پرەزيدەنت مادەنيەت ورتالىعىندا "بايتاق دالا" اتتى كونفەرەنسيا ءوتتى. مىرزاتاي جولداسبەكوۆ كىرىسپە، ءابىش كەكىلباي سويلەدى. ال ومىربەك بايگەلدي : "قازاق تاريحى 500 جىلعا سىيمايدى. قازاق تاريحىن كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاۋ وبال"، – دەدى. ومەكەڭ ساق ءداۋىرىن مەڭزەدى.
تاريحشى عالىمدار وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق تاريحىن دۇرىستاپ، انىقتاپ جازا المايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تۋعان جەرىڭ
ءتىلشى مەنەن سۇرايدى:
— جۇرتتىڭ كوبى قالادا تۇرادى. ءسىز نەگە اۋىلدى اڭساي بەرەسىز؟ – دەيدى.
مەن:
— ناۋرىزكوك، قارلىعاش، ت. ب. قۇستار ەرتە كوكتەمدە سوناۋ جەردىڭ تۇبىندەگى افريكادان ءبىزدىڭ ەلگە مىڭداعان شاقىرىم ۇشىپ جەتەدى. نەمەنە، سوندا افريكادا ۇيا سالاتىن جەر جوق پا؟ قۇس ەكەش قۇس تا تۋعان جەرىنە جەر تۇبىنەن ۇشىپ جەتەدى. ال مەن اداممىن عوي.
كەيبىرەۋلەر تۋعان جەرىنەن جەرىسە، بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
تۇعىرىنا ساڭعىعان سۇڭقار وڭباس،
ۇيىرىنەن بەزىنگەن تۇلپار وڭباس.
اداسقان قاز
قاتارىڭ سيرەگەن سايىن اداسقان قازداي بولاسىڭ.
ناعىز جەتىمدىك، شىن جالعىزدىق وسىلاي كەلەدى.
زور كەم دۇنيە وسى. ايتپەسە، وسەر قايدا؟ جولداسبەك قايدا؟ كەڭەس قايدا؟ اۋەسحان قايدا؟
شىن شىعارما
"سوقىر مۋزىكانتتى" كوپ جىلدان كەيىن قايتا وقىپ ءبىتىردىم. كوزىمنەن ساراڭ جاس شىعىپ، كىرپىگىمە ءىلىنىپ قالدى.
جانىڭ جانناتتا بولسىن، جازۋشى كورولەنكو!
جازساڭ، وسىلاي جاز.
مارقۇم مۇسىرەپحان تۋرالى مەن دە جازدىم. "جارامازان".
ءبىراق مەنىڭ اڭگىمەمدى وقىعان ادام جۇرەگى ەلجىرەپ، كوزىنەن جاس شىعا قويا ما؟
ماسەلە قايدا؟
وبالى كىمگە
جەر — ادامزاتتىڭ اناسى. سول جەردىڭ ەلدى اسىرايتىن قۇنارلى قىرتىسى قانشا؟ ەگەر جەر شارىن داربىزدىڭ ۇلكەندىگىندەي دەسەك، سول داربىزدىڭ قابىعىنداعى جۇپ-جۇقا جاسىل ءنىل قانشا بولسا، جەر قۇنارلىعى (گۋمۋس) دا سونداي جۇقا.
جازۋشى ءچيۆيليحيننىڭ "زەمليا ۆ بەدە" دەگەن وچەركىن وقىساڭ، جەر قۇنارىنىڭ قۇنىن تۇسىنەسىڭ. بىردە چيۆيليحين تاۋلى التايداعى ورمانشى دوسىنىڭ ۇيىنە تۇنەپ شىعادى. تاڭەرتەڭ دالاعا شىقسا، اينالا-توڭىرەك قاپ-قارا تۇنەك. ورمانداعى اعاشتار دا قاپ-قارا.
— بۇل نە؟ — دەپ سۇرايدى جازۋشى ورمانشىدان.
— زەمليا ۆ بەدە، — دەيدى ورمانشى. — مىناۋ داۋىل كوتەرگەن قازاقستان تىڭ جەرىنىڭ توپىراعى.
ەروزياعا ۇشىراعان جەردىڭ گۋمۋسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 700 جىل كەرەك.
انە، جاپپاي جىرتىپ تاستاعان قازاق دالاسىنىڭ تىڭ "ەپوپەياسى".
قۇنارلى قىرتىسىنان ايرىلعان جەر – بەدەۋ. ەشتەڭە شىقپاي قالادى.
بۇل دا ءبىر ءداۋىر.
ءبىر كەم دۇنيە.
كىم ساق
لۇقپان حاكىمنەن سۇراپتى:
— ساقتىقتى كىمنەن ۇيرەندىڭ؟ — دەپ.
— سوقىرلاردان، — دەپتى لۇقپان حاكىم.
مىڭبۇلاقتا مۇسىرەپحان سوقىردى مارقۇم جولداسبەك ۇدايى قۇيرىعىنان تۇرتكىلەپ ويناۋشى ەدى. ءسىرا، قۇرداستار عوي.
ءبىراق جولداسبەكتىڭ كەلە جاتقانىن مۇسىرەپحان الىستان سەزىپ قويىپ، تاياعىن ىڭعايلاپ توسىپ تۇرادى. جولداسبەك جاقىنداي بەرگەندە تاياعىن ءدال تيگىزىپ، جون ارقادان پەرىپ كەپ جىبەرەدى.
جوقاڭ بايعۇس قان-قاقساپ قالادى.
سوندا قۇداي كىمدى كەم جاراتقان؟ جوقاڭدى ما، مۇسىرەپحاندى ما؟
جاندارىن جانناتتا قىلا گور، اللا!
اساتۋ
كونە ءتۇرiك سۇلتاندارىنىڭ سالتى:
ساراي اقىنىنىڭ ولەڭدەرi ۇناسا، اۋزى تولعانشا التىن تiءللا اساتادى.
ۇناماسا، اۋزى تولعانشا جىلقىنىڭ تەزەگiن اساتادى.
قازiرگi اقىن-جازۋشىلارعا دا وسى ءادiستi قولدانسا، ادەبيەت شىڭعا شىعار ەدi.
بiراق "ەرالاش" قوي.
بiر كەم دۇنيە.
تۇيەنى تۇگىمەن
كونە مىسىردىڭ "مارقۇمدار كiتابىندا" مىنانداي جازۋلار بار ەكەن:
« — مەن اعىن سۋدى بوگەمەدiم.
— مەن ەشكiمدi ءولتiرگەن جوقپىن.
— مەن تارازىدان جەگەن جوقپىن.
— مەن ءالسiزدەردi ءجابiرلەمەدiم.
— مەن ەشكiمنiڭ كوز جاسىنا قالمادىم».
وسى ولشەممەن كەلگەندە، قازiر بiزدە قالاي؟
مايلى سۇيەك
ءيتتى مايلى سۇيەكپەن ۇرساڭ، قىڭسىلامايدى.
كەيبىر ادامدار دا سونداي.
وزبىرلار كوبىنەسە وسى ءادىستى قولدانادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قيسالاڭداي بەرەدى
ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ قالاسىڭ. قۇدىرەت الەمدى ءادىل، ساعات تەتىگىندەي ءمىنسىز جاراتتى.
ءبارى ءتارتىپتى: كۇن دە، اي دا، جەر دە تەك ءوز جولىمەن جۇرەدى. سانسىز جۇلدىزدار دا ءبارى تۋرا جولمەن جۇرەدى.
ال ادامدار شە؟
پايعامبارلار، ساحابالار، اسا ءبىر دانىشپاندار بولماسا، كوبىسى قيسالاڭداي بەرەدى. بۇرالاڭ جولدارعا تۇسەدى. اداسادى، سۇرىنەدى، قۇلايدى.
— ە، قۇداي، نە جازدىم؟! — دەپ جىلايدى.
قۇداي جولىمەن جۇرسەڭ، جىلامايسىڭ.
ءبىراق سونى ۇمىتا بەرەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ازدىڭ ماڭدايى تار
جولدا ءوزiنەن ءۇش ەسە ۇلكەن تەزەكتi دومالاتقان كوڭ قوڭىزىن الدەنە باسىپ كەتiپتi. شىمالدار سوعان جابىلىپ جاتىر.
شىمال - قۇمىرسقانىڭ ەرگەجەيلiلەرi. مىڭى جينالىپ، قوڭىزدىڭ ۇلكەندiگiنە جەتپەيدi. بiراق مىڭى جينالىپ، الگi ءولiكتi جىلجىتىپ بارادى. قايدا اپارادى؟ الدە ازىق قىلا ما؟ الدە ارۋلاپ، كومگiسi كەلە مە؟
سiءرا، ازىق شىعار. قۋ تاماق. ال الگi قوڭىزدىڭ ءوزi دە قۋ قۇلقىننىڭ قۇربانى بولعان.
دۇنيەنiڭ كەپيەتiنە قاراپ تۇرساڭ، تiرشiلiكتiڭ ءبارi وسىنداي.
كوپشiلiك ازشىلىقتى ايامايدى. تiپتi، جەڭiمپاز قۇبىلايدىڭ ءوزiن قىتايلار كەزiندە لەك-لەك تۇمەن اسكەرiمەن تۇپ-تۇگەل جۇتىپ جiبەردi. جەڭiمپازداردىڭ ءوزi قىتايلانىپ كەتتi.
سوندا اقىرعى جەڭiمپاز كiم؟
بۇل قاي سيپاتتى دۇنيە؟
دار مەن داڭق
ءولتiرۋ وڭاي. تiرiلتۋ قيىن. ستالين ءداۋiرiندە نەبiر مارقاسقالار اتىلدى.
باس ايىپتاۋشى پروكۋرور ۆىشينسكيي.
سسسر جوعارعى سوتىنىڭ باستىعى ۆ.ۋلريح.
اتىلدى:
بۋحارين، رىكوۆ، حودجايەۆ، يكراموۆ، رىسقۇلوۆ، سەيفۋللين، مايلين، جانسۇگiروۆ، نۇرماقوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ... تاعى باسقا اسا iرi قايراتكەرلەر.
ستالين ولگەننەن كەيiن سولاردىڭ ءبارiن اقتادى. اقتاعانى بىلاي تۇرسىن، ماقتادى.
بiراق ودان نە پايدا؟ مورالدىق، ادامگەرشiلiك جاعىنان پايدا بار شىعار.
بiراق زورلىقپەن ءولتiرiلگەندەردi قايتىپ تiرiلتە المايسىڭ عوي.
بالكiم، كiءناسiزدەن "كiءنالi" بولعانداردىڭ جاعدايى و دۇنيەدە جاقسى شىعار. بiراق جالعان دۇنيەگە قايتىپ ورالمايدى عوي.
مiنە، بۇل بiرەگەي كەم دۇنيە.
شىمشىق پەن ادام
تاڭەرتەڭ بالكونعا ءبىر ۋىس تارى شاشىپ تاستاپ، ءىش جاقتان قاراپ تۇردىم.
اۋەلى ءبىر شىمشىق كەلىپ قوندى دا، تارىلاردى ابايلاپ شۇقىپ كوردى. كوردى دە، شىر-پىر بولىپ شىقىلىقتاپ، ءوزىنىڭ تۋىستارىن شاقىرا باستادى.
بالكون لەزدە شىمشىقتارعا تولىپ كەتتى.
"ولە جەگەنشە، بولە جە" دەگەن وسى.
ال ايتالىق، ادامداردان الدەكىم ءبىر ساندىق التىن تاۋىپ السا، شىمشىق سياقتى ءوز جاقىندارىن ايقايلاپ شاقىرىپ الىپ، بولىسەر مە ەدى؟
بۇل جونىندە مارقۇم ورالحان بوكەيدىڭ ءبىر ادەمى اڭگىمەسى بار ەدى. ... كادىمگى دۋانا "اللاۋحۋ اح!" دەپ كەلە جاتىپ، جولدا ءبىر دوربا التىن تاۋىپ الادى. ولجا تاپقانىن جۇرتقا جاريالاماق بولىپ:
— ۋا، جاراندار! — دەپ ايقايلايدى.
ۇدايى ايقايلاپ جۇرەتىن دۋانانىڭ بۇل ايقايىنا ەشكىم نازار اۋدارا قويمايدى. سوندا ول ىشىنەن سىبىرلاپ:
— التىن تاۋىپ الدىم! — دەپتى.
كۇنادان پاك بولدى.
جالعان دۇنيەدە مۇنداي دا الدامپازدىق بولادى.
قىلمىستان — قىلمىس
ەلدە قىلمىستىڭ كوبەيۋىنە جوعارى-تومەندى جەمقورلار، پاراقورلار كىنالى. ولار قاراپايىم ادامداردىڭ نەسىبەسىن وزبىرلىقپەن جەپ قويعاندىقتان، ادال ازاماتتار امالسىز ءتۇرلى قىلمىسقا بارادى.
ءبىر قىلمىس كەلەسى قىلمىستى تۋدىرادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تۋىسقان قانداي
كىسىگە بىرگە تۋىسپاۋ كەرەك. تۋىسقان سوڭ، ءسوز قۋىسپاۋ كەرەك. ءسوز قۋعان پالەگە جولىعادى. جول قۋعان ولجاعا جولىعادى (ايتەكە بي).
پەندەلەر بۇل اقىلدى تىڭدامايدى.
پالەنىڭ ءبارى سودان.
اشۋ مەن اقىل
"اشۋ بار جەردە اقىل تۇرمايدى"، — دەپتى تولە بي.
ادامداردىڭ كوبى اشۋشاڭ. اقىل قايدان بولسىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
قىلتاناق
توقسان توعىز جاستاعى بريتانيا كوروليەۆاسى ەليزاۆەتا ءى بالىق اۋلاعاندى ۇناتادى ەكەن. بىردە تاماعىنا قىلتاناق تۇرىپ قالادى. وپەراسيا الدىندا كوروليەۆا ايتتى دەيدى:
— تالاي بالىقتىڭ تاماعىنا قارماق سالىپ ەدىم، ەندى بالىق مەنەن ءوشىن الدى، — دەپتى.
پاتشا باسىمەن قاقالعانى ۇيات بولعان ەكەن.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
كىم قارىزدار؟
43ء-شى جىلعى قاھارلى قىس. ەسىك الدىنداعى كۇلتوبە. شىمشىقتار كۇلدەن تاماق ىزدەيدى. كۇلدە قانداي تاماق بار؟
شىمشىقتار اش. ءبىز دە اشپىز.
كۇل ۇستىنە قىل تۇزاق قويامىز. تۇزاققا تۇسكەن شىمشىقتى وتقا قاقتاپ جەيمىز.
وبال. ءقازىر كۇندە بالكونعا جەم شاشىپ تاستايمىن. شىمشىقتار، باياعىمدى كەشىرە گور دەپ.
ءبىراق سول شىمشىقتار ءبىز توقىمداي جەرگە تارى ەككەندە جەپ قوياتىن.
سوندا كىمنەن كىم كەشىرىم سۇراۋ كەرەك؟
ءبىر اللا بىلەدى.
كاۋسار جىر
باياعىدا اقىن دۋلات:
— كەۋدەمە قايعى تولعان سوڭ، كاۋسار جىرمەن جۋىنام، — دەپ جازىپ ەدى.
ال، كاۋسار جىرى جوقتار نە ىستەيدى؟
ءبىر اللا بىلەدى.
از سويلە، كوپ تىڭدا
ادامدا ءبىر اۋىز، ەكى قۇلاق بار. دەمەك، از سويلەپ، كوپ تىڭدا دەگەن بەلگىسى شىعار جاراتقاننىڭ.
ءبىر اللاعا ايان.
وقىمايتىن باستىقتار
تاڭەرتەڭ ەمحانانىڭ الدىنا شىعىپ، اياق-قولىمدى ەربەڭدەتىپ، زاريادكا جاساپ تۇر ەدىم، قاسىما دومالاڭداعان كىشكەنتاي كەمپىر كەلدى:
— دۇرىس. قيمىلدا! — دەدى.
تانيتىن سياقتىمىن. شىرامىتامىن. جىعا تانىمادىم. ءوزى اشىق، اڭگىمەشىل ەكەن. كەزىندە سوۆناركومنىڭ ورىنباسارى بولعانىن سەزدىرتتى.
سوندا بارىپ ەسىمە تۇسە كەتتى: زاۋرە سادۋاقاس قىزى وماروۆا.
— اياعىم اۋىرادى. جاس كەزىمدە سوناۋ دنەپردىڭ سۋىن كەشتىم. قاراعاندى شاحتالارىنىڭ استىنا ءتۇستىم… — دەپ قولىنداعى تاياعىمەن سيراقتارىن تۇرتكىلەپ قويدى.
سەنىڭ “داتتارىڭدى” كامالعا جازعان حاتتارىڭدى قالدىرماي وقيمىن. تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى جازعان رومانىڭدى تۇگەل وقىدىم، — دەدى.
ال قازىرگى باستىقتار وقىمايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
بۇلىك نەدەن
ادامنىڭ جۇرەگىنەن وت كورىنىپ تۇراتىن بولسا…
جاقسى ادامدىكى جۇلدىزداي جارقىراپ تۇرسا…
جامان ادامدىكى كۇڭگىرت، قارايىپ تۇرسا…
سوندا ايىرۋ وڭاي بولار ەدى.
جاقسىعا جاقىندار ەدىڭ، جامانعا جولاماس ەدىڭ.
وكىنىش: ونداي بەلگى جوق. تانۋ قيىن.
دۇنيە سودان بۇلىكشىل.
جالعىزدىق جامان
جاسىڭ ۇلعايعان سايىن قۇربى-قۇرداس، قاتارىڭ كەمي باستايدى.
ءوز قاتارىڭ بولماسا تويعا بارما دەگەن.
«1950 جىلى مەكتەپتى مەنىمەن بىرگە بىتىرگەندەردەن كىمدەر بار؟» – دەپ سۇراستىرسام… كوبى جوق. ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولىپ ءابدىۋالى دانايەۆ، توبە شاشى ءتۇسىپ قالعان يساتاي ۇمبەتبايەۆ ءجۇر. ماحان مولدا، بوزكوز ماناپ…
ءابدىۋالى كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەن. لەنينگراد تەمىرجول ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى. كوپ جىل جامبىل تەمىرجولىنىڭ باستىعى بولدى. ءقازىر دە ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەدى.
سونىڭ بارىنا دا شۇكىر.
مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن قاراتاي تۇرىسوۆ ەدى. كوپ جىل قاتار جۇردىك.
سوڭعى جىلدارى پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ، بىرگە وتىردىق. جەتپىسكە تولار-تولماس دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى.
تاراز شاھارىندا سول 1950 جىلى مەكتەپتى بىتىرگەندەر سۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ:
— اپىراي، مەن ءالى ءتىرى ءجۇرمىن، ءا، — دەپ قويامىن. — مۇمكىن، اللا مەنىڭ قياناتتان قىرىققا جەتپەي قايتىس بولعان اكەمنىڭ جاساماعان جاسىن ماعان قوسقان شىعار؟
ءبىر اللا ءوزى بىلەدى.
دەگەنمەن، جالعىزدىق جامان.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
ماڭگىلىك ەشنارسە جوق
“ەگەمەن قازاقستان” رەداكسياسى زەينەتكەر مەنى شولۋشى قىزمەتىنە الدى. كەيبىرەۋلەرگە كۇلكى: كەشەگى باس رەداكتور بۇگىن سول رەداكسيانىڭ بوساعا جاعىندا وتىر.
ال، مەن ويلايمىن: زامانىندا وسى گازەتتىڭ باس رەداكتورلارى بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، عابيت مۇسىرەپوۆ سياقتى الىپتار باسقارعان مەكەمەنىڭ بوساعاسىندا وتىرساڭ دا جاراسادى.
ماڭگىلىك ەشنارسە جوق.
ماڭگى تەك قۇداي عانا. “ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك” (اباي).
كىم ويلايدى؟
قازاق رەسپۋبليكاسىنداعى قازىرگى تاڭدا ەڭ ءزارۋ ماسەلەلەردىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى دەموگرافيا دەپ مويىنداعان ءجون.
ءبىز كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىك قامىمەن اۋرەمىز. ول قاجەت. بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ قامى.
ال، ەرتەڭ نە بولارىنا كوز سالساق، كوڭىلمەن بولجاساق جاعداي قانداي بولماق؟
ۇلان-بايتاق قازاقستاندا نەبارى 15 ميلليون حالىق تۇرادى. ونىڭ 8 ميلليونى قازاقتار دەپ ءجۇرمىز.
حالقىمىزدىڭ ءوسىمى تىم تومەن. بالا تۋۋ مولشەرى وسىلاي كەتە بەرسە، الداعى 10-20 جىلدا قازاق سانى كەمي بەرمەك.
ءبىر كەزدە قازاق اۋىلىندا ءار وتباسىندا 10-12 بالا تاپقان “التىن القالى” انالار كوپ بولدى. ولاردىڭ ءتىزىمى ۇدايى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى.
ءقازىر ونداي وڭ تىزىمدەر كورىنبەي كەتىپتى.
ال، دۇنيەدە جەرى باي، كەنى باي ەلگە يە ءوز ەلىنەن تابىلماسا، جات جۇرتتىقتاردان تابىلا كەتەتىنى ەجەلدەن بەلگىلى.
سوندا دەموگرافيا اشارشىلىعىنان قالاي قۇتىلامىز؟
ارينە، ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ كورپەسىنە قاراي كوسىلەدى.
حالىقتىڭ الەۋمەتتىك كۇن كورىسى ءماز ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. مەملەكەتتىڭ تاقىر كەدەيلىگىنەن ەمەس، جەمقورلاردىڭ تويىمسىز جەمساۋىنا ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن.
جەمقورلىق، پاراقورلىق جالپاق تىلمەن ايتقاندا، كوررۋپسيا زالالى حالىق وسىمىنە، ۇلت وسىمىنە گولوششەكين اشارشىلىعىنان كەم تۇسكەن جوق سياقتى.
راس، مۇنىڭ ءبارى تاياۋداعى وتكەن شاق. ءبىراق ءالى تۇزەلە قويعان جوق.
دەگەنمەن، قانشا تالاپايعا تۇسكەنمەن، ەكونوميكا ءبىرشاما تۇزەلە باستادى.
ەندەشە مەملەكەت ەندىگى جەردە دەموگرافيانى دا مىقتاپ ويلايتىن مەزگىلى جەتتى.
ءقازىر ايەلدەر زەينەتكە 58 جاستا شىعادى. ول قاي ۋاقىتتا بالا تۋىپ، قاي ۋاقىتتا ونى ءوسىرىپ، تاربيەلەي الادى؟
ەندەشە 4-5 بالا تاپقان انانى ەڭبەكتەن بوساتىپ، زەينەتاقىسىن بەرەكەلى ەتىپ تولەۋ كەرەك. ءار بالاعا جارىتىپ جاردەماقى بەرۋ قاجەت.
بۇل وتە جاۋاپتى، تاعدىرشەش پروبلەمانى پارلامەنت، پرەزيدەنت مىقتاپ قولعا السىن.
ايتپەسە، وراسان كەم دۇنيە وسى بولادى.
جالعان دۇنيە
ارقانىڭ تاڭى اعارىپ اتقاندا، قۇدايدان جاقسىلىق تiلەپ جاتقاندا، قايران تiلەك كەرi كەتiپ، قاھارلى سۇپ-سۋىق حابار جەتتi: سۇم دۇنيەدەن جامپوز كامال ءوتتi.
قايران، كامال! بiز ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزبەن حات جازىسىپ، بiر-بiرiمiزگە ۇدايى دا جاقسىلىق تiلەۋشi ەدiك. ەلدiڭ، قازاقتىڭ ارمانى مەن اڭسارىن ايتىپ، ول حاتتار "ەگەمەن قازاقستان" اتتى اعا گازەتتە جاريالانىپ جاتۋشى ەدi.
ەندi نە بولدى؟
زاماننىڭ ديدارى مەن كەپيەتi تۋرالى سىرلارىمدى ەندi كiممەن ءبولiسەمiن؟
سەن تىم اقكوڭiل، ادال ەدiڭ عوي، كامال! قوعامدا بولىپ جاتقان تولايىم كەمشiلiكتەردi مەن اشىنا جازعاندا، سول قوعامداعى زارەدەي جاقسىلىقتاردى تiزبەلەپ، ماعان باسۋ ايتۋشى ەدiڭ. زاماننىڭ، قوعامنىڭ الداعى كۇندەردە جاقسىلىققا، اقجارقىن كۇندەرگە جەتەتiنiن دالەلدەپ، ۇدايى دا ءۇمiت وتىن جانداندىراتىنسىڭ.
ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزگە جازعان وسى حاتتار كەيiن، "ەلiم، ساعان ايتام، ەلباسى، سەن دە تىڭدا!" دەگەن اتپەن كiتاپ بولىپ شىعىپ، سول كiتاپ حالىقارالىق ابىرويلى سىيلىققا يە بولىپ ەدi.
كiم ەندi مەنiمەن سىر ءبولiسiپ، ارماندار، تiلەكتەر ايتىسىپ، كiم ەندi ماعان حات جازادى؟
اتتەڭ، دۇنيە... ەكەۋمiز جۇپ جازباي ۇلىتاۋعا بارىپ-قايتىپ جۇرەتiن زامان-اي...
سەن، كامال، وسى زاماننىڭ باۋبەك بۇلقىشيەۆ اعاڭداي باتىرى ءارi قارا ءسوزدiڭ اقىنى ەدiڭ. سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان بەرi جۇپ جازباي، جۇپ جازساق تا، كوز جازباي، قاتار كەلە جاتقان بiر جىلدىڭ تولدەرi ەدiك.
جاتقان جەرiڭ ءجاننات بولسىن! اللاھۋ-تاعالا و دۇنيە قىزىعىن بەرسiن، قاناتتاس، قالامداس اسىل دوس!
سەنسiز دۇنيە — بiر كەم دۇنيە.
مەكتەپتىڭ تۇعىرتاسى
ۇلتتىق كەڭەس جينالىسىندا: بiلiم تۇجىرىمداماسىن تالقىلاۋ.
پرەزيدەنت رەزيدەنسياسى.
مەن:
— «بايقوڭىر قورلىعى. بايقوڭىر نامىسى دەگەن ۇعىم تۋدى. ۋنيزيتەلنىي ي وسكوربيتەلنىي بايقوڭىر.
بايقوڭىردى ءوزiمiز يگەرە المايدى ەكەنبiز، تەتiگiن، تەحنيكاسىن بiلمەيدi ەكەنبiز. بۇعان بiلiمiمiز جەتپەيدi ەكەن. ەندەشە، نەسiنە كەكiرەيەمiز؟!
اۋىل مەكتەبi. باستاۋىش مەكتەپ. تۇعىرتاسى مىقتى بولسا، ءۇي قۇلامايدى. باستاۋىش مەكتەپتە تۇعىرتاس جوق. بار بالە سودان.
باستاۋىش مەكتەپ — ۋىز. ۋىز ورنىنا — كوكشالاپ.
مۇعالiم قايىرشى. ودان بەدەل بولا ما؟ قارجى جوق دەيدi.
بيۋدجەت سالىقتان تۇرادى. ال بيۋدجەتكە مۇنايدان مۇنشا، مىستان مۇنشا، حرومنان، موليبدەن، بوكسيتتەن مۇنشا تۇسەدi دەگەن ستاتيا بار ما؟ جوق!
قازاقستان قايىرشى بولاتىنداي سورلى ەمەس. ونى سونداي بولۋعا ءماجبۇر ەتتi.
ۇلى ۇرلىق ءداۋiرi. ءسوز بiتتi».
ءابiش كەكiلبايەۆ قولدادى. "بايكونۋرسكيي سيندروم"، — دەدi. (6.08.1995 ج)
بۇل قاي، قانداي كەم دۇنيە؟!
ابىلايدىڭ تۇسىندەي...
باتىردان — بارىمتاشى،
بارىمتاشىدان — ۇرى،
ۇرىدان — قارى،
قارىدان ءبارى تۋادى.
اسىرەسە سوڭعىسى كوپ.
ءبىر كەم دۇنيە.
زامانبەكتىڭ 54 پاتەرى
ءتۇن ىشىندە “ەلتىنجالدى” قايتالاپ وقىپ جاتقاندا زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ تەلەفون سوقتى.
— كەشە ءسىزدى تەليەۆيزوردان كورىپ، سالەم بەرىپ قويايىن دەپ ەدىم، – دەيدى.
— ەسكە العانىڭا راحمەت. ەكەۋمىز ەلگە راحمەتى جوق جاقسىلىق جاسادىق. اللادان قايتسىن.
راديو، تەليەۆيدەنيەگە بىردەن بەرگەن 54 پاتەرلى ءۇي ەدى. سول ءۇشىن جازالاندىق…(6.08.1995 ج.)
سويتكەن زامانبەك جاۋىز كەزەڭنىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى.
اللا و دۇنيەسىن بەرسىن! جاۋىزداردىڭ جازاسىن بەرسىن!
ايۋان ارتىق
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەڭسايداعى ەسكەرتكىشى تونالدى. مىسپەن قاپتالعان شينەلىن “شەشىپ” اكەتىپتى. مىس قىمبات.
ادام — ادام بولۋدان قالدى.
ايۋان ارتىق. ول زيراتتى تونامايدى.
ءبىر كەم دۇنيە. (21.08.1995 ج.)
ەشكىنىڭ توڭعان مايى
رەسپۋبليكا سارايىندا ابايدىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان سالتانات اشىلاردا ەلباسى ماعان:
— ءحالىڭىز قالاي؟ — دەدى.
— بىردە جىلقىنىڭ قىسىر تايىن جەپ، بىردە ەشكىنىڭ توڭعان مايىن جەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. راحمەت!
ءبىر كەم دۇنيە.
وپاسىز التىن
ءجۇز جاساعان تەرەكتi ارقالاپ، بالتالاپ جاتىپ الىپ كەتكەن. تومارى قالىپ قويعان. كەدەي كەمپiر ساماۋرىنعا دەپ، كۇندە بارىپ، توماردى شەتiنەن كەمiرە بەرەدi.
بiر كۇنi بالتاسى تاسقا تيگەندەي بولدى. قازىپ قاراسا، شاعىن ساندىق ەكەن. اشىپ كورiپ ەدi، iشiنەن كيiزگە وراعان التى كيلو التىن شىعادى. ميليسياعا حابارلايدى. وكiمەت كەمپiرگە التىن قۇنىنىڭ 25 پروسەنتiن بەرەدi. بالاسى ۇرسادى:
— بالام-اۋ، وسىعان دا شۇكiر دە. و باستا ءوز يەسiنە وپا قىلماعان التىن عوي. وسىعان دا قاناعات. قاناعات قارىن تويعىزار. قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويعىزار. ساعان قاتىن الىپ بەرۋگە وسى دا جەتەدi، — دەپتi كەمپiر.
بالاسى دۇرديگەنiن قويماپتى.
بiر كەم دۇنيە.
باس پەن مۇرىن تالاسى
پانفيلوۆ پاركىنە تاڭەرتەڭ شىعاتىندار “جالاڭتاس” كومانداسى دەپ اتالادى. سونىڭ ءبىر مۇشەسى بەك توعىسبايەۆ:
— ءسىزدىڭ مۇرنىڭىزدان مەنىڭ مۇرنىم ۇلكەن، — دەپ ماقتاندى.
— اتتەڭ، مۇرنىڭ ۇلكەن بولعانشا، باسىڭ ۇلكەن بولساشى، — دەيمىن مەن. — مىسالى، پلاتون تايپاق بولعان. باسى ۇلكەن ەكەن. ءبىراق پلاتون (تايپاق دەگەن ءسوز) تايپاق دەپ تاريح ونى مەنسىنبەي قويعان جوق.
بەكە، قۇدايدان مۇرىن ەمەس، باس تىلەگەن جاقسى (31. 05. 1995 ج.).
قايران بەك! (سوۆحوزبەك) دۇنيەدەن و دا ءوتتى. قۇداي وعان شوڭ مۇرىن بەرگەنشە، ۇزاق ءومىر بەرگەندە جاقسى بولاتىن ەدى…
ءبىر كەم دۇنيە.
شىن ءسوز اسپاندا
جۇلدىزدار — اسپانداعى جازۋلار. قۇدىرەتتىڭ جازۋى. نە جازعانىن تۇسىنبەيمىز. تۇسىنسەك، وقي الساق، الباستىلار الاستالىپ، شىن ادام بولار ەدىك.
قۇدىرەتتىڭ شىن ءسوزى اسپاندا.
ءبىز تۇسىنبەيمىز. ءبىر كەم دۇنيە…
كىمدىكى دۇرىس
مەن پرەزيدەنتكە:
— بابالارىمىز جۇزدەگەن جىلدار بويى قىزعىشتاي قورعاپ، ۇرپاعىم ءۇشىن دەپ ساقتاپ كەلگەن جەردى ساتۋ قالاي بولادى؟
پرەزيدەنت ماعان:
— ساتساق، ول جەردى بىرەۋ قابىنا سالىپ، توپىراقتى ارقالاپ كەتپەيدى عوي. جەر قالادى! (1994 ج.)
اقىرى جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ شىقتى.
بايلار بايي ءتۇستى.
نە بولارىن قۇداي بىلەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءتۇمار-يىس
وتىرىپ-وتىرىپ، ومەكەمە (ومىربەك بايگەلديگە) تەلەفون سوعايىن. مىڭ بولعىر ورنىندا وتىر ەكەن.
— ومەكە، ورازاڭىز قابىل بولسىن! مەن ەسكى جازبالارىمدى اقتارىپ وتىرىپ، ماناستىڭ 1000 جىلدىعىن تاۋىپ الدىم. ەسىڭدە مە سول توي؟
ومىربەك:
— ەسىمدە. تارازدان 170 ءۇي اپارىپ تىككەنبىز.
— ءاپ بارەكەلدە-ە-ە! ال، سوندا دەيمىن-اۋ، بىزدە ماناس تۇلعالى قايراتكەر بولماعان با؟ الگى كيردىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قان تولتىرعان مەسكە سول باستى سالىپ: — “كير! ىزدەگەنىڭ قان ەدى، ءىش ەندى تويعانىڭشا!” – دەيتىن ءبىزدىڭ تۇمار انامىز ەمەس پە؟
ومىربەك: — ءتۇمار-يىس
مەن: — ە، ەۋروپالىقتاردىڭ توميريس دەپ جۇرگەنى سول ەكەن عوي. ال ەندى سودان بەرى قانشا جىل؟
— 2500 جىل.
— ماناس ونىڭ قاسىندا بالا ەكەن عوي.
— سوندا دەيمىن-اۋ، ءتۇمار-يىس انامىزدىڭ 2500 جىلدىعىن ءبىز نەگە اتامايمىز؟ مۇنى بىلەتىن تاريحشىلار جوق پا؟
— جوق.
— بۇدان مىڭداعان جىل بۇرىن گرەكتەردەن شىققان گەرودوت بولماسا، ءتۇمار-يىس انامىزدان حابارسىز قالاتىن ەكەنبىز عوي.
— سولاي. ءتۇمار-يىس اناڭ ءوز الدىنا. زارينا اپاڭدى ايتساڭشى.
— ەندەشە نەگە جازبايسىڭ، ويباي؟!
— ەرتەڭ كەل، سويلەسەيىك.
— قۇپ بولادى، ماقۇل.
* * *
سوندا دەيمىن-اۋ، بۇرىن بەيشارا قازاق زيالىسى دەگەنى قازاقتىڭ تاريحىن 1917 جىلعى ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان باستاۋشى ەدى. ەندىگى قول جەتكىزگەنى حV عاسىرداعى كەرەي مەن ءاز جانىبەك قۇرعان قازاق حاندىعى. ودان ارىعا قۇلاشى جەتپەگەن.
ال، ومەكەمنىڭ قۇلاش سىلتەسى مىناۋ… كاسىبي تاريحشىلار جولدا قالدى.
عىلىمداعى، تاريحتاعى ءبىر كەم دۇنيە. زور كەم دۇنيە.
ىقتيات بول!
1972 جىلدىڭ جازى ەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ باستىعى ءانۋار ءالىمجانوۆ ەڭبەك تاقىرىبىنا ارنالعان پلەنۋمدى اشتى.
ول پلەنۋمعا ەڭبەك ارداگەرلەرى شاقىرىلدى.
كەيبىرەۋلەر كوسىلە سويلەپ، كوپ مىلجىڭدادى. سوندا قالاي سويلەۋدىڭ ۇلگىسىن اتاقتى كۇرىششى ىبىراي جاقايەۆ كورسەتتى-اۋ، جارىقتىق.
قويشى تاياعىنا،
ديحان كەتپەنىنە،
جازۋشى قالامىنا
ىقتيات بولسىن!
بار ايتقانى وسى-اق.
زال كۇڭىرەنتە ۇزاق قول سوقتى.
ەزبە مىلجىڭدارعا — شاپالاق!
ءبىراق ىبىراي جاقايەۆتار ىلۋدە بىرەۋ عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
«ۇلتشىلداردىڭ ۇلتشىلى»
«كاراۆان» دەگەن گازەت مەنى «ۇلتشىلداردىڭ ۇلتشىلى» دەپ جازدى.
«قازاقستان حالقى» دەگەنگە قارسى دەپتى. تالاي ايتتىم: «وزبەكستان حالقى» دەگەن حالىق جوق، «وزبەك» دەگەن حالىق بار، «تاتارستان حالقى» دەگەن حالىق جوق، «تاتار» دەگەن حالىق بار، ت.ب.
سول سياقتى «قازاقستان حالقى» دەگەن حالىق جوق. «قازاق» دەگەن حالىق بار. ەندەشە «ءبىز، قازاق حالقى جانە قازاقستاندى مەكەندەيتىن باسقا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى نەمەسە دياسپورا» (1993 ج.).
ايدان انىق شىندىقتى بۇرمالايتىن توڭمويىندارعا نە دەرسىڭ.
ءبىر كەم دۇنيە.
حالىق قالاي كوبەيەدى؟
شاڭىراق بولماسا،
شارانا دا بولمايدى.
قۇس ۇيا سالماسا،
بالاپان شىعارمايدى.
قالادا ءۇي-جايدىڭ جوعىنان مىڭداعان بويداقتار سابىلىپ ءجۇر. كوبىسى ءسۇر بولدى.
قىزدار كارى اتانىپ بارا جاتقان سوڭ: «كارى قىز باي تاڭدامايدى»، دەگەننىڭ كەرى بويىنشا شەت جۇرتتىقتارعا كەتىپ جاتىر.
قازاقتىڭ سانى سودان دا ۇلان-عايىر جەرىنە ساي ەمەس.
سودان دا ايداھار مەن ايۋدىڭ ورتاسىندا وتىرعان كوجەك سياقتىمىز.
«از حالىقتىڭ ماڭدايىندا ب ا ق تۇرمايدى» دەۋشى ەدى.
ءبىر اللا قاشانعى جار بولادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
توزاقتان قۇتىلمايتىندار
«پارانى بەرەتىندەر دە، ونى الاتىندار دا توزاققا بارادى». (حاديستەن).
اسىرەسە قازىرگى پاراقورلاردى تۇگەل جازالاسا، توزاققا سىيماي، ورىن تابىلماي، بالە بولا ما، قايدام...
ءبىر كەم دۇنيە.
كەسەپات نەدەن؟
شاقىرعان جەردەن قالماڭدار.
شاقىرماسا — بارماڭدار.
ءوزى بولعان جىگىتتىڭ
اياعىنان شالماڭدار!
(مىڭبۇلاقتان شىققان جۇمابەك اقىن)
جوعارىلاپ بارا جاتقان ادامنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ، كەدەرگى جاسايتىندار، كورە المايتىندار الدىمەن ءوز اعايىنىڭ ەمەس پە؟ ءوز جۇرتىڭ كۇنشىل، قايىن جۇرتىڭ سىنشىل. شىن جاناشىر ناعاشى جۇرت، — دەيدى. كىم بىلەدى، راس شىعار.
ءبىر كەم دۇنيە.
ادال مەن ارامنىڭ تارازىسى
(مەشiتتە ايتىلعان ۋاعىز)
بiر كەدەي پەندە جالعىز سيىرىن ساۋىپ، سونىڭ ءسۇتiن ساتىپ دينار اقشا جينايدى ەكەن. بiر قالتا دينار جيناعان الگi كiسi كەمەگە مiنiپ، بiر جاعدايمەن جولعا شىعادى.
كەمەدە كەلە جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەدi. سوندا بiر مايمىل ونىڭ دينار سالعان قالتاسىن ۇرلاپ الىپ، كەمە جەلكەنiنiڭ ۇشار باسىنا شىعىپ كەتەدi.
جولاۋشى ويانىپ، ارى-بەرi قاراسا، دينار سالعان قالتا جوق! ارى iزدەيدi، بەرi iزدەيدi. اقىرى جەلكەننiڭ ۇشار باسىندا وتىرعان مايمىلدى كورەدi.
قاراسا، مايمىل بiر ديناردى الىپ مۇنىڭ قولىنا لاقتىرادى. كەلەسi ديناردى الىپ تەڭiزگە لاقتىرادى. سويتە-سويتە قالتانى بوساتادى.
ءمانiسi: الگi مiسكiن سيىرىن ساۋىپ، ءسۇتiن ساتاردا ازداپ سۋ قوسادى ەكەن. يەسiنە لاقتىرعان دينار — ادالدان. تەڭiزگە لاقتىرعان دينار — ارامنان. ياعني سۋدىڭ ۇلەسi — سۋعا، ءسۇتتiڭ ۇلەسi — يەسiنە.
ءار زاماندا ادال مەن ارامنىڭ اراسىن انىقتاپ تۇراتىن وسىنداي تارازى بولسا عوي، شiركiن.
بiراق ونداي قۇرال جوق قوي...
بiر كەم دۇنيە.
عارىشتاعى اقىل-وي
ءبىزدىڭ تالاس الاتاۋىندا (ءتاڭىرتاۋ) ماناس اتتى شىڭ بار.
قىرعىزدا ماناس باتىر بار.
وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا ماناس باتىردىڭ 1000 جىلدىعى تويلاندى.
استانا شاھارىندا ماناس ەسىمدى ۇلكەن كوشە بار.
سوندا بۇل ەسىم نە ماعىنا بەرەدى ەكەن؟
كىتاپتا: “كوسميچەسكيي رازۋم — ماناس”، دەيدى. ياعني عارىشتىڭ اقىل-ويى.
دەمەك جاراتقان قۇدىرەتتىڭ شەكسىز اقىل-ويى، قاپ-قارا قاراڭعى تۇندە قاپ-قارا تاقتايدىڭ ۇستىندە جورعالاپ بارا جاتقان قاپ-قارا قۇمىرسقانى كورىپ وتىراتىن كوزى بار، سىبىرلاعانىڭدى ەستيتىن قۇلاعى بار جاساعان يەم شىعار.
اقيقاتىن بىلمەيمىز.
ءبىر كەم دۇنيە.
قايدا
تۇرار رىسقۇلوۆ 1938 جىلى اتىلدى دەپ جازىلاتىن. قابiرi موسكۆا ءتۇبiندەگi بۋتوۆا دەگەن دەريەۆنياداعى زيراتتا دەيتۇعىن. بiراق كەيiن iزدەۋشiلەر سول بۋتوۆادان تاپپادى.
كەيبiر باسىلىمدار تۇراردىڭ ولگەن جىلى «1943» دەپ ءجۇر.
تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى "سلۋجەنيە نارودۋ" اتتى قوماقتى كiتاپ جازعان موسكۆالىق پروفەسسور ۆ.م.ۋستينوۆ: – وتە قۇپيا قۇجاتتار بار. ول تەك گەنسەكتiڭ رۇقساتىمەن عانا كورسەتiلەدi. بiر ءسوز بار: تۇرار رىسقۇلوۆ ءسولتۇستiك قازاقستاندا ولگەن، – دەيدi-داعى، سىبىرلاپ: – اشتان ولگەن، 1943 جىلى، – دەيدi.
«اقىر بايدىڭ بالاسى اشتان ولگەن». تۇرار، ميلليونداردى ستاليندiك-گولوششەكيندiك اشتىق اجالىنان (گەنوسيد) ارپالىسا اراشالاعان تۇرار رىسقۇلوۆ اقىر سوڭىندا ءوزi اشتان ولگەن؟! ءادiلەت قايدا، اتاسىنا نالەت!
تىم بولماسا مولاسى دا جوق.
شىڭعىس حاننىڭ مولاسىن وسى ۋاقىتقا دەيiن تولىپ جاتقان زەرتتەۋشiلەر تابا الماي كەلەدi.
ال حالىقتى اشتىق قىرعىننان ساقتاپ قالعان رىسقۇلوۆتىڭ مولاسىن كiم iزدەيدi؟!
بiر كەم دۇنيە.
سالاۋاتتىڭ ارمانى
سالاۋات نەشە جاسىندا،
جاسىل كامشات بوركى باسىندا.
دۇشپاندى قىرعان سول سالاۋات
اق ەدىل، ورال تاسىندا.
(باشقۇرت حالىق جىرى)
باياعىدا پاتشا پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىن باسىپ، ونىڭ باسىن دوڭبەكتە شاۋىپ تاستادى عوي.
پۋگاچيەۆتىڭ باس كومەكشىسى، باس ساردارى سالاۋات جولاي بالاسى دا قولعا تۇسكەن. پاتشا اسكەرىن ويسىراتا قىرعان سالاۋاتتى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە كوزى قيماي، ايەل پاتشا ەستونيانىڭ ار جاعىنداعى، بالتىق تەڭىزىندەگى پالديسك دەگەن ارالعا ايداتىپ جىبەرگەن (اكەسى جولايمەن بىرگە).
سول ارالدا سالاۋات ولە-ولگەنشە (اياق-قولى كىسەندەۋلى) تاس تاسىپ، شۆەدتەردىڭ شابۋىلىنان ساقتايتىن قامال سوقتى.
ءارى جاس، ءارى كوركەم، ءارى اقىن سالاۋاتتىڭ سوندا تۋعان جەرىن، ورال تاۋىن، اق ەدىلىن اڭساپ شىعارعان جىرلارىن باس قاسقىر (باشقۇرت) ەلى وسى كۇنگە دەيىن ءسۇيىپ ايتادى.
قايتار ەدىم، جولىم جوق،
سۋلار بۋعان مەنىڭ جولىمدى.
جۇلدىزداردان كوپىر سالار ەدىم،
بۇعاۋلادى تاعدىر قولىمدى...
پۋگاچيەۆتان گەنەرال اتاعىن العان، اسا دارىندى قولباسشى، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلىنىڭ قۇلجاسى — سالاۋات ارمانىنا جەتە الماي، تۋعان جەردەن الىستا، بالتىق تەڭىزىندەگى ارالدا ماڭگى قالدى.
ءبىر كەم دۇنيە دەگەن وسى دا.
تۋعان حالقى قانشا زامان وتسە دە وسى كۇنگە دەيىن:
جايلاۋدا جۇرگەن جىلقىنىڭ
الاسى كوپ تە، بوزى جوق.
دۇشپاندى قىرعان سول سالاۋات،
اتى قايتتى، ءوزى جوق... —
دەپ جىرعا قوسىپ، جوقتاۋ ايتقانداي بولادى.
شىن ءبىر كەم دۇنيە.
كەستەلى قالتا
الماتىداعى قونايەۆ ەسكەرتكىشىن اينالدىرا سكامەيكالار قويىلعان. عابەڭ (مۇسىرەپوۆ) سول جەردە دەمالىپ وتىرادى. كەيدە مەن قاسىنا بارىپ وتىرامىن. عابەڭ «كوسموس» دەگەن سيگارەتتى تۇتاتا باستايدى.
مەن:
— بۇل تەمەكىنى قاي ۋاقىتتان باستادىڭىز؟ — دەپ سۇرايمىن.
ءسىرا، 18 جاستان، — دەيدى. — ءبىر قىز ماعان مونشاقتاپ، كەستەلەگەن كيسەت
(قالتا) تىگىپ سىيلادى. كيسەتتى قالتاعا بوس سالىپ جۇرمەيسىڭ. ساراتوۆ ماحوركاسىن تولتىرىپ، جۇقا شىلىم قاعاز ساتىپ الىپ، سوعان وراپ، «كوزيا نوجكا» جاساپ تارتامىن. ءتۇتىندى ىشكە تارتپايمىن. قوس تاناۋدان ءتۇتىندى جارىستىرا شىعارساڭ، قىزدار قىزىعاتىن سياقتى.
انە، بۇل «دوس» سودان باستالعان.
بۇل كەزدە عابەڭ 84 جاستا ەدى.
ال تەمەكىنى 18 جاستا باستاسا، شىنىندا دا «ەسكى دوس» بولعان.
ءبىراق بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
مەن:
— وكپەگە زيان شىعار، — دەپ ەدىم.
ول:
— ىستالعان ەت كوپكە شىداي ما، الدە جاس ەت كوپكە شىداي ما؟ — دەدى.
ءبىر جىلدان كەيىن، 85-تە قايتتى.
«قالامگەردە»
مىڭ دا توعىز ءجۇز جەتپىس جىلدىڭ ون ءبىرىنشى قازانى ەدى.
عابەڭ (مۇسىرەپوۆ) ماعان اقشا بەرىپ، ءبىر شولمەك كونياك الدىرتتى.
— ءقازىر شاكىر ابەن دەگەن شال كەلەدى. ءوزى ءداستۇرلى حالىق اقىنى، فيلوسوف اقىن، — دەدى عابەڭ. — سەمەيدەن...
كەشىكپەي شاكىر اقىن كەلدى. باسىندا دوڭگەلەك قۇندىز بورىك. ساقالى اپپاق. قولىندا تاياق.
شاعىن ستول باسىندا ۇشەۋىمىز وتىرمىز. ءسوزدى شاكىر اقىن باستادى. عابەڭە قاراتا:
— سەنى ءبىر كورسەم دەپ ەدىم. باسقا ارىزىم جوق. جاسىم سەكسەن ەكىدە. قۇجات بويىنشا — جەتپىس التى، — دەدى شاكىر اقىن.
— ە، كەلەسى جىلى مەن دە جەتپىس بەسكە كەلەمىن. مەنەن ءبىر جاس ۇلكەن بولا عوي. كىسىنىڭ جاسىن تۋعان كۇنىمەن ەمەس، قاي شاقتا، قانداي قايراتتا، سوعان قاراپ ەسەپتەۋ كەرەك، — دەدى عابەڭ.
سول جەتپىس بەسكە مەن (ش. م.) بيىل (2007 ج. 28 قىركۇيەك) كەلدىم. شاكىر اقىن مەن عابيت مۇسىرەپوۆ و دۇنيەلىك بولعالى قاي زامان...
— جاستى قايراتىڭا قاراپ ەسەپتە، — دەپ ەدى عابەڭ. كىم بىلەدى...
ءبارىبىر ءبىر كەم دۇنيە.
تالانت ساتىلمايدى
— ءبارىن دە ساتىپ الۋعا بولادى، — دەدى عابەڭ ءبىر جولى. —
اقشاڭ بولسا قالتاڭدا،
تالتاڭداساڭ — تالتاڭدا!
ءبارىن دە — اتاقتى دا، ار-ۇياتتى دا، ايەلدىڭ ماحابباتىن دا...
ال ءبىراق تالانتتى ساتىپ الا المايسىڭ. ەشقاشاندا. تالانتتى ادام بەرمەيدى، قۇداي بەرەدى.
ءبىزدىڭ سويۋزدىڭ (جازۋشىلار وداعىن ايتادى. — ش. م) ەسىگى ايقارا اشىق: حالتۋراعا دا، دارىنسىز سۇمەلەكتەرگە دە. «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن سول. ءبىلدىڭ بە؟
مەن، ارينە، بىلەمىن.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
... قازىرگى جازۋشىلار وداعى — ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ ەگىس دالاسىنداي: ەككەن ارپا-بيداي ءارامشوپتىڭ، ەسەكميانىڭ، كەكىرەنىڭ اراسىنان كورىنبەيدى.
جەتپىس بەس
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن ايگىلى ادەبيەتشى، سىنشى، ۇلكەن عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ 70 جاسقا تولىپ، الماتىداعى عالىمدار ۇيىندە مەرەيتويى وتكەندە ءوزى ايتىپ ەدى.
— جەتپىس دەگەن ەكى سوزدەن تۇرادى: «جەت»، «ءپىس» دەگەن، — دەپ ەدى.
ال مەن بولسام، جەتپىس بەستى تويلاپ تاستادىم. ەندى سول ەلەۋكەنوۆ ايتقان ءسوز ەسىمە تۇسە بەرەدى. «جەت» دەگەنى دۇرىس-اق. «ءپىس» دەگەنى... قاتەرلى. ءپىسىپ تۇرعان جەمىستى اركىم-اق جەپ قويعىسى كەلەدى. اسىرەسە، جاۋىز تورعاي شوقىپ-شوقىپ جەرگە تۇسىرەدى. جاقسى ەمەس، ۋىلجىپ پىسكەن شاقتا ءوزى-اق ءۇزىلىپ تۇسەدى. نەنى مەڭزەيدى؟
جەتكەنىڭ جاقسى.
پىسكەنىڭ قيىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
كىتاپ قاسيەتى
تەمىردى تات شىرىتەدى. تات تەمىردىڭ وزىنەن شىعادى.
ادامدى ازدىراتىن جامان قىلىقتار دا ادامنىڭ وزىنەن شىعادى. ول دا تات. ونى سابىنداپ جۋىپ كەتىرە المايسىڭ.
ادام جانىن تات باسسا، ونى تەك كىتاپ كەتىرە الادى. ارينە، اسىل كىتاپ، ادال كىتاپ.
ەڭ ءبىرىنشى – — قۇران!
ەكىنشى — حاديستەر!
ۇلى كلاسسيكتەر.
قازاقتىڭ ۇلى اقىن-جازۋشىلارى.
كىتاپ جەم، سۋ سۇرامايدى. كىتاپ — عاجايىپ قازىنا.
كىتاپ — ومىرسەرىك.
كىتاپتى سۇيمەگەن قۇدايدى دا سۇيمەيدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
باعىندىرعىشتار
تەلە ۇيالماستان وتتاپ تۇر. الپينيستەر حان ءتاڭىرىنىڭ ءبىر شىڭىن باعىندىردى دەيدى.
حان ءتاڭىرى جاۋ ەمەس باعىنداراتىن. «باعىندىرۋ» دەگەن ەتىستىك باسقىنشى، زوراقى وتارشىلداردىڭ كەكىرىك ءسوزى.
پەتر ءبىرىنشى زامانىنان، يۆان گروزنىي زامانىنان بەرى كەلە جاتقان جامان ءسوز. يۆان گروزنىي داۋىرىندە ەرماك دەگەن قاڭعىباس قاراقشى بايلارعا جالدانىپ، «تاس بەلدىكتىڭ» ارجاعىندا نە بار ەكەن دەپ، ورال تاۋدان ءوتىپ، جۇزدەگەن قايىق، كەمەمەن ءىبىر-سىبىر پاتشالىعىنا باسىپ كىرىپ، كوشىم حان پاتشالىعىن كۇشپەن جاۋلاپ الدى.
قاندىبالاق قاراقشى ەرماك ەرتىستىڭ ءبىر سالاسى باعاي وزەنىنە باتىپ ءولدى. پاتشا سوڭىنان ءسىبىردى جاۋلاپ، باعىندىردى.
ءتىپتى، پاتشادان سوڭ سوۆەت داۋىرىندە «تىڭدى باعىندىرۋشىلار» شىقتى. حرۋششيەۆ ماقتاندى: پاتشالار جۇزدەگەن جىلدار بويى استەي الماعاندى مەن ءبىر-اق جىلدا ىستەدىم دەپ.
«باعىندىرۋ» — وڭباعان، جەكسۇرىن ءسوز. حان ءتاڭىرىنى باعىندىردىق دەپ قاقسايدى.
تەلە — تەنتەك.
نە دەگەن ناداندىق؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
كارى شىنار
ەلگە بارعان سايىن زيراتسايعا سالەم بەرمەسەم، الدەنە جەتپەي تۇرعانداي بولادى. كەيدە جالعىز، كەيدە نەمەرەم يليگو ەكەۋىمىز ەكى اتقا ءمىنىپ، اتا-بابالار جاتقان مەكەنگە قاراي جەلە-جورتامىز.
تەرەڭ سايدىڭ شىعىس جاعىن قالىڭ قامىس، قىزىل يزەن، جۋسان باسقان. ارا-اراسىنان كونە تومپەشىكتەر بىلىنەدى.
مىنە، بۇل اتا-بابالار زيراتىنىڭ جۇرناعى. اتتاردى قاڭتارىپ قويىپ، بىلگەنىمشە شىن بەرىلىپ دۇعا وقيمىن. بۇل زيراتتا اكەمنىڭ اكەسى بەردىمبەت بابا جاتىر. بۇل زيراتتا ۇلى انا كۇنىكەي جاتىر. دۇرىسى: ولاردىڭ سۇيەگى جاتىر. جاندارى، اللا قالاسا، اسپاندا، جۇلدىزداردىڭ بىرىندە شىعار. جاندارى جانناتتا بولعاي!
تەرەڭ سايدىڭ باتىس جاق بەتكەيىندە بۇتاقتارى تارام-تارام، اسپان استىن كومكەرگەندەي باي شىنار تۇرادى. ول مىنا اتا-بابا زيراتىنىڭ كۇزەتشىسىندەي.
جارىقتىق، سول باي شىنار مەنىڭ بالا كەزىمدە بار ەدى. ءالى تۇر. ال مەن جەتپىس بەستەن اسىپ بارامىن. باي شىنار ءالى باياعىداي. تەك ۇلكەن ءۇيدىڭ تۇرقىنداي دىڭگەگى عانا قاتپار-قاتپار ءاجىمدى. ءبىر ءبۇيىرى تەسىك. الدەبىر قارعىس اتقىر بۇيىرىنە بالتا شاۋىپ، ۇڭگىرلەپ، ىشىنە وت قويىپ، كۇيدىرگەن. كولەمى ءبىر ادام سىيىپ كەتەردەي. ىشىمنەن: مەن ولگەندە دەنەمدى وسى ۇڭگىرگە سالىپ قويسا، قارسى بەتتەگى بابام بەردىمبەتتىڭ، ۇلى انام كۇنىكەيدىڭ بەيىتتەرىنە قاراپ جاتسام دەپ قويامىن. باي شىناردىڭ جاپىراقتارى جامىراپ، كۇندىز-تۇنى عارىش ءانىن ايتىپ تۇرسا...
قاي جەردە، قاي ساعاتتا اجال جەتىپ، سۇيەگىڭنىڭ قايدا قالارىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى.
بىزدىكى تەك قيال عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
اس پەن تاس
1944 جىل. كوكتەم. وتە اۋىر بولدى. قىستان سيراعىمىز سىڭىرىمىزگە ءىلىنىپ، ارەڭ شىقتىق.
قىلتيىپ جاڭا شىققان كوكتى جۇلىپ جەدىك. ايشا انامىز:
— كۇن كۇركىرەمەي جۋا جۇلىپ جەمەڭدەر، ۋى بار، — دەيدى.
كۇن قاشان كۇركىرەر ەكەن دەپ اسپانعا قاراپ، الاقان جايامىز. اسپان الاقانعا ەشتەڭە تاستامايدى. اسپان سوقىردىڭ اقشەل باسقان كوزىندەي بەدىرەيەدى دە تۇرادى.
ءبىر كۇنى قارىنداسىم قۇرماشتىڭ قولىنان جەتەكتەپ، ەكىنشى اۋىلداعى قايىرقۇلدىڭ ۇيىنە باردىق. ءبىر ءۇزىم نان، ءبىر ۋىس تالقان بەرەر مە ەكەن دەپ.
قايىرقۇل باستىق:
— كەت، ايدا! — دەپ قۋىپ جىبەردى.
جۇدىرىعىم تومپايادى.
بۇل نە ەكەن دەپ قاراسام، تاس ەكەن.
قايىرقۇل اس ورنىنا تاس سالىپ جىبەرگەن بە؟اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ، الگى تاستى قايىرقۇلدىڭ ۇيىنە قاراي قۇلاشتاپ تۇرىپ لاقتىرىپ جىبەردىم.
تاستى جەردەن قاشان، قالاي العانىم ەسىمدە جوق.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبىر توستاعان جاسىمىق
جانىڭ جانناتتا بولعىر، جولبولدى دەگەن كىسى ءوتتى دۇنيەدەن.
مەن شانىشقىلى اۋىلىنان جاياۋ كەلە جاتقانىمدا، ارتىمنان اتتى بىرەۋ قۋىپ جەتتى. جولبولدى اتام ەكەن.
— قايدان كەلە جاتىرسىڭ؟ – —
— ءاديا اپكەمنىڭ ۇيىنەن... ۇيىندە جوق. قىرعىز جاققا كەتىپ قالىپتى، — دەدىم.
— و، دۇنيە جالعان، — دەپ قويدى جولبولدى اتا. — ءاديا اپكەڭ كۇنىكەي اپاڭا تارتقان عوي. اي، ءبىراق كۇنىكەي اپاڭدى سەن كورگەن جوق شىعارسىڭ. ۇلى اپاڭ كۇنىكەي بۇكىل اۋىلدى اسىرادى عوي. بەردىمبەت باباڭ قايتىس بولعاننان سوڭ بۇكىل مال مۇلىك كۇنىكەي اپاڭنىڭ قولىندا قالدى. جارىقتىق، «باي بايبىشە» اتاندى. مالى جوقتىڭ الدىنا مال سالدى. قاتىنى جوققا قالىڭ مالىن تولەپ، قاتىن الىپ بەردى. اۋليە اپاڭنىڭ جاقسىلىعىن مەن دە كورىپ ەدىم، — دەپ جولبولدى اتا اۋىلعا جەتكەندە مەنى اتتان ءتۇسىرىپ، كويلەگىمنىڭ ەتەگىنە قورجىنىنان ءبىر توستاعان جاسىمىق سالىپ بەردى.
ۇيگە جەتكەنشە ءبىر ۋىستايىن شيكىدەي جەپ قويدىم. قالعانىن وگورودقا ەگىپ تاستادىق. كۇزدە سودان ءبىر قاپتاي ءدان الدىق. اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى تاڭدايدان كەتپەس.
وسى ەسىمە تۇسكەندە جولبولدى ەسىمىن دۇعاعا قوسىپ قويامىن. مەنەن باسقا ەسكە الار كىم بار؟
ءبىر كەم دۇنيە.
باستان سيپاۋ
قاي جىل ەكەنى ناقتى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، سوعىس جىلى ەدى. مەكتەپ بالالارىن بيدايدىڭ اراسىنداعى ءارامشوپتى وتاۋعا الىپ كەلگەن. باستىعىمىز قايراقباي دەيتىن دەلقۇلىلاۋ شال كىسى.
بىزگە وزىنشە كوماندير بولادى.
— ايت-دۋا، جايراتىڭدار جاۋدى! — دەپ بۇيرىق بەرەدى. بيدايدىڭ اراسىندا وسكەن ميانى، كەكىرەنى وتاي باستايمىز.
ابدەن سىلەمىز قاتقان كەزدە قايراقباي كوماندير:
— دەمال! — دەپ بۇيرىق بەرەدى.
تاقتانىڭ باسىنا جەتە بەرە كوگالعا قۇلاي-قۇلاي كەتەمىز.
ءبىر كەزدە قاسىمىزعا اڭگى ەسەك مىنگەن، جازدىڭ كۇنى باسىنا ەسكى تۇماقتى باسا كيگەن، بۋرىل ساقالدى ءبىر كىسى كەلدى. قايراقباي «كومانديرمەن» امانداسىپ بولىپ:
— وسىندا مۇرتازانىڭ بالاسى بار ما؟ – دەدى.
— بار، — دەدى قايراقباي «كوماندير». ءسويتىپ، مەنى الگى اڭگى ەسەك مىنگەن كىسىگە الىپ كەلدى. قاراتورى ءجۇزىن ءاجىم باسقان، وڭ كوزىنىڭ الدىندا بۇرشاقتاي قالى بار قارتاڭ كىسى مەنى قۇشاقتاي الىپ، باسىمنان سيپالاي بەردى دە:
— و، جەتىمەك! جەتىمەك! ءالى-اق سەن دە جەتىلەرسىڭ. امان بول، ەسىل ەردىڭ تۇياعى! و، جەتىمەك! جەتىمەك، جەتىلەرسىڭ... — دەپ ەسەگىنە ءمىنىپ، كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، شانىشقىلى اۋىلىنا قاراي كەتە باردى...
ارتىنان ءبىلدىم، شانىشقىلىداعى ءاديا اپكەمنىڭ قايىناعاسى كالەن دەگەن كىسى ەكەن.
— شاشىمنان سيپاعانى ەسىمە تۇسسە، ءالى كۇنگە دەيىن ەلجىرەپ، جىلاعىم كەلەدى.
شالا قۇرساق، جارىم كوڭىل جەتىمگە باسىڭنان سيپاۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن باقىت.
«جالعىز بالا» ۋايىمى
الماتى. مۇقان تولەبايەۆ پەن قونايەۆ (بۇرىنعى كارل ماركس) كوشەلەرىنىڭ اراسى...
الاڭقايدا سۋبۇرقاقتار، اينالا شىرشالار. ورتادا دىنمۇحاممەد قونايەۆ ءبيۋستى.
سكامەيكادا عابەڭ — عابيت مۇسىرەپوۆ جانە مەن.
عابەڭ ماعان:
— سونىمەن، «جالعىز بالا» پروبلەماسىن جاز دەيسىڭ عوي. قيى-ى-ىن. ءبىز كوبەيۋىمىز كەرەك. ءبىز جيىلساق – كوپپىز. جايىلساق – جوقپىز.
جەر كەڭ. «جالعىز بالا» ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ال بالاسى بار-اۋ دەگەن ەڭ زيالى ادامداردىڭ ارتى قانداي؟ قانىش، مۇحتارلاردىڭ ەسىكتەرى جابىلىپ قالدى. مەن ولگەن كۇنى... مەنىكى دە... سوندىقتان باردىڭ ءوزى ءتىل، پسيحولوگيا جاعىن قايتەدى. بالاسى كوپ قاپان ەدى (بادىروۆ)، سۇراسام:
— بالالارىم، نەمەرەلەرىم قازاقشا سويلەمەيدى، — دەيدى. — ءتىل جۇرگەن جەردە ۇلتتىق سانا-سەزىم جۇرەدى. ال سانا-سەزىم تەڭدىككە ۇمتىلادى.
... فونتان جانى. بيۋست ءتۇبى. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ، سالقىن تارتتى. قولتىقتاسىپ، ءبىز قايتتىق. ۋايىم كوپ.
ءبىر كەم دۇنيە.
گەنەرالدى سويلەتپەدى
پارلامەنتتىڭ ءماجىلىس پالاتاسى. قورعانىس ءمينيسترى، كەلبەتى كەلىسكەن گەنەرال مۇحتار التىنبايەۆ مىنبەگە كوتەرىلدى. قازاقشا سويلەي باستادى. بۇل ءوزى ادەيى جوسپارلانعان كەزدەسۋ. سويتە تۇرا، زال گۋ-گۋ. ەكەۋ-ەكەۋ، توپ-توپ بولىپ سويلەسىپ وتىرعان دەپۋتاتتار. ارى-بەرى، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەندەر دە بار.
گەنەرال زال تىنىشتالار ما ەكەن دەپ ءبىراز ءۇنسىز تۇرىپ ەدى، گۋ-گۋ تىيىلمادى.
سوندا گەنەرال:
— ال ەندەشە، مەن ورىسشا دا سويلەي الامىن، — دەپ ورىسشاعا كوشىپ ەدى، زال قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىندى دا قالدى.
قۇداي سورلاتقاندا، سول دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار ەدى.
وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن مەن ەدىم. وكىنىشتەن ورتەنىپ كەتە جازداعانىم ەسىمدە.
ە، قۇداي! ءبىز بەيباققا ءوزىڭ سانا-سەزىم بەرە گور!
ءبىر كەم دۇنيە.
حۇسني ساۋلە
باسىنا بەس باستاۋدىڭ
سىلاڭ قاعىپ،
كەلۋشى ەڭ، حۇسني ساۋلەم،
سۋ العالى...
وسى ءبىر ءاندى رامازان ستامعازييەۆ اسقاقتاتىپ، ايبىنداتىپ ايتادى.
كىمنىڭ ءانى؟ قاي زاماننىڭ تۋىندىسى؟
ءبىراق كوكەيگە قونىپ الىپ، كوپكە دەيىن كوكىرەگىڭنەن كەتپەي قويادى. ءان دە كۇشتى، ءانشى دە قۇدىرەتتى.
قاي زامان؟
حۇسني ساۋلەم،
ديدارىڭ عايىپ بولدى... —
دەپ اياقتالادى. عايىپ بولعانى نەسى، قايدا كەتتى؟
سۇراق كوپ. جۇمباق كوپ. ال اۋەن ەستەن كەتپەيدى. قايتا-قايتا تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ مىنا زاماندا وسىنداي اسىلداردىڭ اندا-ساندا ءبىر-اق ايتىلىپ، جۇمباق بولىپ قالاتىنى وكىنىشتى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ابدەزدىڭ ءاۋىتى
جازدا اۋىلدا جۇرگەندە ءاليحان مەنى كورشى مەكەندەگى ابدەز دەگەن ازاماتتىڭ اۋىتىنە الىپ باردى.
ءاۋىت دەگەنىمىز وزەن-سايدى بوگەپ، پلوتينا جاساعان، ياعني بوگەت. سۋ تولعان. جان-جاعى تال-داراق.
بالىقتىڭ ۇرىعىن جىبەرگەن. ول كوبەيگەن. ەندى قالماق سالىپ اۋلاي بەر.
سودان بەرى ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ ءبىر بۇلاعى — بەردىمبەت سايىنداعى بۇرىنعى ەسكى ءاۋىتتى جوندەپ، تابانىن تازارتىپ، سۋ تولتىرىپ، بالىق وسىرسەك دەيمىن عوي، باياعى.
سوندا بەردىمبەت بابا سايىنىڭ قوس قاناتى نۋ ورمانعا اينالسا، ايدىندا بالىقتار تايداي تۋلاپ، توعايعا قازدار قونىپ، ۇيرەك ۇشسا دەيمىن عوي، باياعى.
كىم بىلەدى، ءتىرى جۇرسەك، ونداي كۇندى دە كورەرمىز.
مىڭبۇلاقتا باياعى-باياعى باعزى زاماندا يت مۇرىنى وتپەس قالىڭ ورمان بولعان ەكەن. سول داۋرەن قايتىپ ورالسا دەيسىڭ عوي، باياعى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تۇنجىر تۇمان
تاڭ ازاننان دالا تۇنجىر تۇمان. كوشەدە ادامدار بۇرسەڭدەپ بارا جاتىر.
ال مايدا قۇستار قۇيقىلجىتا ءان سالادى. اسىرەسە قارا تورعاي. الدە ولار توڭباي ما؟ الدە ولار ادامدارعا قاراعاندا وپتيميست، ۇلكەن ۇمىتكەر مە؟
توق بولاتىن دا جاعدايلارى جوق. اينالا اپپاق قار. قۇرت-قۇمىرسقا شىعا قويماعان كەز. قۇستار ومىرشەڭ. تىرمىزىك.
بالكىم، ولار بىر-بىرىنە جاماندىق، قاستاندىق ويلامايتىندىقتان بولار. ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازىپ، ءبىرىن ءبىرى داتتاپ، بوقتاپ، بالە جاۋىپ، سوتتاتىپ جاتپايدى عوي قۇستار.
سول پەيىلدەرىنە قاراي قۇداي ولارعا قۋات بەرىپ، قۋانىش بەرىپ قويعان دا بولار.
ايتەۋىر، ءان سالادى. جىلاۋىق، زارلى دا ەمەس، كوڭىلدى.
ءبىز نەگە وسىلارداي ەمەسپىز؟
ءبىر كەم دۇنيە.
جايناماز
اكەمiز مۇرتازا مارقۇمنىڭ قىزعىلتىم شىرايلى، ادەمi گۇلدەرi جايناعان جاپ-جاڭا جاينامازى بار ەدi.
الدىمەن مەشiت بۇزىلدى. ونىڭ ءۇيiندi بولىپ قالعان كiرپiشتەرiنiڭ ءۇستiندە بايعىز دەيتiن قۇس سۇڭقىلداپ، زارلاپ وتىراتىندى شىعاردى.
كوپ ۇزاماي مۇرتازا راحمەتiلiك "حالىق جاۋى" رەتiندە ۇستالدى. بۇل 1937 جىلدىڭ، سiءرا، جەلتوقسان ايى ەدi.
نكۆد ۇيگە تiنتۋ جاسادى. مەن ول كەزدە 5 جاسار بالامىن. ءبارi ەسiمدە. تiنتكەندە بالەندەي بايلىق تابىلعان جوق. تەك بiر ميليسيونەر توردە iلۋلi تۇرعان جاينامازدى جازىپ كوردi دە: "ە، مىناۋ شۇلعاۋ بولۋعا جاقسى ەكەن. اياعىم توڭىپ ءجۇر ەدi"، – دەپ اللانىڭ اتى جازىلعان جاينامازدى بۇكتەپ-بۇكتەپ، قوينىنا تىعا سالدى...
ارادا الپىس جىل وتكەندە جولىم ءتۇسiپ، كەرەكۋ قالاسىنا بارىپ، مەشiتiنە كiرiپ، دۇعا وقىعاندا، ءتاڭiرi جارىلقاعىر باس يمام ماعان قاعباداعى مەشiتتiڭ سۋرەتi سالىنعان سۇلۋ جاينامازدى سىيلادى. سوندا باياعى ميليسيونەرگە شۇلعاۋ بولىپ، قورلانعان جايناماز عايىپتان قۇس بولىپ كەلiپ، قولىما قونعانداي عاجايىپ حال كەشتiم. مۇنى مارقۇم مۇرتازانىڭ ءارۋاعى سەزدi مە... بiلمەيمiن.
بiر كەم دۇنيە.
ناپولەون ماقتانشاق پا
«قۇداي قانشا جاساسا، مەنىڭ ەسىمىم دە سونشا جاسايدى»، — دەپتى ناپولەون ءى.
ناپولەون ۇستىڭگى ەرنىمەن كوك تىرەپ، استىڭعى ەرنىمەن جەر تىرەپ، داڭقى الەمدى تىتىرەنتىپ تۇرعاندا، قىز قۇرىپ قالعانداي، جوزەفينا دەگەن جەسىر ايەلگە ۇيلەنىپتى. بۇرىنعى بايىنان تۋعان ەۆگەنيي دەگەن ەر جەتىپ قالعان ۇل بار ەكەن. وگەي بالانى ناپولەون ءوزى باعىندىرىپ العان ءبىر مەملەكەتكە پاتشا قىلىپ جىبەرىپتى. وگەي بالا: «اكە، مەنى قولاستىمداعىلار تەگىس جاقسى كورەدى»، – دەپ ناپولەونعا حات جازىپتى.
سوندا ناپولەون:
— ە، بالاقاي، وندا پاتشالىعىننىڭ جولى بولماعان ەكەن، — دەپتى دەيدى.
سويتكەن بوناپارت ۆاتەرلوو دەگەن جەردە اعىلشىنداردان كۇيرەي جەڭىلىپ، قولعا ءتۇسىپ، قاسيەتتى ەلەنا اتتى ارالدا تۇتقىندا تۇرىپ، راك اۋرۋىنا ۇشىرايدى. سوندا ايتتى دەيدى.
— راك — مەنىڭ ىشىمە ءتۇسىپ كەتكەن ۆاتەرلوو، — دەپ.
ناپولەوننىڭ تابىتى پاريجدە، «مۇگەدەكتەر ۇيىندە» جاتىر.
ونى كورۋ ءۇشىن ەڭكەيىپ، قۇدىقتىڭ تۇبىنە ءۇڭىلۋىڭ كەرەك.
ولگەننەن كەيىن دە ادامدارعا باس ءيدىرىپ قويعانى عوي...
«قۇداي قانشا جاساسا، مەنىڭ ەسىمىم دە سونشا جاسايدى» دەگەنى وسى ما؟ ءسىرا، دانىشپان شىعار؟..
قايتسە دە، ءبىر كەم دۇنيە.
اعارۋ
سامايعا اق كىرىپ ەدى، مۇرت تا اعارا باستادى. ۇيالعان ۇرىداي بولىپ قاستىڭ ءبىر تالى دا اعارىپتى.
سويتە -سويتە... سۇيەك تە اعارادى-اۋ...
نەسىنە تىرباڭدايمىز.
ءبارى دە وتەدى.
وتپەيتىن تەك ۋاقىت قانا.
ادامدار: «ۋاقىت ءوتىپ بارادى»، — دەپ وكىنەدى. شىنىندا ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت ەمەس، ءومىر ءوتىپ بارادى.
ال ۋاقىتتىڭ باسى دا جوق، اياعى دا جوق.
ۋاقىتتى جىلعا، ايعا، ساعاتقا، مينوتكە، سەكونتكە، عاسىرعا ءبولىپ جۇرگەن ادامدار عوي.
ۋاقىت — ماڭگىلىك. ماڭگىلىك باستالمايدى دا، اياقتالمايدى دا.
ءبارىن ءبىر اللا بىلەدى.
اللا ءبىلىمى شەكسىز.
ءبىلىمى شەكتەۋلى ادامدار.
ءبىر كەم دۇنيە.
قازاق كوپ پە، از با؟
الىپتاردىڭ بiرەۋi عابيت ءمۇسiرەپوۆ ايتتى:
— «بiز جيىلساق — كوپپiز، جايىلساق — جوقپىز»، – دەپ.
— «بiز مىنا كەڭ دالاعا سىيماي جۇرگەن جوقپىز، سىيىسپاي ءجۇرمiز»، — دەپ.
سوڭعى ساناق بويىنشا 8 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعى. سودان بەرi، بالكiم، 9 ميلليون بولعان شىعارمىز. شەت ەلدەردە، شامادا، 5 ميلليون بار دەيiك.
شىعىستاعى ايداھار ەلi — 2،5 ميلليارد. باتىس پەن تەرiستiكتەگi ايۋ ەلi — 150 ميلليون.
تiپتi iرگەمiزدەگi وزبەكتەر 20 ميلليوننان ارتىقپىز دەپ ماقتانادى.
عاسىرلار بويى سوعىس-سويقان، اشارشىلىق، جوڭعارلار، پاتشالار، ستالين، گولوششەكين، حرۋششيەۆ...
جۇڭگو كوپتiگiنەن بالا تۋۋدى شەكتەيدi. بiز نەمەنەگە جەتiسiپ شەكتەيمiز؟! بiزدiڭ حانىمدار بiر-ەكi بالامەن قاقايىپ قالادى. ۇكiمەت كوپ بالانى لايىقتاپ قولدامايدى. تiپتi حالقى كوپ دەگەن رەسەيدiڭ ءوزi كوپ بالالىلاردى قوشەمەتتەپ، كومەكتەسiپ جاتىر.
«از حالىقتىڭ ماڭدايىندا ب ا ق تۇرمايدى» دەۋشi ەدi. اللا ءوزi جار بولسىن!
بiر كەم دۇنيە.
ارشا بەسىك
ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ: «بەسىگىڭدى تۇزە!» — دەدى.
ەل بولۋ ءۇشىن، ۇلت بولۋ ءۇشىن، ۇلى بولۋ ءۇشىن ءا دەگەندە بەسىگىڭدى تۇزە.
اۋەلگى تاربيەنىڭ اناسى — بەسىك، ارى-بەرىدەن كەيىن، بەسىك انانىڭ قۇرساعىنان باستالادى. امەريكالىق اتاقتى ءبيشى ايسەدورا دۋنكان:
— مەن بيلەۋدى انامنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا ۇيرەندىم، – دەيدى ەكەن.
ويتكەنى اناسى شامپان ىشۋگە قۇمار ەكەن. شامپاننىڭ ۋىتى قۇرساقتا جاتقان سابيگە دە اسەر ەتكەن عوي.
مۇحاڭ ايتقان «بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن سوزدە تەرەڭ ماعىنا بار. سونىڭ ءبىرى – بەسىك اعاشىنىڭ تازا، ساپالى بولۋى. ال ساپالى بەسىك – ارشا اعاشىنان جاسالعان بەسىك.
ارشا اسا قاسيەتتى اعاش. قاسيەتتى بولاتىنى – وعان اناۋ -مىناۋ اۋرۋ-سىرقاۋ جولامايدى. ءتۇرلى ميكروبتاردى، قۇبىجىقتاردى ولتىرەتىن كۇشى بار. ارشا بەسىككە قىزامىق، قارا شەشەك سياقتى بالەلى اۋرۋلار دارىمايدى.
مەن تۋعان 1932 جىلى سابيلەر قارا شەشەكتەن قىناداي قىرىلدى. بۇعان الدىمەن ستالين مەن گولوششەكيننىڭ قولدان جاساعان گەنوسيدى، اشارشىلىعى، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن سۇرقيا ساياساتى سەبەپ بولدى.
اللانىڭ قۇدىرەتى ەكەن، جارىق دۇنيەدە تاتاتىن ءدام-تۇزىم بار ەكەن، سول قىرعىننان مەن امان قالىپپىن.
كىم بىلەدى، مەنى اجالدان اراشالاپ قالعان ارشا بەسىك شىعار.
ءبىراق ارشا بەسىك جۇرتتىڭ بارىندە بولماعان دا شىعار.
شاماڭ جەتسە، ارشا بەسىك تاپ. ارشانى كوپ ءوسىر. تۇقىمىن قۇرتا بەرمە. ارشا بەسىككە قۇت قۇيىلادى.
شىركىن، سول ارشا بەسىككە بولەنەتىن نارەستە كوپ بولسا عوي.
ءاي، ءبىراق از عوي.
ءبىر كەم دۇنيە. زور كەم...
جاڭعاقتىڭ قابىعى قاتتى...
جاڭعاق اعاشىن ادەتتە قارت كىسىلەر تىگەدى. جاستار وتىرعىزبايدى. ىرىم سولاي.
جاڭعاق اعاشىن وتىرعىزىپ جاتقان قارت كىسىدەن بىرەۋ:
— وۋ، ونى نەسىنە وتىرعىزاسىز؟ ەندى ەلۋ جىلدان كەيىن جەمىس بەرەدى ەكەن. ونى ءبارىبىر ءسىز جەمەيسىز عوي، — دەپتى.
قاريا كىسىنىڭ جاۋابى:
— بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن وتكەندەر تىگىپ كەتكەن جاڭعاقتىڭ جەمىسىن جەپ ءجۇرمىن عوي. ەندى ەلۋ جىلدان كەيىن نەمەرە، شوبەرەلەرىمە كەرەك ەمەس پە؟! — دەگەن ەكەن.
ال ەندى جاڭعاقتىڭ قابىعى قاتتى، دانەگى ءتاتتى عوي.
كەيبىرەۋلەر نەمەرە، شوبەرەلەرى تۇرماق، جالعىز-جارىم بالادان باسقا ۇرپاق كورمەيدى. وندا بولاشاق بار ما؟ ونىڭ ءوز قامىن ويلاعان وگىزدەن نەسى ارتىق؟
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبارى بەلگەرشە بىلسە...
ءبىر تويدا مەن بىلاي دەپ سويلەدىم:
— «ەگەر قازاقستاندى مەكەندەيتىن كوپ ۇلتتىڭ ءاربىر ازاماتى قازاقستاندى، قازاقتى، ونىڭ ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن، مىنەز-قۇلقىن، جەر-سۋىن بەلگەرشە ءتۇسىنىپ، بەلگەرشە ءبىلىپ، بەلگەرشە سىيلاپ، قۇرمەتتەسە، وندا بۇل ەلدە قۇداي سۇيگەندەر عانا تۇرىپ، جۇماق ورنار ەدى...».
وكىنىشتى-اق، بەلگەرلەر نەكەن-ساياق. ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى دەيتىندەر كوپ. سول جامان جانە بۇعان كونبىس، قۇلاق كەستى قۇلدار قازاقتا كوپ. سول جامان. بۇل بارىنەن دە جامان.
ءبىر كەم دۇنيە.
قورقىتتىڭ قوبىزى
قورقىتتىڭ قوبىزى سارناپ تۇرعاندا اجال وعان جولاعان جوق. اۋلاق ءجۇردى.
قورقىت الدەقالاي قالعىپ كەتىپ، قوبىزى تارتىلماي قالىپ ەدى، جىلان شاعىپ ءولتىردى.
دەمەك، ونەر، ادەبيەت — رۋحاني دۇنيە توقتاسا، اساعانى اق ماي بولسا دا، قوعام ولەدى.
وسىنى اسىرەسە قازىرگى اتقامىنەرلەر ەسكەرە بەرمەيدى.
قوعامنىڭ ەڭ كەدەي توبى جازۋشىلار، جۋرناليستەر، سۋرەتشىلەر، كومپوزيتورلار، ارتىستەر، ياعني مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن الاستاتىلىپ تاستالعاندار.
اسىرەسە ناعىز تالانتتارعا قيانات. دارىنسىز ارامشوپتەرگە بۇل ءتاسىل كەرەك تە شىعار.
ءبىراق قۇممەن بىرگە التىن تۇيىرشىكتەرىن دە لاقتىرىپ تاستاۋ — يمانسىزدىڭ ءىسى.
ءبىر كەم دۇنيە.
پيفاگور ءبىلىپ ايتقان
«جاقسى زاڭىڭ بولعانشا، جاقسى ادەت-عۇرپىڭ بولسىن».
پيفاگور ءبىلىپ ايتادى. زاڭ ءادىل بولسا جاقسى. ءبىراق كوبىنەسە سول زاڭ اربانىڭ وقتىعى سياقتى. قالاي بۇرساڭ، سولاي كەتەدى.
ال اتادان قالعان ادەت-عۇرىپ بۇزىلماس. تاۋكە حانىڭ تۇسىندا تۋعان «جەتى جارعى» سونداي. جەتەۋ-اق.
ال ءبىزدىڭ پارلامەنت شىعارىپ جاتقان زاڭداردىڭ سانىنا جەتە المايسىڭ. سانى بار دا، سالماعى جوق.
قانداي ساندار شىعارىپ جاتقانىن دەپۋتاتتار وزدەرى ۇمىتىپ قالادى.
پارلامەنت ءوزى شىعارعان زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالامايدى. سونداي دا بولا ما ەكەن؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
ساۋلە اكەسىن ىزدەيدى
ءستاليننىڭ ءتىزىمى بويىنشا تۇرار رىسقۇلوۆ تۇتقىندالىپ، قول-اياعىنا كىسەن سالىنىپ، كيسلوۆودسكىدە دەمالىپ جاتقان جەرىنەن ماسكەۋگە، لۋبيانكا تۇرمەسىنە جەتكىزىلدى.
جەندەتتەر ءبىر ءسات ۇيقى بەرمەي، ۇدايى ۇرىپ-سوعىپ، قابىرعاسىن سىندىرىپ، اپ-ادەمى بۇيرا شاشىن جۇلىپ، توزاقتان جامان ازاپتاپ، اقىرى اتىپ تاستاپ، ماسكەۋ تۇبىىندەگى بۋتوۆو دەگەن دەريەۆنياعا اپارىپ، كومىپ ەدى عوي.
ارادا الپىس جىل وتكەننەن سوڭ ۇلكەن قىزى ساۋلە بۋتوۆوعا بارىپ، اكەسىنىڭ مولاسىن ىزدەپ-ىزدەپ تاپپاي قايتتى. تۋعان جەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراقتى ورامالعا ءتۇيىپ الىپ بارىپ ەدى، قاي تومپەشىككە توگەرىن بىلمەي، بۇكىل زيراتقا قۇلاشتاپ تۇرىپ شاشىپ كەپ جىبەردى.
ساۋلە اكەسىن بۋتوۆودان بەكەر ىزدەيدى. تۇرار رىسقۇلوۆ سول 1938 جىلدىڭ 10 اقپانىندا-اق عارىشتاعى شولپان-كەبىس جۇلدىزىن مەكەندەپ الىپ ەدى عوي.
ءبىراق تاڭ الدىندا تۋىپ-باتاتىن شولپان-كەبىس جۇلدىزىنا جەتۋ قايدا؟ مۇمكىن، تاڭ ماھشاردا بولماسا...
ءبىر كەم دۇنيە.
مۇسا پايعامباردىڭ امالى
ءبىر زاماندا ەۆرەي حالقى مىسىر پەرعاۋىندارىنىڭ قۇلدىعىندا بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ولاردى سول قۇلدىقتان قۇتقارعان مۇسا (مويسەي) پايعامبار عوي.
پەرعاۋىننىڭ تۇتقىنىنان قاشىپ شىققان ەۆرەي ەلىن مۇسا پايعامبار 40 جىل بويى ءشول دالا – قۇمنىڭ ىشىمەن ارى-بەرى الىپ جۇرە بەرىپتى.
ماقسات: قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگەندەردىڭ تۇقىمى تاۋسىلىپ بولسىن دەگەن عوي. قۇلدىق پسيحولوگياسىنان ازات، جاڭا تاۋەلسىز ۇرپاق وسسە، سونى يەرۋساليمگە الىپ بارماق. ول سول ماقساتىنا جەتتى دە. جاڭا ۇرپاقتىڭ تۇياعىن پالەستينا توپىراعىنا تيگىزسە – ارمانىنا جەتەدى.
ال 300 جىل بويى رەسەي بوداندىعىندا بولعان قازاقتاردىڭ ەسكى كوزى ءالى دە سول باياعى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعان، جاسقانشاق. قۇلاققا ۇرعان تاناداي شىر اينالا بەرەدى.
تاريح جاڭا بۋىننان، جالتاقتاماي، جاسقانشاق بولماي ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتان ۇمىتكەر.
ءبىراق ەسكىنى ەستەن شىعارتاتىن مۇسا پايعامبار قايدا؟ جوق قوي...
ءبىر كەم دۇنيە.
گەگەل
وسى جۇرت فيلوسوف گەگەلدى بىلە مە ەكەن؟
وقىعاندار عوي، بىلەتىن شىعار. بىلسە، سول كىسى ايتىپتى: «ءوز انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەر — ءوز ۇلتىن ءۇش رەت ولتىرگەندەر»، — دەپ.
ورىسشاسى: «تريجدى ۋبيۆاەت سۆويۋ ناسيۋ توت، كتو يگنوريرۋەت رودنوي يازىك».
ول فيلوسوف گەگەل ءقازىر ءتىرى بولسا، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ، ءوز وتانىندا ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ، اسىرەسە قالا قازاقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ حال-جاعدايىن بىلسە، الگى ايتقانى – ايتقان با!.. نە دەپ ايتارىن، نە نارسەگە تەڭەرىن دە بىلمەي قالار ەدى-اۋ.
قايران گەگەل! سەنىڭ شاكىرتىڭبىز دەپ جۇرگەن فيلوسوفسىماقتاردىڭ ءوزى ءدال ءقازىر دە انا ءتىلىن سەن سياقتى قورعاي الماي، كوكەزۋ بولىپ ءجۇر-اۋ.
ءبىر كەم دۇنيە.
توسەكتەگى ناماز
شاريعات بويىنشا دەنساۋلىعى جارامسىز مۇسىلمان ناماز پارىزىنان ازات.
ال باياعىنىڭ بولىسى، بۇگىنگىنىڭ توسەك تارتقان كەسەلدىسى ماقۇلبەك بەس مەزگىل نامازىن ۇزبەيدى. ونى مەن ءوز كوزىممەن كوردىم.
ەرتەرەكتە، وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى ەدى-اۋ. مەن قازىنالى قاراتاۋدىڭ جاڭاتاس دەگەن قالاسىنا قايتا-قايتا بارىپ، كەنشىلەر اراسىندا بولىپ، جاڭا كىتاپ جازىپ جۇرگەن كەزىم.
قاراتاۋ قالاسى مەن جاڭاتاس قالاسىنىڭ اراسى ءجۇز شاقىرىمداي جەر. جولدىڭ ورتا كەزەڭىندە كوكتال دەگەن جەر بار. اسفالت جولدان جوعارىراق سۇڭگى دەيتىن شاعىن وزەندى بوگەپ، سۋ قويماسىن سالعان. انە، سول سۋ قويماسىنىڭ قاراۋىلى بولادى. ءۇيى قويمانىڭ قاسىندا.
باياعى بولىس ماقۇلبەك سول قويمانىڭ قاراۋىلى. ءقازىر توسەكتەن تۇرا المايتىن كەسەلگە ۇشىراعان. ءبىراق ارقاسىن قوس جاستىققا سۇيەپ قويىپ، ناماز وقيدى. جاراتقان قۇدىرەتتەن نە تىلەيتىنى وزىنە عانا ايان.
ۇزىن جولدىڭ ۇستىندە ارى وتكەندە، بەرى وتكەندە ماقاڭا جولىعىپ، سالەم بەرۋدى ۇمىتپايمىن.
ماقۇلبەكتىڭ قارا اتى
ماقاڭنىڭ اتاعىن بولىستىقتان گورى قارا ات كوبىرەك شىعارسا كەرەك. قارا اتتىڭ داڭقى الىسقا-الىسقا كەتكەن. ەرەن جۇيرىك، الدىنا قارا سالماعان، جۇزدەگەن شاقىرىم جەردەن جەكە-دارا جەتەتىن الماۋىت تۇلپار اتانعان عوي.
ادامزات بالاسىندا قىزعانىش دەگەن «قىزىل يت» بار. ول سوناۋ ادام اتا مەن حاۋا انا زامانىنان بەرى قاراي ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتسا كەرەك.
ادام اتا مەن حاۋا انادان قابىل مەن ابىل دەگەن ەكى ۇل تۋادى. ولار ەر جەتەدى. قابىل ەگىنشىلىكپەن، باۋ-باقشا وسىرۋمەن اينالىسادى. ابىل مال اسىرايدى.
ءبىر كۇنى جاراتقان قۇدىرەت وسى ەكى نەمەرەسىنىڭ ەر جەتكەنىن كورىپ، ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىنەن ءدام تاتپاقشى بولىپتى دەيدى.
قابىل جەمىس-جيدەگىن الىپ بارادى. ابىل باعلان قوزى جەتەكتەپ بارادى. قۇدىرەتتى بابا قوزىنىڭ ەتىن ءسۇيسىنىپ جەپتى دەيدى. قابىلدىڭ جەمىس-جيدەگىنە اسا نازار سالا قويماپتى.
ابىلدى ارقاسىنان قاعىپ ماقتاپتى. قابىل ونداي ىقىلاستان قۇر قالسا كەرەك.
قابىل مەن ابىل قايتىپ كەلە جاتقان جولدا قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداعان قابىل ابىلدى تاسپەن ۇرىپ ولتىرگەن عوي.
انە، سودان بەرى ادامزات اراسىندا قىزعانىش دەگەن قىزىل يت پايدا بولعان.
ماقۇلبەكتىڭ قارا اتىنىڭ داڭقى الىسقا كەتكەنىن ەستىگەن سايىن، ازۋى التى قارىس ايبارلى كەرىمباي بولىس سول جۇيرىكتى قولعا قالاي ءتۇسىرۋدىڭ امالىن ويلايدى. اقىرى، قارا ات قۇلىن كۇنىندە كەرىمباي بولىس اۋىلىنان الدەقالاي ماقۇلبەكتىڭ قولىندا كەتكەن ەكەن دەگەن لاقاپ تارايدى.
كەرىمباي بولىس قول جيناپ بارىپ، ماقۇلبەك بولىستىڭ قول-اياعىن بايلاتىپ تاستاپ، قارا اتتى تارتىپ اكەتىپتى.
ءبىراق قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قارا ات الدەكىم ارباپ قويعانداي، شابىستان قالىپ قويادى.
قارا اتقا بولا جاۋلاسقان اتالاس ەكى بولىس ەكەۋى دە بۇل جالعان دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى. ەكەۋىنە دە وپا بەرمەگەن قارا اتتىڭ دا سۇيەگى قۋراپ قالدى.
تىرىلەرگە ولار تۋرالى الگىندەي اڭگىمە عانا قالدى.
بايانسىز ءبىر كەم دۇنيە.
بايزاق داتقا مەن وگىزباي داتقا
ءتاڭىرتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ اراسىندا جاتقان ەلدى ول كەزدە قوقان دەگەن بيلەيدى ەكەن. قوقان حاندىعىنىڭ قول استىنداعى جەرگىلىكتى باسشىلاردى داتقا دەيدى ەكەن.
قازاقيانىڭ رەسەي بيلەگەن جاعىنداعى جەرگىلىكتى باسشىلاردى اعا سۇلتان دەيدى ەكەن.
ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ داتقاسى بايزاق دەگەن كىسى بولادى.
ال قاراتاۋ جاعىنىڭ داتقاسى وگىزباي دەگەن ەكەن. ەكەۋى باقتالاس پا، قالاي...
بايزاق قوقان حاندىعىنىڭ شەكسىز زورلىعى مەن قورلىعىنا شىداي الماي، قارسىلىق كورسەتە بەرسە كەرەك. قوقان باسىندا شاشى جوق تازدارعا دەيىن سالىق سالادى ەكەن.
ويما تازعا — ون تەڭگە.
قىرما تازعا — قىرىق تەڭگە...
مال سالىعى، دۇنيە-مۇلىك سالىعى، قىل اياعى «قىز سالىعى» دەگەن شىعىپتى. كامەلەتكە تولار-تولماس قىزداردى قوقان شابارماندارى زورلاپ الىپ كەتە بەرىپتى.
انە، سوندا قوقاننىڭ حانى ءوزىنىڭ شىمكەنتتەگى ورىنباسارىنا پارمەن بەرەدى:
— بايزاقتى جازالا! — دەپ.
شىمكەنتتەگى ورىنباسار بايزاقتى ءوزى ەمەس، قاراتاۋ داتقاسى وگىزباي ارقىلى شاقىرتادى. وگىزباي بايزاققا:
— قۇرىلتايعا بىرگە بارايىق، — دەپ امالىن تاۋىپتى.
بايزاق سەنىپ قالىپ، شىمكەنتكە بارعاندا، قوقاندىق جەندەتتەر ونى ۇستاپ الىپ، زەڭبىرەكتىڭ ۇڭعىسىنا تاڭىپ قويىپ، اتىپ جىبەرەدى.
كۇل-تالقان بولعان دەنەدەن جالعىز شىناشاق ساۋساعى عانا تابىلىپتى. سول ساۋساق اۋليە — اتا كۇمبەزىنىڭ جانىنا كومىلگەن.
وگىزباي داتقانى قوقان حانى شەكپەن كيگىزىپ، ماراپاتتاسا كەرەك. قۋ دۇنيە دەگەن سول. كۇندەستىك، قىزعانىش دەگەن قىزىل يت تىرشىلىكتە نە ىستەتپەيدى.
ۇرپاقتار بايزاقتى ۇمىتپايدى. ءقازىر ونىڭ اتىندا اۋدان بار.
ال وگىزبايدى ەشكىم بىلمەيدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قيسايعاندى تۇزەتۋ
حرۋششيەۆتىڭ داۋرەنى ەدى. قازاقستاندى قاق ءبولىپ، سولتۇستىگىن «سەليننىي كراي» دەپ اتادى. كرايكوم — سوكولوۆ دەگەن. كرايكومعا قارايتىن كوكشەتاۋ وبلىسىن قاسىم تاۋكەنوۆ دەگەن ازامات باسقارادى.
ءبىر كۇنى قاسىم اەروپورتقا كەلە جاتىپ، جول بويىندا قيسايىڭقىراپ تۇرعان باعاندى كورەدى. قاراسا، «كوكچەتاۆ» دەگەن جازۋى بار.
قاسەكەم شوفەرگە:
— توقتا! — دەيدى داعى، ماشينادان ءتۇسىپ بارىپ، الگى باعاندى ىرعاپ -ىرعاپ سۋىرىپ الىپ، لاقتىرىپ تاستايدى.
بۇل ارەكەت ۇلكەن باستىقتارعا جەتەدى. قاسىم تاۋكەنوۆ قىزمەتىنەن بوساتىلادى.
ونىڭ بيۋرودا ايتقان تۇسىندىرمەسى بويىنشا: «كوكچەتاۆ» ەمەس، «كوكشەتاۋ» بولىپ جازىلۋى كەرەك ەكەن.
ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، سولاي جازىلادى. ءبىراق ورىسشا بولىپ، وزگەرتىلىپ كەتكەن جەر-سۋ اتتارى بۇرىنعى «سەليننىي كرايدا» ءالى تۇنىپ تۇر-اۋ، تۇنىپ تۇر.
ءبىر كەم دۇنيە.
تۇزەتەتىن تاۋكەنوۆتەر جالعىز -جارىم. كوپشىلىگى قورقادى. قۇلدىق پسيحولوگيا...
ءبىر كەم دۇنيە.
وتارلاۋ وزبىرلىعى
باسقىنشىلاردىڭ قورقاۋ ءتاسىلى — باسىپ العان جەر-سۋدىڭ ەجەلگى اتىن لەزدە وزگەرتىپ، ەل-جۇرتتىڭ ەسىنەن شىعارىپ جىبەرۋ.
سونداي مىسالدىڭ ءبىرى — مەدەو.
الماتىنى ۆەرنىي دەگەنىن ارەڭ وزگەرتكەندە، مەدەۋ شاتقالىن كوپكە دەيىن تۇزەتە الماي -اق قويدىق.
مارقۇم تەلمان جانۇزاقوۆ «پراۆدا» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى بولا سالىسىمەن ەڭ ۇلكەن گازەتتىڭ بەتىندە وسى وسپادارسىزدىقتى اشكەرەلەدى. ءسويتىپ، مەدەۋ قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل رەتتە تەلمان قاسىم باۋىرىنىڭ باتىلدىعىن قايتالادى.
ەندى ءقازىر استانادان اتتاپ شىقساڭ، اينالا -توڭىرەكتە كولونيزاتوردان قالعان اتاۋلار ءالى قاپتاپ تۇر.
سونىڭ بىرەۋى ستالين زامانىندا الجير اتانعان، «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرى وتىرعان مەكەن — اۋدان ورتالىعى مالينوۆكا. «نە جيزن، ا مالينا» دەپ تۇتقىندار كەكەتىپ قويعان اتاۋ.
ءبىر كەم دۇنيە.
شوشقا تىكەن
جىلت ەتكەن جاقسىلىق حابار بار ما؟ ۇلكەن قالانىڭ تۇنگى اسپانىنداعى سيرەك جۇلدىزدارداي جىلامسىراپ ارەڭ-ارەڭ كورىنەدى.
سوندا بۇل دۇنيە، ءوزىڭ بەس-اق كۇن قوناق بولساڭ، نەسى قىزىق؟
قىزىق ەتۋ، ءسىرا، اسا دارىندى سيرەك ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن بولار.
مىسالى، مىنا نۇرعيسا سياقتى جارقىلداپ وتسەڭ دۇنيەدەن.
ءبىراق ول قيىنشىلىق كورمەپ پە؟ تاعدىر قيىنشىلىعىنىڭ كوكەسىن كورگەن شىعار. وعان مويىماعان، قايعىنى دا، مۇڭدى دا كورىپ-بىلىپ ءجۇرىپ بۇگىلمەگەن ادامنان انانداي سۇراپىل دا سۇلۋ كۇيلەر، ادەمى اۋەندەر توگىلەر.
ولار – قۇداي سۇيگەن قۇلدار.
تالانتتار راۋشان گ ۇلى سياقتى جان-جاعىنا جۇپار شاشادى، كوڭىل اشادى. تىكەنى، ازابى وزىنە.
تالانتسىز توپاستار تىكەن سياقتى. گۇلدەمەيدى. سۇيكىمسىز. ازابى وزگەگە. جاماندىق سولاردان.
مۇندايلار ءبىزدىڭ ادەبيەتتە بار عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
جۇگەن الىپ جۇگىرگەن بالا
ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىق تويى ەدى. تويدىڭ ەڭ ءبىر سۇبەلى تۇسى ات جارىس قوي. رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن نەبىر سايگۇلىكتەر جينالعان.
بايگە باستالدى. جارىس جولىنىڭ ەڭ ارعى شەتىندە بۋدكا سياقتى بىردەڭە قارايادى...
انە، انە! سوڭعى اينالىم. قاراگەر تۇلپار قارا نوپىردەن وق بويى وزىپ شىعىپ، الدا كەلەدى، جانۋار. كەنەت تىپ-تىك شانشىلعان قۇيرىعى سىلق ەتىپ سالبىراپ، ءدال قالىڭ حالىق وتىرعان تۇسقا جەتە بەرە قاراگەر وماقاسا جىعىلدى. ۇستىندەگى بالا ونىڭ باسىنان اسا ۇشىپ ءتۇسىپ، تەز تۇرەگەلدى دە، اتتىڭ باسىنداعى جۇگەندى سىپىرا باستاپ ەدى، اۋىزدىعى شىقپاي، الگى بالا تىزگىندى جۇلقىپ-جۇلقىپ ارەڭ شىعاردى دا، مارەگە قاراي تۇرا جۇگىردى. بۇل كەزدە ونىڭ تۇسىنان قىلاڭ بوز زۋ ەتىپ وتە شىقتى. ونىڭ سوڭىنان بالا دا مارەگە جەتە بەرە جىعىلدى-اۋ... ءوزى ءسال-پال جەتپەگەن مارەگە جۇگەندى لاقتىردى. جۇگەن ءدال مارە سىزىعىنىڭ ۇستىنە بارىپ ءتۇستى. بۇل كەزدە قىلاڭ بوز دا سىزىقتى كەسىپ ءوتىپ ەدى.
ارتىنشا دۇرمەك قاپتاپ كەتتى دە، بالا كورىنبەي قالدى.
جارىستىڭ اياعى داۋعا، ءتىپتى جانجالعا اينالا جازدادى.
وزىپ كەلگەن قىلاڭ بوزدىڭ يەسى مەن ونىڭ جاقتاستارى مارە سىزىعىنا لاقتىرىلعان جۇگەندى ەسەپكە الماۋ كەرەك دەپ كەرگىدى.
زورىعىپ قۇلاعان قاراگەردىڭ جاناشىرلارى مارەگە جۇيرىكتىڭ ورنىنا جۇگەن بارعانىن اتا-بابا سالتى دەگەن ءۋاج ايتىپ قاسارىستى.
سويتكەنشە، بايگە جارىستىڭ باس باقىلاۋشىسى ميكروفون ارقىلى، قىلاڭ بوز جارىسقا سوناۋ بۋدكانىڭ تاساسىنان سوڭعى اينالىمدا قوسىلعانىن ايتىپ، نە كەرەك، ءبىرىنشى بايگە جۇگەن لاقتىرعان بالاعا بەرىلسىن دەپ جاريالادى.
بۇل كەزدە ەرەن جۇيرىك قاراگەردىڭ ءولى دەنەسى جول ۇستىندە ءالى تەڭكيىپ جاتىر ەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇرەي ءافساناسى
ەۋروپالىقتار اۆيسەننا دەپ كەتكەن اتاقتى ءابۋ ءالي سينا ايتقان مىنا ءبىر اڭگىمە:
ەگىز قوزى. ەكەۋى ەمگەن ەمشەك، جەگەن جەم، ىشكەن سۋ بىردەي. ءبىراق بىرەۋى قاسقىردىڭ قارسى الدىندا بايلاۋلى. ەكىنشىسى — اۋلاقتا، قورادا.
ەندى ءبىر قاراسا: قاسقىردىڭ الدىنداعى قۇر سۇلدەسى قالعان. قوراداعى سەپ-سەمىز.
ءبىرىنشى قوزىنىڭ كۇنىن قۇداي باسقا بەرمەسىن.
كەيدە ويلايسىڭ، ءبىرىنشى قوزىنىڭ ءحالى مەنىڭ باسىمدا ەمەس پە دەپ.
كەيدە مەن ءوزىمدى ايداھاردىڭ الدىندا وتىرعان كوجەك سياقتى سەزىنەمىن. ايداھار تالاي-تالاي كۇشتىلەردى جۇتىپ جىبەرىپ ەدى-اۋ.
اقىن مەن اقبوكەن
ەكەۋى دە قورعانسىز.
ەكەۋى دە تاعدىرلاس.
اقىننىڭ اتى — باۋىرجان. ءبىراق اتاقتى باتىر ەمەس، اقىن ەدى. ول دا جۋالىدان. بەتباقتاعى اقبوكەن قىرعىنى. ول سونى ولەڭمەن جازدى. اقبوكەندى اۋەلى ءتورتاياقتى قاسقىرلار قىردى. ولاردا نىساپ بار ەكەن — بەس قۇرالايدى قۇلاتىپ، سونىمەن تىندى.
ال ەندى جەردە — ماشينا، كوكتە تىكۇشاق مىنگەن قاسقىرلار اقبوكەن تابىنىن قىناداي قىرىپ سالدى.
— ۇرەيدەن بەتباق دالا جۇلدى شاشىن،
جەل تۇردى سولقىلداعان قۇمدى شاشىپ.
جارالى جالعىز قالعان تەكتى تەكە،
قۇلاماي، ارت جاعىنا بۇردى باسىن.
ءور سەزىم مۇمكىن ونى ىرىققا الدى،
قۇلاماي قالت-قۇلت ەتىپ تۇرىپ قالدى.
ادامدار قۋىپ جەتكەن، وق شىعارماي،
مىلتىقتىڭ دۇمىمەنەن ۇرىپ قالدى.
پەندەلەر، كوزدەرىڭدى قۇيىن باسقىر،
تويماساڭ، تاعى قىرعىن ۇيىمداستىر.
بەس بىردەي قۇرالايدى قاناعات قىپ،
قاپ قويعان سەرى ەكەن عوي ءۇيىر قاسقىر.
بولمادىڭ قاسقىر عۇرلى ءور توياتتى،
باسىڭا ويناتار ما ەدى سول تاياقتى؟!
بۇل ءسوزدى تەكە ءبىراق ايتا المادى،
سەرپىدى، قۇلاپ ءتۇسىپ، ءتورت اياقتى.
قىرعىنعا كۋا بولىپ قۇم جىلادى،
اسپاندا اي دا جىلاپ، قىنجىلادى.
قاسقىر دا ءىشىن تارتتى بۇل سۇمدىققا،
پانا ەتىپ ۇيىقتاپ جاتقان ءبىر جىرانى...
باۋىرجان ۇسەنوۆ بەتپاقدالا قىرعىنىن وسىلاي جازدى.
اجالدىڭ وعى وعان دا ءتيىپ، ومىردەن جارق ەتىپ، لەزدە ءوتىپ كەتتى. ال ولەڭدەرىنىڭ ءومىرى، ءسىرا، ۇزاق بولار.
ال اڭدى، تابيعاتتى قورعاۋ قوعامى اقىننىڭ وسى ولەڭىن ءوز مەكەمەسىنىڭ ماڭدايشاسىنا جالاۋلاتا ءىلىپ قويسا عوي... ءبىراق سول قوعامنىڭ ءوزى الدىمەن اتىپ جۇرمەسىن قۇرالايدى...
انا جىلدارى سارىاعاشقا بارىپ جۇرگەندە، سونداعى زالدان قابىرعاعا ءىرى جازۋمەن ءىلۋلى تۇرعان «حوش، سارىاعاش، ءنارلى سۋ» دەگەن تۇمانباي اقىن ولەڭىن كورىپ ەدىم. ەستەن شىقپايدى.
ال تابيعات، اڭداردى قورعاۋ مەكەمەلەرى باۋىرجان ۇسەنوۆ ولەڭدەرىن بىلسە عوي، شىركىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
تاسكەكىرە
باياعى-باياعى، سوعىس جىلدارى، بالا كۇنىمدە (ەگەر بالا كۇن دەۋگە كەلەر بولسا) تاسكەكىرەمەن تالاي شايقاسقانبىز.
مەكتەپ بالالارىن ساباقتى قويعىزىپ، ارپا-بيدايدىڭ ارام ءشوبىن وتاۋعا ايداپ شىعۋشى ەدى عوي. سونداعى تاسكەكىرە عوي. تاسميا سياقتى بۇل دا جاۋ...
سول تاسكەكىرەمەن مىنا مارحابات بايعۇتتىڭ اڭگىمەسىندە تاعى كەزدەسەيىن. ارادا الپىس جىل وتكەننەن كەيىن.
مارحاباتتىڭ تاسكەكىرەسى — سيمۆول. مەڭزەۋ.
باسقالاردىڭ ايەل ءسۇيۋى — ءلاززات. ال مارحاباتتىڭ گەرويى قالىپبەك سەگىزىنشى كلاستى بىتىرە سالىسىمەن — قويشىنىڭ كومەكشىسى. ءومىرى قوي باعۋمەن وتكەن. جۇرت سياقتى ويناپ-كۇلىپ، جاستىق شاقتىڭ قىزىعىن كورە الماي، توماعا تۇيىق كۇن كەشكەن جان.
وعان ۇلگى كورسەتىپ، «كوزىن اشقان» كولحوز باستىق. ونىڭ ءانى: «لادى-لۇككى-لايلىم». ءتورت بالاسىن، اپ-ادەمى ايەلىن تاستاپ، قالانىڭ بويداق قاتىنىنا ۇيلەنگەن «لادى-لۇككى-لايلىم».
ال سودان كورگەنىن ىستەمەك بولعان قويشى قالىپبەكتىڭ «جەگەنى» تاسكەكىرە – اششى، ۋلى، كەرمەك كەكىرە.
ءبىر كەم دۇنيە.
«ستالينگە حات» — موسكۆادا
«ستالينگە حات» پەساسىن جارىققا شىعارىپ، باعىن اشقان رەجيسسەر رايىمبەك سەيتمەتوۆ ەدى. الماتىدا، سپەكتاكل جاستار تەاترىندا ۇزبەي ۇزاق ۋاقىت ءجۇردى.
1987 جىلى جاستار تەاترى وسى سپەكتاكلدى موسكۆانىڭ تەاترلار ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنا اپارىپ قويعاندا، سونداعى ۇستاز ميحايل نوۆوجيحيننان باستاپ، بارلىق ارتيستەر، كورەرمەندەر – ءبارى جىلاعانى-اي.
جاستار تەاترىنان رايىمبەك قالاي كەتتى، سول-اق ەكەن باسقا «دانىشپاندار» سول سپەكتاكلدى رەپەرتۋاردان الىپ تاستادى.
رايىمبەك تۇركىستانعا بارىپ، جاڭا تەاتر اشىپ، «دومالاق انانى» قويدى.
ەسىل ازامات جالعان دۇنيەدەن ەرتە كەتىپ قالدى.
ونىڭ رۋحىن دومالاق انانىڭ، تۇراردىڭ ءارۋاقتارى قولداي ءجۇرسىن، اللا و دۇنيەسىن جۇماقتان بەرسىن.
تارلان تاحاۋي
الماتىدا، «گورنىي گيگانتتا» جازۋشىلارعا ارنالىپ شىعارماشىلىق ءۇي سالىندى. سوندا جاتىپ عابيت مۇسىرەپوۆ «ۇلپاندى»، «جات قولىنداعىنى» جازدى.
تاحاۋي احتانوۆ «شىراعىڭ سونبەسىندى» جازدى.
مەن «قىزىل جەبەنىڭ» سوڭعى كىتابىن ءبىتىرىپ ەدىم.
الماي-بەرمەي، تاحاڭ مەنى ءىش تارتتى. ىنىسىندەي سىرلاستى. مەن ونىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ «ايعا شاعىلعان نايزا» دەگەن ەسسە جازدىم.
اڭگىمە قۇمار كىسى ەدى، جارىقتىق. «انت» اتتى اتاقتى پەساسىن جازعاندا تاريحتى قالاي قوپارعانىن ايتادى.
جالاڭ تاريح كوركەم پەسا بولمايدى عوي. تاريحقا جان ءبىتىرۋ كەرەك. ءابىلقايىردىڭ ءابىلقايىر ەكەنىنە، فاتيمانىڭ فاتيما ەكەنىنە كورەرمەن شىننان سەنۋى كەرەك.
ال بۇل شارۋا تەك حاس تالانتتىڭ قولىنان كەلەدى.
— ءابىلقايىر — تراگيچەسكوە ليسو، — دەيدى تاحاڭ. — اقىلدى. ناعىز قولباسشى. ءبىراق زامانى — تراگەديا. تاعدىر ونى ورىس قاتىن پاتشاعا تاۋەلدەر ەدى.
— ال ءابىلقايىر حاننىڭ بالاسى نۇرالى، مىنە، بۇل دۋندۋك، — دەيدى تاحاڭ. — دۋندۋكتىڭ قايدان شىققانىن بىلەسىڭ بە؟
— جوق، — دەيمىن مەن. — ايتەۋىر، ورىستار دۋندۋك دەپ جاتادى عوي.
— ول قىزىق، — دەيدى تاحاڭ قىزا ءتۇسىپ. قاسى كەيدە كەرىلىپ، كەيدە ەكى قاستىڭ اراسى جيىرىلىپ كەتەدى. — ول بىلاي. اناۋ ەدىلدىڭ ار جاعىندا قالماق بار عوي. سول قالماقتىڭ ايۋكە دەگەن حانى بولعان. كادىمگى قيسسالارداعى ايۋكە شە؟
— ءيا.
— و، ايۋكە كوۆارنىي. بىرەسە ورىستارمەن دوس بولادى. بىرەسە باشقۇرتتارعا جاقىنداسادى. ەندى بىردە باشقۇرتتاردى ورىستارمەن بىرگە شابادى. قىرىم حاندىعىمەن دە دوس بولادى. ءتىپتى وسمان-تۇرىك سۇلتاندارىمەن دە سەپتەسەدى.
سول ايۋكە ولگەننەن كەيىن، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى دۋندۋك تاققا وتىرىپ، ەدىل قالماقتارىن تۇركيانىڭ قولاستىنا قاراتپاق بولادى.
وندايدى ورىستار وڭدىرا ما؟ سودان كەيىن ورىستار ەسالاڭ شاتىستاردىڭ ءبارىن «دۋندۋك» دەپ اتاپ كەتكەن.
تاحاڭ سيگارەت تۇتاتادى. ويماقتاي ريۋمكەلەردى قاعىستىرىپ، ازداپ-ازداپ كونياك ۇرتتاپ قويامىز.
— نۇرالى حان، ونىڭ تۋىسى ايشۋاق سۇلتان ورىستاردىڭ شەن-شەكپەنىنە،
سىيلىقتارىنا ءماز بولىپ، ەستەكتەرگە كوپ وبال جاسادى.
— ەستەك كىم؟
— ءبىزدىڭ جاقتا باشقۇرتتاردى ەستەك دەيدى. باشقۇرتتاردا قاراساقال،
باتىرشا دەگەن كوسەمدەر بولعان. ورىس پاتشاسىنا قارسى كوتەرىلىس كوسەمدەرى.
— سالاۋات، — دەپ قالامىن مەن دە بىردەڭە بىلگەن بولىپ.
— ول كەيىن، — دەيدى تاحاڭ ءسوزدى بولمە دەگەندەي تىجىرىنىپ. — پاتشا
اياسىن با، ەستەكتەردى قىرىپ جىبەردى. ەستەكتەر باس ساۋعالاپ قازاق دالاسىنا قاشپاي ما؟ ورىستاردىڭ ايداپ سالۋىمەن نۇرالى، ايشۋاق بوسقىن باشقۇرتاردى ابدەن ازاپتادى.
اڭگىمە «انتتىڭ» قالاي جازىلۋىمەن باستالىپ، اياعى ايۋكە، ايشۋاقتارعا جالعاسىپ كەتكەنىن بايقاماي قالامىز...
ءبىر كەم دۇنيە.
باۋىرجان مەن تاحاۋي
باۋكەڭ ايتتى:
— وسى كۇنى «مەنىڭ بابام باتىر بولعان. مەنىڭ بابام پالەن بولعان، تۇگەن بولعان» دەيتىن دۋايپاتتار كوبەيدى. جارايدى، بولسا، بولعان شىعار. ال سول ۇلىنىڭ ۇرپاعى باباسىنىڭ تىرناعىنا تاتي ما؟ ەندى ونىڭ كەلەر ۇرپاعى ونىمەن ماقتانا الا ما؟ سونى نەگە ويلامايدى؟! — دەپ قاھارلانادى.
... ال ۇرپاقتارى ۇيالماي تاحاۋيمەن ماقتانۋىنا بولادى.
باۋكەڭە جاعىمپازدار، ەكىجۇزدىلەر، ماقتانشاقتار ۇناي بەرمەيدى. ال تاحاۋي دەسە:
— و، ول كوتىبار كوكەمنىڭ تۇقىمى عوي. ۇقسايدى باباسىنا، – دەپ قوياتىن.
شىنىندا دا، اتى قيىن بابامىزدىڭ باتىرلىعى، ادالدىعى، اڭعالدىعى، تۋراشىلدىعى تاحاڭنىڭ تۇلا بويىندا تۇنىپ تۇرعانداي ەدى.
باۋىرجان مومىش ۇلى دۇنيەدەن قايتقاندا، تاحاۋي ءقابىر باسىندا، جاندۇنيەسىن اقتارا، حاس شەشەندىگى ەسەلەي اشىلىپ:
— باۋىرجان مىنا نوقتالى دۇنيەدە نوقتاعا باسى سيماي كەتكەن ادام، – دەدى عوي.
تاحاڭ ءوزى دە سونداي ەدى-اۋ.
قايتىس بولاردان ءبىراز بۇرىن كوڭىلىن سۇراپ، ۇيىنە باردىم.
— مىنا جۇرەككە جاردەم بەرەتىن ستيمۋلياتور گەرمانيادا بار ەكەن. جەتە المايمىن. قارجى كەرەك. تەرەششەنكوعا حات جازىپ ەدىم، جاۋاپ جوق، – دەدى.
ءدال سول تۇستا ۇكىمەت قازاقستان قازىناسىن تالاپايعا سالىپ جاتقان شاق ەدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ بايتەرەگى قۇلايىن دەپ تۇرعاندا سوعان تىرەۋ بولۋعا جاراماعان ۇكىمەت كىمگە وپا بەرەدى. كەلدى – كەتتى.
تۋرا كەلگەن اجالعا امال جوق. ال كوپە-كورنەۋ سول اجالدى تەجەي تۇرۋعا بولاتىن ساتتە قول ۇشىن بەرمەۋ – تاسقۇدايلىق!
ءتىرى بولسا، بيىل سەكسەن بەسكە تولار ەدى.
بەتەگە كەتىپ، بەل قالار،
بەكتەر كەتىپ، ەل قالار.
ەل امان بولسا، تاحاۋي ەستەن كەتپەس.
اقىنداردىڭ پىراعى
اۋەلى پىراق تۋرالى. پىراق — مۇحاممەد پايعامباردىڭ عارىشقا ۇشقاندا مىنگەن اتى.
عافۋ اعامىز اقىنداردىڭ ىشىندەگى ناعىز پىراعى ەدى.
7 نويابر. مەرەكە. قاراشانىڭ قارا سۋىعى. دەمونستراسيا. وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ىرگەسىندەگى تريبۋنانىڭ الدىنان وتۋگە ءتيىسپىز.
ۇزىننان-ۇزاق جالاۋلاتقان، كوسەمدەردىڭ پورترەتتەرىن كوتەرگەن تىزبەك. جازۋشىلار، باسپاگەرلەر، رەداكسيا قىزمەتكەرلەرى – دزەرجينسكيي مەن كالينين كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا تۇرمىز.
كۇن سۋىق. اراق الىپ، جىلىنايىق دەسەك، ماگازيندەر جابىق. وسىنداي ءبىر «قيىن» ساتتە «پروستور» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى يۆان شۋحوۆ ءبىر جۋان تەرەكتىڭ تاساسىندا تەرىس قاراپ تۇرا قالىپ، شالبارىنىڭ ارتقى قالتاسىنان اپ-ادەمى كۇمىس فلياگىن سۋىرىپ الىپ، تىعىنىن بۇراپ اشىپ، ىشىندەگىدەن قىلق-قىلق ەتكىزىپ، جۇتىپ-جۇتىپ الىپ، قايتادان قالتاسىنا سالىپ قويدى. دوڭەس كوزىلدىرىگىن كوتەرىپ، اۋزىن سيپاپ، جوتكىرىنىپ الدى. سوندا اپ-الاسا بويى ۇزارىپ كەتكەندەي كورىندى. سونىڭ ءبارىن بايقاپ تۇرعان اقىن عافۋ قايىربەك تابان استىندا:
— يۆان شۋحوۆ دەگەنىڭ مىنا كىسى،
كوتەنىندە سالپاڭدايدى فلياگىسى.
يۆان ءىشىپ، سەن ىشپەي تۇرعان كەزدە،
كىسىنىڭ كەلەدى ەكەن جىلاعىسى، -
دەپ ساڭق ەتە قالدى. بۇرسەڭدەپ تۇرعاندار جارقىراپ، قىران كۇلكىگە باتتى.
يۆان شۋحوۆ تۇككە تۇسىنبەي:
— چو-چو؟ — دەي بەرەدى.
وعان بىرەۋ عافۋدىڭ ولەڭىن اۋدارىپ، تۇسىندىرگەن بولىپ جاتىر. ءبىراق ولەڭنىڭ سوڭعى جولىنداعى «كىسىنىڭ» دەگەندى «قازاقتىڭ» دەپ وزگەرتىپ جىبەردى. جالعىز سوزدەن ءمان-ماعىنا مۇلدە باسقا سيپات الىپ، سايقال ساياساتقا بۇرىلىپ كەتتى.
قايران عافەكەم، ەرەن جۇيرىك ەدى عوي. ەرتەرەك كەتىپ قالدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تاسماڭداي بالىقتار
تاراز شاھارىندا ءجۇر ەدىم. جىگىتتەر:
— بالىق اۋلاپ قايتايىق، — دەدى.
— بيلىكولدەن بە؟
— جوق، سەڭگىربايدان، — دەيدى.
قالادان ونشا الىس ەمەس (شامادا، اكىم تارازي تۋعان اۋىل تۇسى).
بالىقشى مامىردىڭ ايتۋى بويىنشا، جورىققا تاس قاراڭعى، ايسىز تۇندە شىعۋىمىز كەرەك ەكەن. جەلسىز ءتۇن بولسا، تەگى،جاقسى.
تاۋەكەل دەپ قايىققا مىندىك.
مامىردىڭ ماڭدايىندا — فونار شام. تەرەڭگە جەتكەندە ماڭداي شامدى جارق ەتكىزىپ جاعىپ جىبەردى.
سول-سول ەكەن، سۋدىڭ استىنان ءداۋ-داۋ بالىقتار شورشىپ، شاپشىپ، سەكىرگەنى-اي. مامىر نايزا-تاياقپەن شانشىپ-شانشىپ، قايىقتىڭ ىشىنە تاستاپ جاتىر. ەسىرگەن بالىقتاردىڭ كەيبىرەۋى قايىقتىڭ ىشىنە وزدەرى قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر.
— بۇل قاي بالىق؟ — دەيمىن.
— تاسماڭداي. تۆەردولوبيك، ياكي تولستولوبيك.
— سازانى جوق پا؟
— سازان جارىق تۇسىرگەندە تەرەڭگە كەتەدى.
— بالىقتار دا ادامدار سياقتى ەكەن عوي. اقىلدىسى بار، اقىماعى بار.
اقىماعى كوبىرەك پە، نەمەنە؟..
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇلتتىق رۋح
«جاھاندانۋ! جاھاندانۋ!» دەپ جالاۋلاتقان ۇران سياقتى ۇندەر ۇدەي تۇسكەن زامان.
جالاۋلاتقان جاھاندانۋدىڭ ار جاعىندا نە بار؟
ءۇڭىلىپ قارايىن دەسەم، بويىم جەتپەيدى. ويىم دا جەتپەيدى.
مەن بىلسەم، بۇل جاراتقان قۇدىرەتتىڭ امىرىنە كاپىرستان-قارسىلىق.
جاراتقان قۇدىرەت تابيعاتتى سان الۋان ەتىپ جاراتتى. گۇلدەرگە قاراڭىزشى: سان الۋان قىزىل، جاسىل سارى، كوك... شۇعىلا-كەمپىرقوساققا قاراڭىزشى: بوياۋلاردىڭ سان ءتۇرى بار. جان-جانۋار، اڭ قۇستار شە... ءارقايسىسىنىڭ ءوز ءۇنى، ءوز ءتىلى بار.
ءبارىن ءبىر كەلكى، ءبىر ءبىر قالىپتان شىعارامىن دەسە، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى جەتپەي قالعان جوق شىعار.
ادامدار دا سونداي. ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتىلى بار.
ال ەندى جاھاندانۋ دەگەن «جاڭا قۇدايدى» قولدان جاساپ الىپ، ادامدار ءبىر-اق تىلدە سويلەمەكشى مە؟
كۇنى كەشە عانا بولعان سونداي ءبىر سوراقى تالاپ شىعىپ، سوۆەتتەر وداعى دەگەن ەلدە بارلىق ۇلتتاردى ءبىر-اق تىلدە، ورىس تىلىندە سويلەتپەكشى بولعان.
قۇداي ساقتاپ، ول وداق تارادى دا، ءار ۇلت ءوز تىلىندە سويلەۋگە ەركىندىك الدى-اۋ.
ءبىراق قاتەرلى كەسەل اتپەن كەلىپ، جاياۋ قايتاتىن كورىنەدى. ورىسشا بولىپ كەتكەن ءتىل اسىرەسە كەڭسەلەردە، ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە، مينيسترلىكتە ءالى سىرەسىپ تۇر.
اركتيكانىڭ مۇزى سياقتى دەسە دە، مۇزدى مۇحيت تا ەريتىن كورىنەدى.
«انا ءتىلى» اتتى گازەت تاياۋداعى ءبىر نومىرىندە ەلدەن ءسۇيىنشى سۇراپ: «القا ءماجىلىسى قازاقشا ءوتتى» — دەپ ايقايلايدى. ءبىراق ارتىنشا «الايدا مەملەكەتتىك ءتىل بيلىكتىڭ كۇندەلىكتى ەڭ ماڭىزدى مىندەتىنە اينالماي وتىر»، — دەپ سىبىرلادى. بۇعان دا شۇكىر.
ءسىرا، قاتەرلى اۋرۋ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ، گرامداپ شىعاتىن شىعار.
ءبىر كەم دۇنيە.
ەلدىباي — ليباي — لي بو
«ەگەمەننىڭ» كەشەگى، 5 اقپاندا شىققان سانىندا «قىتايدى قايران قالدىرعان قانداسىمىز ەلدىباي اقىن تۋرالى نە بىلەمىز؟» دەگەن تاقىرىپپەن مۇحتارحان ورازبايدىڭ ۇلكەن ماقالاسى جاريالاندى.
ماتەريالدى وقىپ شىققاننان كەيىن، ءبىر كەزدە كونە جۇڭگو پوەزياسىن وقىعانىم ەسىمە ءتۇستى. سول جيناقتىڭ ىشىندە ەلدىباي — ليباي اقىن ولەڭدەرى بار سياقتى ەدى-اۋ دەگەن مازالاي بەردى. اقىرى، 1956 جىلى موسكۆادا باسىلىپ شىققان الگى جيناقتى جات تا كەپ ىزدەيىن.
تاپتىم. ءبىراق وندا ەلدىباي — ليباي جوق، لي بو بار ەكەن. تۋعان جىلى 701 دەپ تۇر. بۇل ماقالادا ايتىلعان جىلمەن ءدال كەلەدى. دۇنيەدەن وتكەن كەزى دە مۇحتارحان تۋىندىسىندا كورسەتىلگەن داتامەن بىردەي — 762 جىل. ال ەلدىباي — ليبايدىڭ جۇڭگو تىلىندە لي بو بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ولەڭدەرىنىڭ سيپاتى گازەتتە جاريالانعان ماقالادا كەلتىرگەن مىسالدارمەن سارىنداس.
وسى ارقىلى ايتپاعىم: كونە زاماندا ءومىر ءسۇرىپ، جۇڭگو كلاسسيكتەرىنىڭ قاتارىندا جۇرگەن قانداس بابامىزدىڭ ولەڭدەرىن ءوز ۇرپاقتارى قازاقشا وقىسا، قۇداي تىلەكتى بەرگەنى ەمەس پە؟! ءبىلسىن الەم قازاق تەگىنىڭ ۇلىلارى قايدا جاتقانىن.
ونەر — ۇزاق،
ءومىر — قىسقا.
Azt longo،
Vita vrevis.
يسكۋستۆو دولگوۆەچنو،
جيزن كوروتكا.
«ءتوزىم تاماشا سيپات. ءبىراق شەكسىز ۇزاق توزۋگە ءومىر تىم قىسقا عوي» (مۇحتار اۋەزوۆ داپتەرى).
تۇگەل مەن تۇتاس
تارازدان شىعىپ، شاقپاقتان اسىپ، تۇركىباس ورتالىعىنا كىرە بەرگەندە جول بويىندا قاسيەتتى جازۋ تۇر:
«تۇركى ەلى، تۇگەل بول!
تۇركىستان تۇتاس بول!»
اۆتورى تۇرار رىسقۇلوۆ ەكەن. ءسىرا، ول كىسى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ايتىلعان ۇران شىعار.
سول تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان كىرگەن ەدى.
1924 جىلى ستالين ءبىرتۇتاس تۇركىستاندى ءبولىپ-بولىپ تاستادى.
رىسقۇلوۆتىڭ ارمانى ءۇزىلدى. «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر!» دەگەن سۇرقيا ساياسات بەلەڭ الدى.
ال بولىنگەندى ءبورى جەيدى دەۋشى ەدى.
كىم بىلەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جالعىز ۇل...
جالعىز ۇلى بار كىسىنىڭ
شىعار-شىقپاس جانى بار.
ەكى ۇلى بار كىسىنىڭ
وكپە، باۋىر، جالى بار.
ءۇش ۇلى بار كىسىنىڭ
بۇحارادا مالى بار.
ءتورت ۇلى بار كىسىنىڭ
اسپانعا سالعان جولى بار.
كەشەگى جوق-جىتىكتەۋ، قيىن-قىستاۋ كەزدىڭ وزىندە «التىن القا»، «كۇمىس القا» تاققان انالار ءتىزىمى گازەتتەردە ءجيى-جيى جاريالانىپ تۇرۋشى ەدى. سوڭعى ون-ون بەس جىلدىڭ كولەمىندە كورىنبەي كەتتى.
بالا تۋۋدىڭ التىن بەسىگى اۋىلدىڭ وزىندە ءقازىر نارەستە سانى قاسقالداقتىڭ قانىنداي ازايدى. بالا تابۋ جالعىز-جارىمنان اسپايتىن بولدى.
نە سەبەپ؟ تۇرمىس-جاعداي بۇرىنعىدان گورى ءبىرشاما تاۋىرلەنگەن سياقتى ەدى. نە كورىندى؟ الدە وركەنيەتتىڭ «وكىرىگى» مە، الدە گەندەرلىك ساياساتتىڭ سيپاتى ما؟
ءبىز تىم-تىم ازبىز عوي. ازدىڭ ماڭدايىندا ب ا ق تۇرمايدى دەۋشى ەدى عوي.
كەيبىر ەلدەر سياقتى بىزگە جەر جەتپەي جاتقان جوق.
شىننان بولاشاقتى بولجاي المايتىن، ءبىر كۇندىك قارىندى عانا ويلايتىن بەيقام ەلمىز بە؟
ۇكىمەت، پارلامەنت قۇر كەكىرىك اتىپ وتىرا بەرە مە؟
كارى قىزدار مەن ءسۇربويداق جىگىتتەر كوبەيدى.
ويلان، ۇكىمەت!
شاڭىراق بولماي، شارانا دا بولمايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جەتى كۇلشە قۇدايى
الماتىدا ماسانچي دەگەن كوشەدە تۇرۋشى ەدىك. كورشى ۇيدەگى ۇلجان ەسىمدى قارت اپاي بۇكشيىڭكىرەگەن بەلىن قوس قولىمەن تىرەگەندەي ارقاسىنا سالىپ الادى.
سول كىسى ءبىر كۇنى اۋلاعا شىعىپ، ايقايلاپ ءجۇر:
— قۇدايى نان! قۇدايى نان!
اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالار جينالىپ، قىزىق كورگەندەي بولادى. قارت كىسى ولارعا جالىنعانداي بولىپ:
— اينالايىندار، كەلىڭدەر، قۇدايى نان جەڭدەر، – دەپ ءارقايسىسىنا كۇلشە ۇسىنادى.
بار بولعىر بالالار مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ، ناندى الماي، شەگىنشەكتەپ كەتەدى.
قايران توقشىلىق-اي دەسەڭشى.
— اينالايىندار، الىڭدار! اۋكەن اعامىز جازىلىپ كەتسىن دەپ جەڭدەر!
سويتسە، كەيۋانانىڭ جالعىز ۇلى قاتتى اۋىرىپ جاتىر ەكەن. ونى تۇسىنەتىن بالالار قايدا؟ توقشىلىق قوي.
سويتكەن قايران انا بايعۇستى قار ەرىپ جاتقان كەزدە، كوكتەمنىڭ كوك وزەگىندە، بەس قابات ءۇيدىڭ توبەسىنەن قۇلاعان مۇز سۇڭگى ءدال باسىنا ءتۇسىپ، مەرت قىلدى.
دالادا جانازاسىن شىعارىپ جاتقاندا، الگى بالالار سوستيىسىپ قاراپ تۇردى.
ەندى ولارعا:
— اينالايىندار، الىڭدار، قۇدايى كۇلشە، الىڭدار! – دەپ كىم سوڭدارىنان جالىنىپ جۇرەر ەكەن؟
دۇنيەدەن ەسكىنىڭ سوڭعى كوزى وتتى-كەتتى.
ءبىر كەمدۇنيە.
كارى قۇلجا جالعىز جايىلادى
مىڭ دا توعىز ءجۇز وتىز ەكىنشى جىلى تۋعاندار...
سول جىلى تۋماي جاتىپ قىرىلعاندار...
وبالدارىڭ گولوششەكين — قۋ شەكە دەگەن يمانسىزعا. ءستاليننىڭ قازاقستانعا جىبەرگەن جەندەتى.
گولوششەكيننىڭ شىن ءاتى-جونى شايا يسكوۆيچ. گولوششەكين — پسيەۆدونيم، ريەۆوليۋسيونەر بولعانداعى اتى. ونىسى دا وڭىپ تۇرعان جوق. شىنىندا دا، قۋ شەكە بولدى. اشارشىلىقتى قولدان جاساي كەلدى.
ۇرانى: «لۋچشە پەرەسوليت، چەم نەدوسوليت!».
ناتيجەسىندە حالىق قىناداي قىرىلدى.
1932 جىلى تۋعاندار وتە از. سونىڭ ءبىرى — مەن. مەنەن باسقا، مەن بىلەتىندەردەن ايگىلى ءازىربايجان مامبەتوۆ بار. اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ بار. جازۋشى نۇرعوجا ورازوۆ بار. مەنىمەن ورتا مەكتەپتى 1950 جىلى بىرگە بىتىرگەن ءابدۋالى دانايەۆ بار.
ءىرى تۇلعا كامال سمايىلوۆ بار ەدى. ول ءقازىر جوق. قۇداي و دۇنيەسىن بەرسىن.
ايتپاقشى، شىڭعىس حان تۇقىمىنان قالعان تۇياق — شوتا ءۋاليحانوۆ بار. ءومىر-جاسى ۇزاق بولعاي!
جيىن-تويعا، كوپشىلىك باس قوسقان جەرگە بارعاندا باتا قىلىپ، دۇعا وقيتىن كارىسى مەن بولىپ قالىپپىن.
ءبىراق كوبىنەسە جالعىز قالاسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىلا جۇمىستا. مەنىڭ جۇمىسىم — جالعىزدىڭ جۇمىسى. قارۋىم — قالام. ءورىسىم — قاعاز.
ەندى قانشا جارىق ساۋلە بۇيىرادى — ءبىر جاراتۋشى قۇدىرەت بىلەدى.
جالعىزدىڭ جارى — قۇداي دەگەن.
ءبىر كەم دۇنيە.
مەكتەپ قارتايمايدى
باياعى مامبەت باتىردىڭ، ونىڭ ۇلى بايزاق داتقانىڭ ۇرپاعى ءنابي مىرزا انا ءبىر جىلى مەن دەپۋتاتتىققا ءتۇسىپ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەسىپ جۇرگەندە، مەنىڭ سەنىمدى وكىلىم بولدى.
سايلاۋشىلارمەن كەلەسى ءبىر كەزدەسۋ كەزىندە مەن وقىعان مەكتەپ تۋرالى ايتا كەلىپ:
— مەكتەپ قارتايمايدى! — دەدى. وتە ءبىر تاۋىپ ايتىلعان ءسوز — قاناتتى ءسوز
دەسە دە بولادى. مەكتەپ مۇحيت تولقىندارى سياقتى. جىلدا جاڭا تولقىن ءبىتىرىپ شىعادى. مەكتەپ بىتىرگەندەر قارتايادى. ال جاڭا تولقىندار كەلە بەرەدى.
مەكتەپ قارتايمايدى.
مەكتەپ بىتىرگەندەر قارتايادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
باگيرا — قارا قابىلان
استاناعا كوشەتىن بولىپ، الماتىنىڭ ۆوكزالىندا پويىز كۇتىپ تۇرمىز.
كوپ كۇتتىرمەي، كوگىلدىر ۆاگوندار ءتىزىلىپ كەلىپ تۇرا قالدى. №7 ۆاگون. كۋپەسى ەكى كىسىلىك.
اسىعىپ-ۇسىگىپ، جەڭىس باجا مەن قايىنبيكەم اقتاماق جەتتى. باجانىڭ قولىندا قاتىرما قاعاز قوراپ بار. تورت ەكەن دەپ قالدىم.
سويتسەم، مىسىقتىڭ ماۋلەنى — جۇدىرىقتاي عانا بالاقاي. قاپ-قارا. كوزى مونشاقتاي جاسىل-سارى.
— اتىن نە دەپ قويدىڭدار، — دەيمىن باجاما.
— اتى جوق، — دەپ كۇلدى جەڭىس باجا. جاقسى ىرىمعا بالادىم دا:
— مۇنىڭ اتى باگيرا بولادى، — دەدىم
— سول باگيرا سەگىز جىل جاسادى. ءۇش رەت بالالادى.
باگيرا — اعىلشىن جازۋشىسى رەديارد كيپلينگتىڭ «ماۋگلي» دەگەن رومانىنداعى قارا قابىلاننىڭ اتى.
كونە ەگيپەتتەگى پەرعاۋىندار پيراميداسىنداعى سۋرەتى سالىنعان مىسىق.
حازرەتى مۇحاممەد پايعامبار الدىنا الىپ، ارقاسىنان سيپاعان مىسىق.
مۇحاممەد پايعامباردىڭ شەكپەنىنىڭ ەتەگىنە مىسىعى جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپتى. حازرەتى پايعامبار نامازعا تۇرايىن دەسە، مىسىقتى وياتۋعا قيماي، شەكپەنىنىڭ ەتەگىن قايشىمەن قيىپ تاستاپ، تۇرەگەلىپتى. اسا قادىرلەگەنى عوي.
***
تۇسىمدە ۆوكزال باسى ەكەن دەيمىن. جۇك پويىزى كەتىپ بارادى. سوڭعى اشىق ۆاگوندا — باگيرا! شاقىرسام، قارامايدى. جۇگىرسەم، جەتە المايمىن. باگيرا نەگە قارامايدى؟ وكپەلى مە دەپ ويلايمىن.
بۇل ءتۇسىم ەدى.
ءبىراز كۇن وتكەندە باگيرا قاتتى اۋىرىپ ءولدى.
اقىلدى مىسىق ەدى. مەنىڭ اۋرۋ جۇرەگىمدى جازباقشى بولىپ كەۋدەمە جاتىپ الۋشى ەدى. الدىڭعى ەكى اياعىمەن ىشىمە ماسساج جاساۋدى وعان كىم ۇيرەتتى؟! وزىنە تۋاسى بىتكەن قاسيەت.
قايداعى ءبىر مىسىقتى جازعانى نەسى دەپ قالماڭدار.
ول — پايعامباردىڭ سۇيىكتىسى.
قابىلان اۋلەتىنىڭ جۇرناعى.
بار ەدى — جوق بولدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
اۋىلدى اڭساۋ
ءبىر جول بار — جاقىن،
جاقىن دا بولسا — الىس.
ءبىر جول بار — الىس،
الىس تا بولسا — جاقىن.
(حالىق ايتقان)
تارازدان شىققان جولاۋشى پويىزى بوراندىعا ءبىر ساعاتتا جەتىپ قالادى. وعان جەتكەنشە جولدا تەسكەنتاۋدان وتەدى. تەسكەنتاۋدىڭ تۇنەلىنەن شىعا بەرە سول جاعىڭنان ءتاڭىرتاۋ جارق ەتە قالادى. ءتۇتىن ساسىعان قاراڭعى تۇنەكتەن شىعىپ، جانناتتىڭ جارىق الەمىنە شىعا كەلگەندەي بولاسىڭ.
پويىز دا وسى پەيىش كەلبەتىن كيە تۇتقانداي كىسىنەپ-كىسىنەپ الىپ، جۇيتكي تۇسەدى. انە-مىنە دەگەنشە كۇركىرەۋسۋدان ءوتىپ، سۇرىم ستانسياسىنا جەتىپ، 111-بەكەتكە بەت الادى.
ەندى مەن تامبورعا شىعىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلايمىن. 111-بەكەتتىڭ بۇرىنعى اتى — قازباستاۋ. ار جاعى — تاۋعا قاراي ءبىزدىڭ اۋىل جاپ-جاقىن.
ەگەر بوراندىدان ءتۇسىپ قالسام، اۋىل الىس. 111 — جاپ-جاقىن. جەكسەنبى – ءبىر-اق كۇن دەمالىس، ەرتەڭ كەرى قايتۋىم كەرەك.
پويىز 111-گە توقتاماس. سوندىقتان تامبوردان سەكىرۋگە تۋرا كەلەدى. ەسىكتەن تۋرا سەكىرسەڭ، ەكپىن پويىزدىڭ استىنا تارتىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان پويىزبەن جارىسا العا قاراي سەكىرۋ كەرەك.
جول جاعاسى شاعىل تاس. وتكىر پىشاق سياقتى.
جۇرەكسىنەمىن. پويىز 111-گە تاياپ قالدى. تاۋەكەل دەيمىن. جۇرەك سورلى اتقاقتايدى. ءتىپتى پويىزدىڭ دۇرسىلىنەن دە قاتتى. ءبىراق 111-دەن ءوتىپ كەتەتىن بولدى عوي! سەكىر!
شەكەم تىز ەتىپ اۋىرعانداي بولدى. سيپاپ ەدىم، الاقانىم قان-قان. ءۇستى-باسىمدى قاققىلاپ قاراسام، ساۋ سياقتى. تەك سول جاق شەكەم قاناپتى.
باستان قۇلاق ساداقا!
اۋىلعا قاراي تىكە تارتتىم. جولسىز. بىلاي شىعا بەرە اياققا ورالىپ، ءشوپ قالىڭداي بەردى. يزەن، جۋسان، الابوتا، شوشقا، تىكەن، كارىقىز، اسىرەسە شىرماۋىق جامان. سيىرقۇيرىق گۇلدەگەن ەكەن، سوعان سارى تورعاي قونىپ الىپ، قۇيقىلجىتا سايراپ وتىر. ماعان سالەمدەسكەندەي، ءبىراق مەن جاقىنداسام ۇشىپ كەتەدى.
ەندى بىردە سوقامەن ايعىزداپ تاستاعان كۇزدىككە تاپ بولدىم. ايداۋعا اياعىم توبىعىما دەيىن باتىپ كەتەدى.
سويتە-سويتە جايساڭعا دا جەتتىم-اۋ. اينالاسىن جالبىز كومكەرگەن قاينار كوز بۇرق-بۇرق ەتىپ، قۇم اتقىلاپ جاتىر ەكەن، جارىقتىق. ەتپەتىمنەن جاتا كەتىپ، تاستاي بۇلاقتان ءسىمىردىم-اي، داۋرەن!
سودان، نە كەرەك، قالىڭ شىرماۋىق، سۇدىگىرلىك ايداۋ، شوشقا تىكەن ابدەن دىڭكەلەتتى مە، جوق الدە مىنا ءنارلى سۋ بۋىن-بۋىنىما ءتۇسىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، سول بۇلاقتىڭ باسىندا، جۇپار ءيىسى اڭقىعان جالبىزدىڭ اراسىندا بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن...
— تۇر! تۇر! — دەپ الدە ءبىر سامال ۇيىتقىپ وتكەندەي بولدى ما، كوزىمدى
اشىپ، جان-جاعىما قاراسام، كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ قالىپتى. اتىپ تۇرسام، ءتاڭىرتاۋ اسپانداپ تۇر ەكەن. جاپ-جاقىن جەردەن يتتەر شاۋىلدەيدى. اڭگى ەسەكتەر اقىرادى.
اۋىلدىڭ ىرگەسىندە ەكەنمىن.
سوندا «تۇر-تۇرلاعان» كىم؟ ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن.
الدە دومالاق-انا؟
الدە كۇنىكەي-بايبىشە؟
ايتەۋىر، انا داۋىسى قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
كىم ەكەنىن ايتا المايمىن. ەندى ءبىر ءسات ءۇستى-باسىما زەر سالسام، ينتەرنات جاڭا بەرگەن شالباردىڭ بالاعى باتپاق، كارىقىز تىكەن تۇتاسىپ قالىپتى. اياقتاعى تۋفلي... وكشەسى قيسايىپ كەتىپتى...
ءبىر كەم دۇنيە.
وسپانحاننىڭ جاۋابى
قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازدى تاڭى. وسپانحان ەرتە تۇرىپ، مالاقايىن باسا كيىپ، كوشەنىڭ كەلەسى بەتىندەگى گاسترونوم الدىندا ارى-بەرى تەڭسەلىپ جۇرەدى.
قارسى الدىنان قالىڭ قارا تون كيگەن، اياعىندا پيماسى بار كەزەكشى ميليسيونەر شىعا كەلەدى. ميلليسيونەر وسەكەڭە ودىرايا قاراپ، ارى ءوتىپ كەتەدى. وسەكەم كەرى قاراي جۇرگەندە ميليسيونەر تاعى الدىنان شىعادى.
وسىلايشا ءۇشىنشى رەت بەتپە-بەت كەزدەسكەندە، ميليسيونەر:
— نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەپ ارس ەتە قالادى. وسەكەڭ لەزدە:
— ە، ادام بولعاننان كەيىن جۇرەدى، يت بولعاننان كەيىن ۇرەدى، — دەپتى دەيدى.
***
سويتسە، گاسترونوم ءالى اشىلماعان ەكەن. وسەكەم وتكەن تۇندە ىشىڭكىرەپ قويعان با، تاڭدايى كەۋىپ، ءبىر ءشول اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى «القاشتاردىڭ اق ءۇيى» اتانىپ كەتكەن جازۋشىلار ۇيىنەن ەرتەرەك شىعىپ، ماگازيننىڭ اشىلۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ءساتى ەكەن دە.
ءسويتىپ تۇرعاندا، بىرتە-بىرتە تانىس (بوتەلكەلەس) جولداستارى جينالا باستايدى. ءبارىنىڭ باستىعى حيزمەت ابدۋللين دەگەن جازۋشى. ماگازين اشىلعان سوڭ، حيزمەت-اكا جينالعان توپقا:
— قانە، اقشا سالىڭدار، كىمدە نە بار؟ مىنە، مەندە اتاڭنىڭ باسى بار، — دەپ الاقانىن اشسا، لەنيننىڭ سۋرەتى سالىنعان اپ-اۋىر ءبىر سومدىق شاقا ەكەن.
حيزمەت-اكانىڭ الاقانىنا بىرەۋ ءبىر سوم، بىرەۋ ءۇش سوم، اركىم بارىن سالىپ جاتادى.
حيزمەت-اكا وسپانحانعا قاراپ:
— سەن نە سالاسىڭ؟ — دەيدى.
وسەكەڭ قىنجىلعان كەيىپ تانىتىپ:
— ماعان ءبىر جولعا قارىزعا بەرە تۇرىڭدار. ۇيدە ءۇش سوم اقشا بار ەدى، قاتىنى تۇسكىر، مەبەل ساتىپ الىپ قويىپتى، — دەدى.
حيزمەت:
— كەت، ساندالما، ءۇش سومعا كىم مەبەل بەرەدى؟ — دەپ اجىرايادى.
— وقتاۋدى ايتام، وقتاۋ، — دەپتى وسەكەم ايانىشتى ۇنمەن.
جينالعاندار ءماز بولىپ كۇلەدى، سوندا حيزمەت-اكا مىرزالىق جاساپ:
— مەن ءقازىر ءبىر نارسەنى كورسەتەمىن. شىن اقىن بولساڭ، سوعان تابان استىندا، ەكسپروتوم، ءبىر اۋىز ولەڭ شىعاراسىڭ. كەلىسەسىڭ بە؟ كەلىسسەڭ، سەنى توپقا قوسامىز.
— قۇداي اۋزىما نە سالادى، كورەيىن ەندى، — دەيدى وسەكەم ىرشىپ تۇرىپ.
— مىنە، — دەيدى حيزمەت ۆيترينانىڭ ساتپاق-ساتپاق شىنىسىنىڭ ارجاعىندا جاتقان، ەكى كوزى اعىپ كەتكەن، كەۋىڭكىرەپ قالعان بالىقتى نۇسقاپ.
وسەكەم ءۇڭىلىپ قاراسا، استىندا وشىڭكىرەپ قالعان «ستاۆريدا» دەگەن جازۋ بار ەكەن. سوندا اقىن ارقالانىپ، بويىن تىكتەپ، سۇستانىپ تۇرىپ:
— اسسالاۋماعالەيكۋم، ستاۆريدا! ءالى وتپەي جاتىرمىسىڭ، مىستان رىبا؟! دەپتى عوي.
— ءاي، ەرىم-اي، ءاي، ءبورىم-اي! — دەپ جۇرت ريزا بولىپ، ۋرالاپ تۇرىپ، پورتۆەين دەگەن شاراپتى ءبولىپ ىشكەن ەكەن دەيدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تەسىكتەن الاقانداي...
جانىڭ جانناتتا بولعىر ءمادي اقىن:
ىشىندە اباقتىنىڭ ءبىز جاتامىز،
كوڭىلدى قۇمالاقپەن جۇباتامىز.
الىستان ىزدەپ كەلگەن اعايىنعا
تەسىكتەن الاقانداي جۇباتامىز، —
دەگەن ەكەن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ءدال وسى ءحال بەس جاسىمدا مەنىڭ باسىمنان ءوتتى.
اكەم مۇرتازانى، اۋىلداعى تاعى بەس-التى كىسىنى 1937 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءبىر تۇندە تۇتقىنداپ، بوراندىنىڭ تۇرمەسىنە اپارىپ قاماپ تاستادى.
قامالعانداردىڭ جۇبايلارى جينالىپ، بوراندىنىڭ اباقتىسىنا بارسىن. انام ايشا مەنى دە ىلەستىرىپ العان.
بارساق، تۇرمە ەسىگىنىڭ الدىندا مىلتىعىن شوشايتا ۇستاپ، شوشاق باس بورىك كيگەن، كوزى ىرىڭدەگەن، ۇزىن بويلى قاراۋىل تۇر.
ەشكىمدى ەسىك جاققا جولاتپايدى.
ايشا ماعان سىبىرلاپ:
— اناۋ ەسىكتىڭ الاقانداي تەسىگىن كوردىڭ بە؟ — دەدى.
— كوردىم.
— انا قاراۋىل تەرىس اينالىپ كەتكەندە، سول تەسىككە جۇگىرىپ بار دا، «جاكە، جاكە» دەپ ايقايلا.
قاراۋىل تۇرمەنىڭ تەمىر تورلى تەرەزەلەرىنە كەتە بەرگەندە، مەن ەسىككە قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ جەتىپ:
— جاكە! جاكە! — دەپ ايقايلايىن.
ءىش جاقتان الدەكىمدەر:
— ەي، مۇرتازا، بالاڭ كەلدى، بالاڭ كەلدى، — دەپ جاتتى.
جاكەم تەسىككە كەلىپ، تەسىكتەن شيىرشىقتالعان ءبىر قاعازدى ماعان ۇسىنا بەردى.
سول سول ەكەن، ءبىر الىپ كۇش شاپانىمنىڭ جەلكە تۇسىنان ءبۇرىپ ۇستاپ الىپ، ءشيىرىپ تۇرىپ لاقتىرىپ كەپ جىبەردى.
باسىم ءۇيىندى قارعا كىرىپ كەتىپتى. ايشا مەنى قاردان سۋىرىپ الىپ، ءۇستى-باسىمدى قاققىلادى.
جۇدىرىعىم قاتتى جۇمىلىپ قالعان ەكەن، الاقانىمدى ارەڭ اشىپ، الگى شيىرشىقتالعان قاعازدى اناما بەردىم.
بىلاي شىعىپ، قاعازدى اشىپ قاراسا، «زينگەر» تىگىن ماشيناسىنىڭ ءتورت ينەسى ەكەن.
بۇل نە سوندا؟ نەنىڭ بەلگىسى؟ سودان بەرى دە جەتپىس جىلدان اسىپ كەتتى. ءالى كۇنگە دەيىن سول جۇمباق شەشىلمەيدى. شىعىس ءسىبىردىڭ زەيا دەگەن وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالعان مۇرتازا نە ايتپاق بولدى؟
ءبىر كەم دۇنيە.
قۇران ءسوزىن قۇرمەتتە
«ءىشىپ، جەڭدەر. ءبىراق ىسىراپ قىلماڭدار»
(قاسيەتتى قۇران. «اعراف» سۇرەسى. 31-ايات)
بۇل اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان «يسلام جانە وركەنيەت» گازەتىندە جارىق كورگەن «ايتتا تەلەەكراندار قانعا بويالدى» اتتى ماقالا.
اۆتورى كەۋلىمجاي قۇتتييەۆ دەگەن ازامات قاسيەتتى قۇربان ايتتاعى قۇرباندىق شالۋ كەزىندە «اسىرا سىلتەۋ» جاعدايىن جازعان ەكەن.
قۇرباندىققا مال ساتىپ الۋ ماقساتىمەن استانانىڭ ارتەم بازارىنىڭ ماڭىنا بارعانبىز. سونداعى كورىنىس: قورشاۋعا قامالعان قورا-قورا قوي. مالدىڭ اۋزىم اشىپ، ارقاسىن باسىپ، قوي تاڭداپ جۇرگەن ادامدار. تاڭداعان مالدى قاساپشىعا كورسەتسە بولدى، تاباندا سول جەردە قول جايىپ، باتا قىلىپ، قۇرباندىق شالىنادى. بۇلاقتاي بولىپ اعىپ جاتقان قان.
قۇتتييەۆ جازعانداي، لاقتىرىپ تاستالعان ىشەك-قارىن، كەسىلگەن باستار. اينالا قان-جىن ساسيدى.
قۇربان ايت — اسا قۇرمەتتى مەرەكە. مۇنىڭ ارعى تەگى ىبىرايىم پايعامبارعا بارىپ تىرەلەدى. پايعامباردىڭ ەكىنشى ايەلى اجاردان تۋعان ىسمايىل ەسىمدى ۇلى بولادى. اللا تاعالادان ۇكىم كەلدى:
— ەي، ىبىراي، ۇل بالاڭدى قۇرباندىققا شال! — دەدى.
ىبىرايىم پايعامبار اللانىڭ ءامىرىن ەكى ەتپەي، ىسمايىلدى قۇرباندىققا شالماقشى بولىپ جاتقاندا، اللادان تاعى حابار كەلدى:
— ەي، ىبىرايىم بالانى بوسات. ونىڭ ورنىنا مىنا قوشقاردى شال! — دەپ اسپاننان كوك قوشقار ءتۇسىردى.
زاماننىڭ قىسپاعىنان قۇربان ايتقا تىيىم سالىنعان كەزدەر دە بولعان. ەندى ەركىندىك ورناعان كەزدە، «قۇرباندىق شالعاننىڭ» رەتى وسى ەكەن دەپ، مالدىڭ قانىن سۋداي اعىزا بەرۋدىڭ ءجونى جوق سەكىلدى. ءبارىن دە قۇراندا ايتىلعانداي: ىسىراپ قىلماۋ كەرەك شىعار. اسىرا سىلتەۋ ءار زاماندا دا زيان.
ءبىر كەم دۇنيە.
وتقا ورانعان قىرعاۋىل
جاراتۋشىنىڭ قۇدىرەتىمەن دۇنيەگە كەلگەن ادام بالاسى تابيعات-انانىڭ اياسىندا كۇن كورىپ، ءونىپ-وسىپ ەدى.
ەندى سول اناسىن قورلاپ، زورلاۋدى شىعاردى. ورماندى، سەكسەۋىلدى دالانى ورتەپ، ويراندايدى.
سول سەكسەۋىلدىڭ تۇبىندە قىرعاۋىلدار ۇيا سالىپ، جۇمىرتقالاپ، بالاپان باستىرادى.
تەمىرقانات بالاپان ءالى ۇشا المايدى. انا-قىرعاۋىل ولاردى باۋىرىنا باسىپ جاتادى. يمانسىز الدەكىمدەر سەكسەۋىلدى دالانى ورتەپ كەتەدى.
بالاپان باسىپ جاتقان قىرعاۋىلعا ءورت جاقىنداپ قالادى. وراسان قىزۋ جان-جاعىن شارپي باستايدى. قىرعاۋىل الدەكىمدى كومەككە شاقىرعانداي، جانۇشىرا قاقىلىقتايدى. قورازى كۇيىپ جاتقان مەكيەنىنىڭ ۇستىنە ءتونىپ، تۇمسىعىنان سۋ تامشىلاتىپ تۇرعاندا، قاناتى كۇيىپ، قۇلاپ ءتۇستى.
قىرعاۋىلدىڭ مەكيەنى — اسىل انا بالاپاندارىن وتتان قورعايمىن دەپ وتقا وراندى.
ۇرپاق ءۇشىن جارالعان ءپارۋانالار!
ءبىراق جالماۋىز وت ايامايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
«التىن جۇرەكتىڭ يەگەرى»
«ايقىن» اتتى گازەت «جيىرما ءتورت جىلدىڭ ىشىندە جيىرما ءتورت بالانى دۇنيەگە اكەلدىم» دەگەن ۇلكەن سۇحبات جاريالادى (15 اقپان، 2008 ج).
«بالانى جوسپارلاۋ» دەگەندى قايدان شىعارعاندارىن بىلمەيمىن»، — دەيدى «التىن جۇرەكتى» انا كاماش سەيىتجانوۆا.
بالا تۋۋدى تۇنشىقتىرىپ، بىرەۋدەن اسىرماۋ، جاراسسا، جۇڭگو سياقتى ميللياردتاعان حالقى بار ەلدەرگە جاراساتىن شىعار.
ال ءبىز قازاقتار، نەمەنەگە جەتىسىپ بالا تۋۋدى قولدان شەكتەيمىز؟! جەر جەتپەي جاتىر ما؟ «قوي ەگىز تاپسا، ءشوپتىڭ باسى ايىر شىعادى» دەيدى دانالار.
قازاق بالانى كوپتىگىنەن اسىراي الماي، الاقان جايىپ قايىر سۇراپ جۇرگەن جوق بۇل زاماندا.
«بالا تۋۋدى جوسپارلاۋ» دەگەندى شىعارىپ جۇرگەندەر — تابيعات زاڭىنا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسىلار.
ونداي «بەلسەندىلەر» ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاراتقان قۇدىرەتتىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى.
ودان دا كاماش سەيىتجانوۆا سىندى «التىن جۇرەكتى» انانىڭ اسىل سوزىنە قۇلاق تۇرگەندەر مۇراتقا جەتەدى:
«بالا تۋىڭدار!
قازاقتىڭ سانىن كوبەيتىڭدەر! سوندا ۇدايى جاسارىپ جۇرەسىڭدەر!» — دەدى عوي «التىن جۇرەك» انا.
قۇلاق اسقان قور بولمايدى.
قۇلاق اسپاسا، سول جامان.
ءبىر كەم دۇنيە.
ادەبيەت جاس تاڭدامايدى
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا ءبىر جينالىستا عابيت مۇسىرەپوۆ بىلاي دەدى:
— سوڭعى ون جىلدا ادەبيەتتى ەكىگە ءبولۋ ارەكەتى شىقتى: شالدار، جاستار دەگەن. ادەبيەت — ورمان. قايىڭى دا، ەمەنى دە بار. جەل تۇرسا، قۇلايتىنى دا بار.
سودان بەرى دە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. «شالدار»، «جاستار» دەپ ادەبيەتتى ەكىگە ءبولۋ ءورشي تۇسكەن سىڭايلى.
ءبىراق ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ كەلە جاتقانداي، ادەبيەت جاس تاڭدامايتىنىن دالەلدەپ كەلەدى.
سول عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءوزى سەكسەننەن اسقاندا «ۇلپاندى»، «جات قولىنداعىنى» جازدى. تاحاۋي احتانوۆ الپىسقا تايانعاندا «انتتى»، «شىراعىڭ سونبەسىندى»، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ «سوڭعى پارىز» رومانىن ءتامامدادى.
ادەبيەتكە «شالدار»، «جاستار» دەپ شەكارا قويۋ قولايسىز بولار.
ادەبيەت ارباسىنا ەكەۋى دە جەگىلەدى.
ءبولىپ-جارۋ — ءبىر كەم دۇنيە.
ماڭگى، ماڭگى...
وسى اسا قىمبات، اسا قاسيەتتى ءسوزدى كەيبىرەۋلەر ءجون-جوسىقسىز، ورىنسىز قولدانا بەرەدى.
ءبىر ادەمى اۋەندە:
تاڭعى ەلەس، تاڭعى ەلەس،
بۇل ومىردە ەشتەڭە دە
ماڭگى ەمەس... —
دەلىنەدى. شىندىق وسى.
ءبىر اللادان باسقا ماڭگى ەشنارسە جوق.
ۇلى اباي ايتقان: «ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك».
ءبىر كەزدە لەنيندى، ءستاليندى ماڭگى-ماڭگى جاسايدى دەپ قوعاداي جاپىرىلا ماداقتادىق.
ەندى ەسكەرتكىشتەرىن تالقانداپ، قۇلاتىپ تاستادىق.
ماڭگى ولمەيتىن تەك جاراتقان قۇدىرەت، جاساعان يەم!
ماڭگىلىك دەگەن كۇن دە ءبىر زاماندا سونبەكشى.
ءبىر كەم دۇنيە.
الاقانداي ارالدا...
وزدەرىنىڭ الاقانداي ارالىن جاپوندىقتار «ۇلى جاپونيا» دەپ اتايدى. بەسىكتەگى بالالارىنا دەيىن وسى ۇعىمدى ولاردىڭ ميىنا قۇيىپ وسىرەدى.
ال جاپونياداي تالاي مەملەكەت سىيىپ كەتەتىن قازاقستاندى «ۇلى قازاقستان» دەپ اتاپ، ماقتانا الامىز با؟
جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ ايتقانداي، «ءبىز جيىلساق — كوپپىز، جايىلساق — جوقپىز» عوي.
قاسيەتتى كىتاپتا «ادامداردى شاشىراتاتىن مەزگىل بار، جيناپ الاتىن مەزگىل بار» دەپ جازىلعان.
ءبىزدىڭ قازاقتى تاعدىر تالاي رەت شاشىراتتى: جويقىن سوعىستار، وتارشىل قورلىقتار، قولدان جاسالعان اشارشىلىق (گەنوسيد)، ت.ب.
ەندى، اللا قولداسا، شاشىلعاندى جينايتىن، قيراعاندى جاڭارتاتىن، قيسايعاندى تۇزەتەتىن كەزەڭ كەلدى. ول ءۇشىن ءوسىم كەرەك. ءبىراق ءوسىم از.
ءبىر كەم دۇنيە.
وگەي جاندار
«وزگە ۇلتتىڭ ورىستانعان وكىلدەرى شوۆينيستىككە كەلگەندە ورىستاردىڭ وزىنەن اسىپ تۇسەدى» (لەنين).
«قازاقشا سويلەمەيتىن قازاقتار — اناسىن بۋىندىرىپ ولتىرگەندەر». (جابال ەرعالييەۆ، «كوكشەتاۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى)
ۇيات-اي!
TV-دان ءبىر جۋرناليست:
ەلۋ جىلدا — ەل جاڭا،
قىرىق جىلدا — قازان، –
دەپ سوقتى. ماسقارا! (26. 12. 2007ج.)
ۇزاق جاساۋشىلار
كوكتەمنىڭ كوكوزەگى. جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن شاعى.
سولتۇستىكتە قىس ۇزاق.
وڭتۇستىكتە كوكتەم كەمەلىنە كەلدى.
استانانىڭ قىسى سوزىلىڭقى. كەشكە قاراي قارعالار قالانىڭ تەرىستىك جاعىنان وڭتۇستىگىنە قاراي قاپتاي ۇشىپ، ەسىل وزەنىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى پارك ورمانىنا بارىپ قوناقتايدى.
بۇل كورىنىستى مەن كەنەسارى ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا وتىرىپ بايقايمىن.
ءبىر قارعا كوپ قارعالاردان ءبولىنىپ، ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرتاسىنا الدەكىم شاشىپ كەتكەن بيدايدى بايقاپ قالىپ، ەكى شوقىپ، ءبىر قاراپ، قۋ قۇلقىننىڭ قامىمەن وتىر.
ەكى شوقىپ، ءبىر قاراعاندا، كۇدىكتىسى مەن، ماعان قارايدى. مەن وعان تيىسكىم كەلمەيدى. قايتا ونىمەن سويلەسسەم دەيمىن. قارعا ءتىلىن بىلمەيمىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سوندا الگى قارعا ادامشا سويلەپ ءتىل قاتادى:
— قارر-قارر، نەعىپ جالعىز وتىرسىڭ؟
— جاي وتىرمىن. سەن باسقالاردان ءبولىنىپ قالعانىڭا تاڭ قالامىن.
— ونىڭ نەسىنە تاڭ قالاسىڭ؟ كەيىنىرەك بارسام دا، ءبىر بۇتاق بۇيىرادى. ال مىنا جەمدى قالاي قيىپ كەتەسىڭ؟!
— باسقالار بايقاماعاندى سەن كورىپ قويدىڭ.
— باسقالار كوبىسى سارى اۋىز بالاپاندار عوي. مەن بارىنەن ۇلكەنمىن.
— قانشاداسىڭ؟
— قارعالار ءۇش ءجۇز جىلعا دەيىن جاساي بەرەدى. مەن سونىڭ ەكى ءجۇزىن جاسادىم. مەن ءالى جاس كەزىمدە مىنا باتىردىڭ سوعىسىن كوردىم، – دەپ كارى قارعا ۇشىپ بارىپ، كەنەسارىنىڭ يىعىنا قونىپ وتىردى.
— شىن ايتاسىڭ با؟
— قارعالار وتىرىك ايتا المايدى. مەن كورگەن كەنەسارى سوندا سوناۋ قاراوتكەلدىڭ تۇسىنان ارعى بەتتەن شابۋىلداپ، اقمولا قامالىن باسىپ العان. قالىڭ قولدىڭ تالايى ەسىلگە باتىپ كەتتى. ورىس قامالىنان كەنەسارى اسكەرىنە قارسى زەڭبىرەك پەن مىلتىقتان وق جاۋدى. ال كەنەسارى اسكەرىنىڭ قارۋى – نايزا، قىلىش، دويىر قامشى...
زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلىنەن شوشىنعان ءبىز، قارعالار، اناۋ قالىڭ ورمانعا بارىپ تىعىلىپ، سوعىس سويقانىن بايقاپ وتىردىق. سولاي...
قارعا ۇندەمەي قالدى.
— ودان ءارى نە بولدى؟
— نە بولعانىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. نەسىن سۇرايسىڭ؟ مىلجىڭ بولما.
مەن بۇيىرسا، ءالى ءجۇز جىل جاسايمىن. ال مىنا كەنەسارى مىڭ جىل وسىلاي تۇرا بەرەدى.
وسىنى ايتتى دا، كارى قارعا ارعى بەتتىگى ورمانعا قاراي قالباڭداپ ۇشا جونەلدى.
قاراوتكەل
قىستاي مۇز قۇرسانىپ جاتقان قاراوتكەل ەندى تولقىن اتىپ قالىپتى. سونى كورىپ ەسكە تۇسەدى.
... ءماديدىڭ ءانى. ونى قاراوتكەلدىڭ تۇرمەسىنە قاماتقان قاقاباي باي. قاراوتكەل. قاجىمۇقان، يمان ءجۇسىپ، بالۋان شولاق... عاليا...
و دا ءبىر داۋرەن. ەندى سول قاراوتكەلدىڭ تۇسىنان ەكى بىردەي كوپىر سالىنعان. قازىرگى بايلاردىڭ نەبىر ساندەپ سالدىرعان ۇيلەرى.
ەسىل وزەن. تاس اتقا مىنگەن كەنەسارى.
تۇعىرتاسىنىڭ گرانيت قاپتاۋىن الدەكىمدەر بۇلدىرگەن. كىمدەر؟
كىمدەر بولۋى مۇمكىن؟ ەسكەرتكىشتى كۇندىز-تۇنى قورعاپ تۇراتىن قاراۋىل جوق. ءجۇز جىل، ا، بالكىم، مىڭ جىل قالاي قورعاپ تۇرا الاسىڭ. جاۋلارى كەزىندە حان كەنەنىڭ باسىن الىپ ەدى. ەندى تاس بەينەسىنە دەيىن تىنىشتىق بەرمەيدى.
ماڭگىلىك وشپەندىلىكپەن وتەر ءبىر كەم دۇنيە.
***
اراعا قىرىق كۇن سالىپ، ەسكەرتكىش تۇبىنە قايتا بارىپ ەدىم...
بۇل ەكى ارادا تۇركىباسقا بارىپ، نادان جاۋىزدىڭ قولىنان تىم ەرتە قازا تاپقان بەيكۇنا جاس وركەندى جەرلەسىپ، قىرقىنا قاتىسىپ كەلگەن بەتىم.
ەسكەرتكىشتىڭ قاپتال گرانيت تاستارى الا-قۇلا بولىپ قالىپتى. كەنەسارىنىڭ جاۋلارى ءالى تاۋسىلا قويماعان، تۇقىم قۋالاپ كەلە جاتقان جاۋىزدار ەكەن — ەسكەرتكىشتى جارالاپ، ءبۇلدىرىپ تاستاپتى.
مەكتەپ بىتىرگەندەر مەرەكەسى بولار، جاستار كوپ. ءبىراق تۇعىرتاسى بۇلىنگەن ەسكەرتكىشتى ەشكىم ەلەمەيتىن سياقتى.
— ەي، ءارۋاق سىيلامايتىن يمانسىز ۇرپاق! نەگە اشىنبايسىڭ؟! – دەپ ايقايلاعىم كەلدى. ماز-مەيرام بولىپ، شالا ماس جۇرگەندەردىڭ ايقاي-شۋىنان داۋسىم قۇمىعىپ، تۇنشىعا بەردى.
قاسىرەتتى ءبىر كەم دۇنيە.
كەنگرۋ مەن كۇنكورۋ
جازدىڭ ءبىر جايدارمان كۇنىندە جولىپ ءتۇسىپ تاراز قالاسىنا بارىپ، جامبىل قوناقۇيىنە بۇرىلىپ ەدىم، سىرتقى ەسىكتەن استانالىق ارتىستەر شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن.
ءسىرا، گاسترولدە جۇرگەن بولار. اراسىنان تانىس بەينە كورگەندەي بولدىم. باتىس وبلىستاردىڭ بىرىنەن كەلگەن، پرەزيدەنت وركەسترىنىڭ ايتۋلى ءانشىسى ەكەن.
ەمشەكتەگى بالاسىنىڭ بەتىن ءوزىنىڭ ومىراۋىنا قاراتىپ، بەلىنە ورامالمەن تاڭىپ تاستاپتى.
— وھو، كەنگرۋ! — دەدىم مەن ءارى ءسۇيسىنىپ، ءارى تاڭ قالىپ.
اسا ءقادىرلى ءانشى:
— جوق، كەنگرۋ ەمەس، كۇنكورۋ! — دەدى.
كەنەت توسىلىپ قالدىم.
«ە-ە»، — دەدىم ىشىمنەن.
پرەزيدەنت وركەسترىنىڭ ارتىستەرى كۇنكورىس قامىمەن جۇرسە، جاعدايلارى ءماز بولماعانى عوي. ادەبيەت، ونەر ادامدارى قاشانعى كۇنكورۋ ۋايىمىمەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
اقشاداعى الاقان
جامان ىرىم. الاقان جايعان جاقسى ەمەس. يگى تىلەك بولسا، ءبىر ءجون.
مەملەكەتتە تەڭگە ءالسىن-السىن وزگەرىپ جاتاتىنى بەلگىلى جاي. اقشاسىنىڭ ءوڭى وزگەرمەيتىن، مەن بىلسەم، تەك اقش پا دەپ ويلايمىن.
كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە ءبىزدىڭ ەلدە جالپاق قاعاز اقشادا لەنيننىڭ سۋرەتى بولۋشى ەدى.
ەلىمىز ەگەمەن بولعان كەزەڭدە تەڭگەمىزدىڭ ءوڭى وزگەرىپ، ءال-فارابيدىڭ، ابىلاي حاننىڭ، ءابىلقايىر حاننىڭ، ابايدىڭ، جامبىلدىڭ، ت.ب. ۇلى قايراتكەرلەردىڭ سۋرەتتەرى باسىلىپ شىعىپ ءجۇرۋشى ەدى.
ەندى سول تەڭگەگە كوز ۇيرەنىپ بولماي جاتىپ، اقشانىڭ ءوڭى وزگەرىپ شىعا كەلدى.
اقشاعا جايۋلى الاقان پايدا بولدى. نە تىلەيدى؟ نەنىڭ نىشانى؟ بۇل نە قۇبىلىس؟ كىمنىڭ قيالى؟ تەڭگەدەن سۋرەتتەرى الىنىپ تاستالعان ۇلى ءارۋاقتاردان كەشىرىمدى نە دەپ سۇرايمىز؟ نە بەتىمىزبەن؟
ءبىر كەم دۇنيە.
پوليگون
ارمانشىل اقىن اقتانبەردى:
— بەتباقتىڭ ەن ءبىر شولىنەن توتەلەپ ءجۇرىپ جول سالىپ، شولەڭ ءبىر جەردى كول قىلسام... — دەپ ەدى...
بۇل قاي زامان؟ ءسىرا، زار زامان.
قايراتكەر وقىمىستى كارىم مىڭبايەۆ:
— بەتباق دالانى ب ا ق دالاعا اينالدىرايىق! — دەپ ەدى...
بۇل قاي زامان؟ ءسارى، تار زامان.
اكادەميك ۋفا احمەتسافين:
— بەتباقتىڭ استى تەلەگەي تەڭىز، — دەپ ەدى.
بۇل قاي زامان؟ ءسوزى جەتىم قور زامان.
***
اقتانبەردى اقىن ايتسا، ايتاتىنداي ءجونى بار. ونىڭ جىرلارى ءون بويى، تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان ارمان.
بەتباقتىڭ ءشولىن كول قىلسام دەيدى. جاعالاي جايلاۋ، اقبوز ۇيلەر تىگىلسە دەيدى. تۇگەل توقشىلىق، يت باسىنا ىركىت توگىلگەن جۇماق زامان.
ءيا، بۇل ارمان. بۇل تۇرعىدان اقتانبەردى اقىن سوناۋ ءبىر قيىرداعى ماحامبەت اقىنمەن ۇندەسىپ جاتىر.
كارىم مىڭباي كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ عالىمى. ول باياعى ريەۆوليۋسيا كەزىندە-اق نۇرا بويىنان ۇدەرە كوشىپ، بەتباقتى توتەلەي كەسىپ، شۋ بويىنا جەتكەن كەزدە ەلدىڭ كوشىن بالا كۇنىندە كورگەن. سول بالا ءداۋىردىڭ كورىنىسى وسكەندە دە ەسىنەن كەتپەي، بەتباقتىڭ اجارىن وزگەرتۋدى ارمانداعان ازامات.
وسى ارماندى رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ الدىنا ارقالاي بارسا... و باسىندا كارىمدى قۋاتتاپ، قولداعان باسشىلار مۇلدە وزگەرىپ قالىپتى. ماسكەۋگە بەتباق باسقا ماقسات ءۇشىن كەرەك ەكەن.
ال ۋفا احمەتسافين بولسا، ۇلكەن عالىم. كوپ زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە بەتباقتىڭ استى تەلەگەي تەڭىز دەپ كەتتى.
شىركىن، سول تەڭىزدى زور ناسوسپەن تارتىپ، جەر بەتىنە شىعارسا... و، سوندا اقتانبەردىنىڭ دە، كارىم مىڭبايدىڭ دا ارماندارى ورىندالار ەدى...
ءبىراق اناۋ بالقاشتان باستاپ، الىستاعى ازعىرعا دەيىن مىڭداعان شاقىرىمدارعا سوزىلعان پوليگون جاتىر. سونىڭ ۋلى زاردابىنان مىڭ-مىڭداپ جايىلعان اقبوكەن تام-تۇم عانا قالدى. ءتىپتى، كارىم مىڭباي اقبوكەنگە اينالىپ، پوليگوننىڭ وعىنان ورتەنىپ كەتتى.
ءتۇپتىڭ تۇبىندە بەتباق ب ا ق دالاعا اينالار. وعان دەيىن قۇرباندار...
ءبىر كەم دۇنيە.
كوگەرشىننەن ۇيات بولدى
شاعالالاردىڭ كۇنكورىسى جامان ەمەس. ەسىلدىڭ سۋىندا ازىرشە مايدا شاباقتار بار. ەرىنبەگەندەر قارماق سالىپ، شىناشاقتاي شاباق ۇستاسا، قۋانىپ قالادى. سۋدىڭ بەتىنە ويناقتاپ شىققاندارىن شاعالا كوكپار ىلگەن شاباندوزداي قاقشىپ الىپ، قايقاڭ قاعادى.
ال كوگەرشىندەر بالىق ۇستاي المايدى. كەنەسارى ەسكەرتكىشىن اينالا وتىرعاندارعا جاقىنداي بەرەدى. ازىن-اۋلاق ءناپاقانى ادامداردان دامەتەدى.
بىرەۋى سكامەيكادا جالعىز وتىرعان ماعان جاقىنداپ كەلىپ، ارى-بەرى ءجۇرىپ الدى. كوگەرشىن سىرىن بىلگەندەر قالتالارىنا نان، شەكىلدەۋىك، تارى سالا جۇرەدى. قۇس بالاسى سوعان دانىككەن.
ال مەنىڭ قالتامدا تاماق جوق، نە بەرەمىن؟ كوزىن قىليلاندىرا قاراپ، باسىن قيسايتادى. ءالى دامەتەدى. قالتامدا تيىندار بار. ءبىراق كوگەرشىن اقشا تىلەمەيدى. وعان نان كەرەك، ءدان كەرەك. ول ءۇشىن التىن، كۇمىس ءنابارى تاس سياقتى.
قالتالارىمدى قاققىلايمىن. نان دا جوق، ءدان دە جوق. كوگەرشىن كوزى قىليلانا قالادى. مەنى مازاقتايتىن ءتارىزدى. ۇيات-اي...
ءبىر كەم دۇنيە.
يمان ءجۇسىپ
بالۋان شولاق. قاجىمۇقان. يمان ءجۇسىپ. قاراوتكەل.
و دا ءبىر داۋرەن. قاراوتكەلدىڭ بويىنداعى عاليانىڭ قىمىزحاناسى. يرەلەڭ اققان ەسىلدىڭ بويى باياعى قىپشاق اۋىلدارى. كۇيگەنجار، تالاپكەر، ارىرەكتە قاجىمۇقان تۋعان جەر.
ەرەيمەنتاۋ مەن اق مەشىت جاقتاعى شيەلىنىڭ اراسىندا ات ارتقان سول يمان ءجۇسىپ، كەشەگى كەڭەس زامانىندا كولحوزداستىرۋ كەزەڭى كەلىپ، سوزاقتا سايقال ساياساتقا قارسى كوتەرىلىس بولعاندا، سول كوتەرىلىس كوسەمدەرىنىڭ بىرىنە اينالعان عوي. كوتەرىلىس كۇشپەن باسىلعاندا، اۋليە-اتا ماڭىندا بولشيەۆيكتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قالا شەتىندەگى قاراسۋ بويىندا «حالىق جاۋلارى» اتىلعان وردا ەسىل ەردىڭ سۇيەگى قالدى.
باسىنا بارىپ، دۇعا وقيتىن بەلگى جوق: قاراسۋ بويى قاپتاعان ۇيلەر. قاي ءۇيدىڭ استىندا قالعانىن ءبىر قۇداي بىلەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
«كەلى» دەيدى. قاي «كەلى»؟
بيداي تۇيەتىن، تارى تۇيەتىن، ارپا اقتايتىن كەلى بولۋشى ەدى. كەلى مەن كەلىساپ باياعى قازاق اۋىلىنىڭ ءۇي شارۋاسىنداعى باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ەدى.
ءدال وسى زاماندا گازەتتەر «كەلى»، «كەلى» دەپ جازادى. قاي «كەلى» دەسەڭ، كادىمگى ورىسشادان كەلگەن «كيلو» ەكەن. ياعني كيلوگرامم.
ال ەندى ونىڭ «كەلى» بولىپ كەتەتىن قانداي قيسىنى بار؟ كۇنى كەشەگى كەلى — كەلىساپ ءقازىر قولدانىستان شىعىپ قالدى دەپ، ونىڭ نەگىزگى ماعىناسىن وزگەرتە بەرەمىز بە؟
وتكەنىن ۇمىتىپ كەتپەۋ ءۇشىن، جارىقتىق اياز بي بابامىز:
اياز بي، ءالىڭدى ءبىل،
قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل! —
دەپ قاۋدىراق تونىن بوساعا جاققا ءىلىپ قويعان ەكەن.
بۇل زاماندا كەلى مەن كەلىساپ ۇيىڭدە بولماسا دا، مۋزەيدە تۇر.
الدىڭا قاراپ تىرلىك ەت.
وتكەنگە قاراپ شۇكىرلىك ەت.
شىركىن، ءبىر كەم دۇنيە.
ۇمىتشاقپىز.
كوپىر
ارىستان ءوتىپ، تۇركىستاننان ءوتىپ، شىمكەنتكە جەتىپ، بوراندىعا كەلىپ تىرەلگەن شويىن جول قۇرىلىسى توقتاپ قالدى.
ويلاۋ جەردەن ورعىتىپ، قىرلاۋ جەردەن قارعىتىپ كەلە جاتقان تەمىر تۇلپار قاڭتارۋلى.
اۋليە-اتادا توڭكەرىس. پاتشالىق وكىمەتتىڭ سوڭعى تىرەگى قۇلاپ، تاعى توڭكەرىلىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعان شاق.
جاڭا وكىمەت باستىعى — تۇرار رىسقۇلوۆ.
جاڭا وكىمەت تەمىر جولدىڭ اۋليە-اتاعا قاشان جەتەتىنىن سۇراستىرادى.
سويتسە، بوراندى بەكەت تەمىر جولىنان كوپىر سالىنۋى كەرەك ەكەن.
كوپىر دەگەندە، كوز الدىڭا جولدىڭ ۇستىنەن وتەتىن وتكەل ەلەستەيدى. ال مىناۋ تەمىر جولدىڭ استىنان وتەتىن كوپىر.
ماسەلەنىڭ شيەلەنگەن ءتۇيىنى — ءتاڭىرتاۋدان باستاۋ الىپ اعاتىن بۇلاق سۋى سول كوپىر استى ارقىلى ءوتۋى كەرەك. ال ول سۋدان ماشينا، اربا وتەر، اتپەن، ەسەكپەن وتەرسىڭ، ال جاياۋدى قايتەرسىڭ؟
كوپىرگە قاراما-قارسى جارلاۋىت ۇستىندە الاسا ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ تۇسىندا ورىنباي شال الاسا ورىندىقتا وتىرادى. ەكى جاعىندا ەكى بالداعى جاتادى.
الدىندا جايداق ۇستەل ۇستىندە تەمەكى، پاپيروس. ساۋداسىنىڭ ءتۇرى سول.
كوكسايداعى قىرعىز جەزدەمىز نۇرالى قارت ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر قاپ تەمەكى اكەلىپ تاستايدى. ونى ايشا انامىز وسى ورىنباي قايناعاسىنا جەتكىزىپ بەرەدى. ورەكەڭ وتكەن-كەتكەندەرگە وسى «توۆاردى» ستاكانداپ ساتىپ وتىرادى.
سول ورەكەڭ ءبىر كۇنى ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى بولادى. ءبىزدىڭ اۋىلدان جوڭىشقا ارتقان ءداۋ ساتىلى اربا ورەكەڭ وتىرعان كوشەمەن ءوتىپ، تومەندەگى تەمىر جولدىڭ استىنداعى كوپىرگە تاياپ قالادى. باۋ-باۋ جوڭىشقانىڭ ۇستىندە شوقيىپ «قوسباس» بايجۇمان جاكەمىز وتىرادى. جوڭىشقا ارتقان ساتىلى اربا بيىك قوي.
كوپىرگە جاقىنداي بەرگەندە ات ايداۋشى بالا:
– اتا! اتا! جات! جات! – دەپ جانتالاسا ايقاي سالادى.
بايجۇمان جاكەمىز بيىك اربانىڭ ۇستىندە قازديىپ وتىرعان جەرىنە بۇك ءتۇسىپ جاتا قالادى. اربا سۋ اققان كوپىردىڭ ارعى شەتىنە وتكەندە ات ايداۋشى بالا قاراسا، بايجۇمان جاكەمىز بەزىلدەپ جاتىر ەكەن. رەلستىڭ استىنداعى كوپىر جاكەمىزدىڭ جون ارقاسىنىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الىپ قالىپتى.
سونى ەستىگەن ورىنباي شال:
— ءاي، بايجۇمان! سول كوپىردىڭ سەنىڭ باسىڭدى الىپ قالماعانىنا شۇكىر دە! — دەيدى عوي. — جاتا قالماعانىڭدا باسىڭدى قاقشىپ تۇسەتىن ەدى. قۇداي ساقتادى.
ەڭىسكە قاراي ساتىلى اربا جىلدام ءجۇرىپ كەتكەندە بايجۇمان اتا ءوزىنىڭ زامانداسى ورىنبايدى بايقاماي، سالەمدەسپەي وتە شىققان عوي.
باستان قۇلاق ساداعا دەگەن. باس امان. جون ارقاسى جازىلار.
ءبىر كەم دۇنيە.
قىمىز
اقتانبەردى جىراۋ ايتتى:
ارۋدان اسقان جان بار ما؟
جىلقىدان اسقان مال بار ما؟
سارى قىمىزدان اسقان ءدام بار ما؟ —
دەدى. اۋليە عوي. يمانى بار ءار ازامات، ءار اكىم وسىنى ويلاپ، جىلقى مالىن جەي بەرمەي، كوبەيتىپ، قىمىزبەن جۇرتتىڭ ءشولىن قاندىرسا، حالىقتىڭ توقسان توعىز پايىزىنىڭ دەنساۋلىعى جاقسارار ەدى.
جارىقتىق جامبىل جاكەم ايتتى:
ۇيىرىلگەن ءقىشقىل-تاتتى سارى قىمىز،
اۋرۋعا ەم، ساۋعا قۋات، ءدارى قىمىز، —
دەدى. سول قىمىزدىڭ قۋاتى شىعار، جامبىل جاكەڭ جارىقتىق ءجۇز جاسادى.
ەگەر ءبىزدىڭ ەلدە اكىمدەردىڭ ءبارى سەرىك ۇمبەتوۆتەي بولسا، قازاقستان تۇتاس دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ دەنى ساۋ مەملەكەت بولار ەدى.
سەرىك ۇمبەتوۆ جامبىل وبلىسىن باسقاردى. تاراز شاھارى تۇگەل قىمىزحاناعا اينالدى.
سەرىك ۇمبەتوۆ الماتى وبلىسىن باسقارىپ ەدى، تالدىقورعان قىمىزعا مولىقتى. باسقالار قايدا؟
ءبىر كەم دۇنيە.
سەرىك ۇمبەتوۆتەي تاعى ءبىر ازامات — دارحان مىڭباي وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تۇركىباس اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ جۇرگەندە كۇمىسباستاۋ مەن كەمەرباستاۋ باۋرايىندا كەرەمەت قىمىز فەستيۆالىن وتكىزدى.
كەيىن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە كوتەرىلگەندە، قىمىز مەرەكەسىن شىمكەنتتىڭ وزىندە وتكىزدى.
ءقازىر ول مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، استاناعا كەلدى.
ەندى ەركە ەسىلدىڭ بويىندا باياعى بالۋان شولاق، قاجىمۇقان، يمان ءجۇسىپ زامانىنداعىداي عاليا ارۋدىڭ قىمىزحاناسى اشىلار ما ەكەن؟
اتتەڭ، ءبىر كەم دۇنيە.
تاساتتىق
تىشقان جىلى — قۇرعاقشىلىق. مىڭبۇلاقتا قۇلپىرىپ وسەتىن اسىل قىزعالداق بيىل شىقپاي قالدى. قۇتىرىنا گۇلدەگەن ورىك پەن المانى ءبىر تۇندە قىرعىن ۇسىك ۇرىپ كەتتى. 10 گرادۋسقا دەيىن سۋىق بولىپ، قالىڭ وسكەن كوگەرىشتىڭ ءبارىن جايراتتى.
ءتاڭىرتاۋدىڭ اقسۋ-جاباعىلىسىن قالىڭ بۇلت بۇركەپ تۇرىپ-تۇرىپ جاۋماي كەتەدى.
«ەپوحا ۆودولەيا» دەگەنى وسى ما؟ ءبىراق الەم الا-قۇلا. مۇزدى مۇحيت ەرىپ جاتىر دەيدى. امەريكادا، ەۆروپادا تۋ تاسقىندارىنان زارداپ شەككەندەر كوپ دەسەدى.
«تابيعاتتىڭ بەرمەسىن تارتىپ الامىز!» دەگەن بولشيەۆيكشىل ۇراندى قۇداي جازالاعان سياقتى.
ەندەشە، قۇدايعا قۇلشىلىق ەت. مەشىتتە قۇران وقىتقىزىپ، تاساتتىق بەرگىز.
كىم بىلەدى، اللانىڭ راحىمى تۇسەر.
قۇدايعا سىيىنعان قۇستاي ۇشادى. ادامعا سىيىنعان مۇرتتاي ۇشادى.
ءتاڭىرتاۋدىڭ باسىندا بۋداق-بۋداق بۇلت بار. ءبىراق بەدەۋ سياقتى، تامبايدى. ءيا، جاراتقان قۇدىرەت، بۇلتتاردى يدىرە گور!
ءبىر كەم دۇنيە.
ءازازىل
اراقتى و باسىندا ادامدار ءدارى رەتىندە ويلاپ تاپقان ەكەن. شيپا بولعان سوڭ، ونى ءبىر-بىر تامشىدان عانا پايدالانعان.
بارا-بارا، كەلە-كەلە، اسىرەسە ورمانداعى حالىق اراقتى رۇمكەمەن، ستاكانمەن ىشەتىن بولعان.
ال اراقپەن اۋىزدانباعان، قىمىزدان ارتىق قىزۋلى سۋسىن ىشپەگەن ءبىزدىڭ حالىق، كەيىن-كەيىن، اسىرەسە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، اراققا بوي الدىرعانى سونشا، اراقتى «اتاسىنىڭ اسىنداي» كورەتىندەردەن وزىپ كەتىپ، شىركىندى كەسەسىمەن ىشەتىندى شىعارعان جوق پا؟!
اتا-بابا قانىندا بولماعان ءزاھارعا بوي الدىرعاندار اجالىنان بۇرىن باۋداي ءتۇسىپ جاتتى. كوز الدىمىزدا قانشاما بوزداقتار، قانشاما تالانتتار وكپە-باۋىرلارى ءىرىپ-شىرىپ ءولدى. ولاردان تۋعان ۇرپاق شالاجانسار مۇگەدەكتەر.
«ءومىر دەگەن ءومىربويى ازازىلمەن ارپالىس» دەگەن ەكەن ءبىر دانىشپان.
ءازازىلدىڭ ەڭ ۇلكەنى — اراق!
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇستاز
ونى سول كەزدەگى قازاقستان ۇكىمەتى سوناۋ لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن جەرىنەن، وقۋىن بىتىرتكىزبەي الماتىعا شاقىرتىپ الىپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى باستىعى ەتىپ تاعايىنداپ قويىپ ەدى.
بۇل قاندىبالاق 1937ء-شى زۇلمات جىل بولاتىن.
لەنينگرادتان شاقىرتىپ الىپ، اي-شاي جوق، لەزدە باستىق ەتىپ قويعان ازاماتتىڭ ءاتى-جونى مۇحامەدجان قاراتايەۆ ەدى.
سويتسە، ۇكىمەتكە كوسەك كەرەك ەكەن. جاپ-جاس باستىققا سول كەزدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ مارقاسقالارىنا قارسى قارالاپ ماقالا جازدىرۋ كەرەك ەكەن. ونى ورىنداماسا، مۇحامەدجاننىڭ ءوزى اتىلىپ كەتەر ەكەن.
اقىرى، سونىڭ قولىمەن وت كوسەپ الىپ، مۇحامەدجان قاراتايەۆتىڭ ءوزىن ون جىلعا يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەردى عوي.
ون جىلدان كەيىن قاراتايەۆتى ايداۋدان بوساتىپ، جامبىل قالاسىنا ءمۇعالىم ەتىپ جىبەرەدى. ول سوندا جامبىل قازاق ورتا مەكتەبى مەن پەداگوگيكا ۋچيليششەسىنە قاتار ساباق بەرىپ جۇرەدى.
استانامىز الماتىدا تۇرۋعا رۇقسات جوق.
ءبىراق ءبىر جارىم جىلدان كەيىن كگب تاراپىنان قايتادان تۇتقىندالىپ، كاتورگاعا ايدالادى.
باياعى پاتشا زامانىنداعى سىبىرگە ايدالعان دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى سياقتى، مۇحامەدجان قاراتايەۆتىڭ جۇبايى مارحۋما كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان يتجەككەنگە ىزدەپ بارعان عوي.
1953 جىلى ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، «جىلىمىق» كەزەڭ كەلىپ، «حالىق جاۋلارى» ەلگە قايتا باستاعاندا، مۇقاڭ الماتىداعى قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا قاتارداعى رەداكتور بولىپ جۇمىسقا ورنالاستى.
ءدال سول جىلى مەن دە ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، ءدال سول باسپاعا جۇمىسقا كەلدىم. ءبىر كەزدەگى ۇستاز بەن شاكىرت ءبىر ستولدىڭ باسىندا قاتار وتىردىق.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
قيراعان مەشىت، زارلاعان بايعىز
مەن ەس بىلمەيتىن ءسابي كەزدە اۋىلداعى ءتاپ-تاۋىر مەشىتتى بەلسەندىلەر-قۇدايسىزدار قيراتقان.
كەيىنىرەك، ويىن بالاسى بولعان كەزدە، قيراعان مەشىتتىڭ ۇيىندىسىنە بارىپ، باسقا بالالارمەن بىرگە جاسىرىنباق وينايتىنبىز.
سوندا ءبىر بايعىز سۇڭقىلداپ، جاعى تالماي زارلاپ وتىرۋشى ەدى. اسىرەسە كەشكە قاراي، ودان ءارى ءتۇنى بويى زارلاپ شىعادى.
ونىڭ قايعى-مۇڭىن تۇسىنبەيتىندەر: «و، ءوز باسىڭا كورىنگىر!» – دەپ قارعاۋشى ەدى. بەكەر قارعاعان. سويتسە، ونىكى زامان زارى ەكەن عوي.
مەشىتتىڭ مولدالارىن زورلاپ، قورلاپ، ازاپتايدى ەكەن. اتىلىپ كەتكەن داموللانىڭ ءارۋاعى بايعىز بولىپ كەلىپ، جىلاپ وتىرادى ەكەن دا.
1937ء-شى زۇلمات جىل كەلىپ، ەستيار، اقىلى بار، قاسيەتى بار، يمانى بار، ەسكىشە وقۋى بار پەندەلەردى قىرىپ ۇستاپ اكەتتى، اتتى، ايدادى، توز-توز قىلدى. باستارى شابىلعان قۇر دەنەلەر قالدى. باسسىزداردان زالىمدار شىقتى.
مىنە، ءبىزدىڭ كورىپ وسكەنىمىز.
ءبىر كەم دۇنيە.
قارالى قاراسۋ
كيە قونعان اۋليە-اتا (تاراز) شاھارىنا قىبىلا جاقتان كىرەبەرىستە قاراسۋ دەيتىن ءبىر بۇلاق سۋ اعىپ جاتادى. نە كورمەگەن قاراسۋ. كىمدەر كەشىپ وتپەگەن دەيسىڭ.
ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى بار تارازدىڭ كۇنباتىس جاعىندا ءقازىر جاڭا مولتەك اۋداندار ورناپ، دەندروپارك، اەروپورت سالىنىپ، قالا كەلبەتىن وزگەرتىپ جىبەرگەن.
ال قاراسۋ وتكەلىنە كوپىر سالىنىپ، بارى-جوعى بىلىنبەي، ەلەۋسىز جاتىر. تىمىرايعان تاريح. سول تىلسىم تاريحتى ءسال-پال قوپارىپ جىبەرسەڭ، ار جاعىنان قاڭقا سۇيەكتەر ازىناپ، جامىراپ قويا بەرمەكشى.
جازىقسىز جازالانعاندار!
جاۋىزدارعا لاعنەت جاۋدىرىڭدار. جاھاننامدا جاتسىن!
قاراسۋ قاپاسىندا قالعاندار ۇندەمەيدى. ولاردى ەشكىم ەسكەرمەيدى. ولار ۇمىت بولعان. اقىلى كەلتە ادامدار كۇنى كەشەگى وپات ءداۋىردى ەلەڭ دە قىلمايدى.
ال مۇنداي ورتاق مولالار بۇرىنعى سسسر-دا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاقستاندا وتە كوپ. قىرعىزداردا دا بار ەكەن.
وسى 2008 جىلدىڭ ماۋسىمىندا، سەكسەنگە قاراعان جاسىندا گەرمانيا جەرىندە ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى اتانعان جازۋشى شىڭعىس دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ دەنەسىن بىشكەككە اكەلىپ، قىرعىز الاتاۋىنىڭ بەلۋارىندا جاتقان «حالىق جاۋلارى» زيراتىنىڭ ىرگەسىنە جەرلەدى.
ويتكەنى زامانىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىمەن ۇلكەن قىزمەتتە جۇرگەن تورەقۇل ايتماتوۆ 1937 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ، 170 ادامنىڭ ءبىرى بولىپ وسى تاۋدىڭ بەلۋارىندا «ورتاق» زيراتتا قالعان.
بەرگى بەيبىت زاماندا قىرعىز ۇكىمەتى سول زيراتتى ساۋلەتتەندىرىپ، ادامدار زيارات ەتەتىن مەكەنگە ايلاندىرعان.
ەندى شىڭعىس ايتماتوۆ ءوز اكەسىنىڭ ىرگەسىندە، باسقا دا «حالىق جاۋلارىمەن» قاتار جاتىر.
ونداي ورتاق زيراتتار استانانىڭ ىرگەسىندە دە، باسقا قالالاردا دا بار. ءبىراق ولار يمانتارازىلانىپ، رەتكە كەلتىرىلگەن.
ال تارازداعى ازاپ شەككەندەر زيراتىنا ءازىر ونداي يشارا كورسەتىلگەن جوق. ايتپەسە، ءدال وسى مۇردەلى وردا ءقادىر، قاسىمبەك، ءپىرنا سياقتى ءبىزدىڭ اۋىلعا ىرگەلەس شانىشقىلى اۋىلىنىڭ دا ازاماتتارى جاتىر.
ودان دا ءبىر ەرەكشەلىگى: وسى قاراسۋ بويىنداعى «ورتاق» وردا كومىلگەن ازاپكەرلەر اراسىندا اتاقتى اقىن، كومپوزيتور، حاس باتىر يمان ءجۇسىپ جاتىر دەگەن بولجام بار.
ول وتىزىنشى جىلدارداعى سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. كوتەرىلىس كۇشپەن باسىلعاندا، ءيمانجۇسىپ نكۆد قولىنا ءتۇسىپ، اتىلىپ، قاراسۋ بويىندا قالعان دەگەن ەمىس-ەمىس دەرەك بار.
جاراتقان قۇدىرەت يماندارىن بەرسىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
بالاقتان كىرگەن اش بيتتەر
قايران الماتى. سوناۋ ۆەرنىي اتانعان كەزەڭدە كولپاكوۆسكيي ەسىمدى گەنەرال-گۋبەرناتور وسى شاھاردىڭ باس ارحيتەكتورى سياقتى بولعان ەكەن.
كوشەلەرى ءتۇپ-تۇزۋ، ءتاڭىرتاۋدان اڭقىلداپ سوعاتىن سامال جەلگە بوگەت جوق. قالانىڭ تابيعي جەلپۋىشى.
ارىقتارى ءتۇپ-تۇزۋ. سالقىن سۋ كۇندىز-تۇنى سىلق-سىلق كۇلىپ اعىپ جاتادى. جانىڭدى جادىراتادى. ارىقتاردىڭ جاعاسىندا الما، القورى، الشا اعاشتارى جاميعاتقا جەمىس سىيلاپ، قۇت-بەرەكە بەسىگىندەي جايناپ تۇرادى.
1950 جىلى مەن الماتىعا وقۋ ىزدەپ كەلگەنىمدە وسىنداي استانانى كورىپ ەدىم. سودان بەرى جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. قالا حالقى ميلليوننان اسىپ جىعىلدى. قالا كەلبەتى وزگەردى. ۇيلەر كوبەيدى. كوشەلەردىڭ باستارى تۇيىقتالدى. ەندى سامال جەل قالانى اڭقىلداپ جەلپىمەيدى. ارىقتاردا سۋ سىلدىراپ اقپايدى. ارىقتار بويىندا جالپى جۇرتتىڭ نەسىبەسىندەي بولعان جەمىس تە وسپەيدى.
سامال جەل ورنىنا — كوك ءتۇتىن.
سىلدىر ورنىنا — شەكسىز ماشينا اعىنى.
تاۋ بوكتەرىندە قالىڭ قاراعاي ورنىنا — شىڭعا ورمەلەپ بارا جاتقان كوتتەدجدەر...
بالاقتان كىرىپ، باسقا ورمەلەپ بارا جاتقان اش بيتتەر سياقتى.
ءبىر كەم دۇنيە.
تامشى
قارنىڭ اشسا — قايعىراسىڭ. تاماق ىزدەي باستايسىڭ.
ۇيقى باسسا — قالعيسىڭ. ۇيىقتاپ الاسىڭ.
شارشاساڭ — دەمالاسىڭ. تىنىعاسىڭ.
اۋىرساڭ — ەمدەلەسىڭ. ساۋىعاسىڭ.
وسىنىڭ ءبارىن سەزىنەسىڭ دە، ارەكەت جاسايسىڭ. ايتەۋىر، ولمەۋدىڭ امالى.
ال ەندى كوزگە كورىنبەيتىن، ءتىپتى ەش ۋاقىتتا ەلەنبەيتىن ءبىر نارسە بار. ءبىراق ونسىز ءومىر جوق. سويتە تۇرا، ەلەڭسىز، ەسكەرۋسىز.
ايتپەسە، ءبىر مينۋت دەم الماي شىداپ كورشى!
جۇرەگىڭ بىر-ەكى مينۋت توقتاپ قالسىنشى. نە بولار ەكەنسىڭ!
مەنى ەمحاناعا جاتقىزىپ قويدى. «سيستەما» دەگەندى سالىپ جاتىر. ول بىر-ەكى ءجۇز گرامداي سۇيىق ءدارى. بىلەگىڭە ينە شانشىپ، سول ينە ارقىلى تامىرىڭا الگى ءدارىنى تامشىلايدى.
تامشىنىڭ جيىلىگى مەدبيكەنىڭ قالاۋىنا قاراي: كەيدە جىلدام، كەيدە باياۋ.
تامشىلاعان ءدارى جۇرەككە شيپا دەيدى. تامىرلار ارقىلى وسى تامشى جۇرەككە دە جەتەتىن كورىنەدى. ءنار بەرەتىن كورىنەدى. ونداي شيپادان اينالىپ كەتسەڭ بولماي ما! ونداي ەمنىڭ زەكەتى بولعىڭ كەلەدى. جاساسىن تامشىلار!
ءبىراق سول تامشىلار دا تاۋسىلا باستايدى. ولشەۋلى عوي. بۇل عۇمىردا ءبارى دە ولشەۋلى.
انە، سوڭعى تامشى! جەكە جىلجىپ بارادى. سوڭعى تامشى! شىنىمەن ءبارى بىتە مە؟! جەكە جىلجىپ بارادى. جىلجيدى. سوڭعى... جوق! توقتاپ قالدى. جىلجىمايدى. ورتا جولدا توقتادى.
ول مەنىڭ ويىم. مەنىڭ قيالىم. ايتپەسە، سوڭعى تامشى توقتاۋشى ما ەدى؟! توقتامايدى. وتەدى. ءبارى دە وتكىنشى.
ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك! (اباي)
سولاي.
ءبىر كەم دۇنيە.
جان القىمدا
شىجىرىلعان شىلدە ايى.
قالادا كۇن 40 گرادۋس.
تاۋ القىمى يمانتارازىلاۋ. سوندا دا ىستىق اپتاپ ورتەنىپ تۇر. ارپا، بيداي پىسىگى ابدەن جەتكەن. ەندى وراق كەشىكسە، توگىلەيىن دەپ تۇر.
ورايىن دەسە، كومباين جوق.
باياعىداعى قول وراق، بەل وراق داۋرەنى وتكەن. كومباين كەرەك!
كەرەك، كەرەك! كەرەك قايدان تابىلادى. شارۋانىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى. شارۋا زارىعا-زارىعا اسپانعا قارايدى. الدىڭعى كۇنى ويماقتاي بۇلت شىعا كەلىپ، لەزدە اسپان استى تۇنەرىپ، جارق-جۇرق ەتىپ نايزاعاي ويناپ، قويدىڭ قۇمالاعىنداي بۇرشاق ۇردى دا كەتتى.
شارۋانىڭ جانى القىمعا كەلىپ تىرەلدى. تاعى دا دولى بۇرشاق ەنى ەكى كيلومەتر قاسقا جولاقپەن جوسىلىپ ءوتىپ، لەزدە تىيىلدى. سونىڭ وزىندە جولىنداعى ارپا مەن بيدايدىڭ ماساعىن قىلجيتىپ كەتتى.
مەيلى عوي. ديحان بايعۇس وعان دا شۇكىر دەيدى.
«قىرىقتىڭ ءبىرى — قىدىر دەگەن، قىرىقتىڭ ءبىرى — زەكەت دەگەن» دەپ ءوزىن ءوزى جۇباتادى.
ال سوندا ەندى قانشا شىدايدى؟
ۇكىمەت ايتتى: جەكەشە بول دەدى. مەيلى. جەكەشە بولدى. بىرەۋدىڭ تراكتورىن، بىرەۋدىڭ سوقاسىن، بىرەۋدىڭ تىرماسىن اكە-كوكە دەپ سۇراپ الىپ، ارەڭ-ارەڭ ەگىن سالدى.
پىسىگى جەتتى. ەندى كومباين جوق!
ال سول ۇكىمەت وسىندايدا نەگە قول ۇشىن بەرمەسكە؟ قالاي؟ قالايى سول، ءبىر كەزدەگىدەي متس (ماشينا-تراكتور ستانسياسىن) ۇيىمداستىر!
ديحاننىڭ تىلەگىن قاناعاتتاندىر. ءتيىستى اقىسىن ال. قۇدا دا تىنىش. قۇداعي دا تىنىش.
ۇكىمەت! جەكە بايلاردىڭ قولجاۋلىعى بولا بەرمەي، حالىقپەن بىرگە بول! سوندا بەرەكە تاباسىڭ.
ايتپەسە، ءبىر كەم دۇنيە.
تىكەن باسقان تىرشىلىك
ءبىر اڭگىمە جازباقشى بولىپ، تەرەزەنىڭ الدىنداعى ۇستەلگە وتىرامىن.
تەرەزە ءتاڭىرتاۋدىڭ ماناس شىڭىنا، اقساي مەن كوكساي القىمىنا، قىبىلا جاق اقسۋ-جاباعىلى قورىعىنا قاراعان.
قارسى الدىمدا — كوك مۇنارالى مەشىت. توڭىرەگى سوقامەن جىرتىلعان. قوپارىلعان توپىراقتى اق كيىمدى مولدا كەتپەنمەن وڭدەپ ءجۇر. بۇل مولدانىڭ سىباعالى جەرى. ازان شاقىرىپ بولىپ، جەردى باپتاپ ءجۇر.
ال وسى جۇرت مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە دەيدى.
ەندى ەگەر مولدانىڭ ءدال مىنا ىستەگەنىن ىستەسە، جەردەن جەمىس تەرەر ەدى. ولاي ەمەس، تيەسىلى جەرلەرىنە ەگىن ەكپەيدى. شوشقا تىكەن، شوڭايىنا باسىپ كەتكەن.
ورتاسىندا ءبىر اڭگى ەسەك قاساسىن شىعارىپ، جاتىپ ىشەر جالقاۋلارعا، ماسكۇنەمدەرگە:
— مەنى ەسەك دەپ قورلايسىڭدار، وزدەرىڭ كىمسىڭدەر؟! — دەپ مۇلگىپ تۇرعان سياقتى.
«ەلگە كۇلكى، ەسەككە تاڭ» دەگەن ءسوز وسىدان قالعان.
ءبىر كەم دۇنيە.
سۇمەلەكتەر
ءتاڭىرتاۋدىڭ شىڭدارىنان اق جانارتاۋ اتقىلاعانداي بۋداق-بۋداق بۇلت كوتەرىلدى.
ەگەر شاقپاقتىڭ تەنتەك جەلى قۋالاپ كەتپەسە، جاقسىلاپ ءبىر جايساڭ جاڭبىر جاۋماقشى. جەر-انا يمەكشى.
قۇداي، تىلەكتى بەرە گور دەيمىز. الدىڭعى كۇنى مەشىتتىڭ تۇبىندە قۇدايى تاماق بەرىلگەن.
اللا قالاسا، اسپاننان نۇر جاۋسا، جەردەن التىن ءونىپ شىقپاقشى.
اراق ءىشىپ، ماس بولىپ ۇيىقتاپ قالعاندار نەسىبەسىنەن قۇر قالادى.
قۋراعان تاياق تىكسەڭ، شىنار ءوسىپ شىعاتىن جانناتتى جەردەن جەمىس جەمەي، جاتجۇرتتىق المانى، ورىكتى، كارتوپتى، ءسابىزدى بازاردان قىمباتقا ساتىپ الادى.
جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن قىلادى.
جەردى كۇتە الماعان سۇم بولادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قىزعالداقسىز كوكتەم
تىشقان جىلى (2008) ءساۋىر ءتاۋىر بولمادى.
جاس كەلىندەي جاسانعان ورىك اعاشتارى اق گۇلدەن بۇتاقتارى كورىنبەي ەسىرە گۇلدەپ ەدى، ءبىر تۇندە ۇسىك ۇرىپ كەتتى (13 ءساۋىر). قارايىپ كەتكەن دىندەرى قالدى.
دالادا جاۋقازىن جوق. قىزعالداق شىقپاي قالدى. مۇنداي جاعداي بۇرىن بولماپ ەدى-اۋ. ءتاڭىرتاۋدىڭ قىزعالداعى دۇنيە جۇزىنە داڭقى شىققان. ءقازىر گوللانديا ءوسىرىپ، دۇنيە جۇزىنە تاراتىپ، قىمباتقا ساتىپ جۇرگەن گۇلدىڭ ءتۇپاتاسى وسى ءتاڭىرتاۋدىڭ «گرەيگ» اتالىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىزعالداعى.
قۇداي راحىم ەتىپ، مەيىرىم توكپەسە، بۇل جىل جۇتاڭ. تاساتتىق بەرىپ، قۇدايى تاماق ۇلەستىرىپ جاتقان مۇسىلماندار بارشىلىق.
يتقىزعالداق (ماك) كورىنە باستادى. يتقىزعالداقتىڭ ءومىرى وتە قىسقا. قىز داۋرەن سياقتى وتە شىعادى.
كوك كوتەرىلمەي قالدى. قىس قيىن بولار. جۇرت كۇنى بۇرىن مالىن ماتاپ ساتىپ جاتىر. اسىراي المايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
شىڭعىس شىڭى
ءبىزدىڭ اۋىل مىڭبۇلاقتا. ونىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا، جيىرما بەس شاقىرىم جەردە ءتاڭىرتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى ماناس تاۋ اسقاقتاپ تۇرادى.
بۇگىن ماناستىڭ اسپانعا شانشىلعان اسقاق شىڭىن قالىڭ قارا بۇلت وراپ الىپتى.
ەتەگىندەگى شەكەر-ايىل دا قارا جامىلعان.
بۇل — ادامزاتتىڭ ايتماتوۆىنىڭ اۋىلى.
وسىدان وتىز جىل بۇرىن شىڭعىس ايتماتوۆ ەلۋ جاسقا تولعاندا، الماتىدان التى جازۋشى ەكى ماشيناعا ءمىنىپ، سول شەكەرگە بارىپ ەدىك: تاحاۋي احتانوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، قالتاي مۇحامەدجانوۆ، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ جانە مەن — شەرحان مۇرتازا.
سوندا قالتاي تاۋ جاققا قاراپ تۇرىپ:
— انا ماناس شىڭىمەن تەتەلەس قاتار جاتقان ەڭسەلى شىڭ — شىڭعىس شىڭى،— دەپ ەدى.
سول ايتقانى كەلدى-اۋ دەيمىن. شىن دۇنيەدە شىڭعىس ەندى ماناس باباسىمەن تابىسقان شىعار.
بۇل شىڭعىس بۇدان شامادا 900 جىل بۇرىن جاساعان شىڭعىسپەن دە تابىسار. ول شىڭعىس جارتى الەمدى قىلىشپەن جاۋلاپ السا، بۇل شىڭعىس بۇكىل الەمدى قالاممەن باۋراپ الدى.
رۋحتارى ماڭگى سونبەيتىن الىپتار ەكى دۇنيەدە دە جارقىرايدى.
(11. 06. 2008).
باعا قايدا باراسىڭ؟
— سولياركانىڭ ءليترى 100 تەڭگەنىڭ ۇستىنە شىقتى، — دەپ كەلدى «نيۆا» ايداپ جۇرگەن نەمەرەم.
— سوندا ورتالىققا جەتكەنشە قانشا كەرەك؟
— ارى 5 ليتر، بەرى 5 ليتر — 10 ليتر — مىڭ تەڭگە عوي.
— ودان دا باياعىداعىداي ەسەك ءمىنىپ بارمايمىن با، — دەيمىن مەن، نە كورمەگەن باسىم.
ەگىن ءپىسىپ تۇر. ەندى وراق تۇسپەسە، توگىلىپ قالايىن دەپ تۇر. قالىڭ بۇلت ءتونىپ-تونىپ كەلىپ، ايتەۋىر، جەل ايداپ كەتەدى. كومباين جوق، تراكتور جوق، ماشينا جوق. ءبارىن جالداۋ كەرەك.
شارۋا بايعۇس كايتىپ كۇن كورەر.
ۇكىمەت ءبارى كەرەمەت دەپ قويادى.
وبالى كىمگە؟!
ءبىر اللا بىلەدى. جازاسىن بەرەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جەل
ءبىر اپتا بولدى. شاقپاقتىڭ جەلى ازىنايدى دا تۇرادى.
جاۋىنسىز، قىزعالداقسىز كوكتەم ءوتتى.
ەگىن، قورلىقپەن، ازاپپەن ەگىلگەن ەگىن، ميا مەن كەكىرە، قامىس باسقان ەگىن ءپىستى.
اسىرەسە ارپا وسال. ازىناعان جەلدەن جىعىلىپ، ماساعى قيىلىپ ءتۇسىپ جاتىر.
ەڭبەگىڭ ەش، تۇزىڭ سور.
ازىناعان جەل.
ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبارىن دە جەل جەڭەدى.
ءبارى دە ماقتىمق ۇلىنىڭ ولەڭىندەگىدەي.
تەك ازىناعان جەل عانا قالماق.
ءبىراق ءبارىن اللا بىلەدى. دۇنيە الەمدى ادەمى قالپىنا كەلتىرەمىن دەسە — ءبارى دە اللانىڭ الاقانىندا. اشسا دا، جۇمسا دا ءوزى بىلەدى.
ادامدا ءبارى دە بار بولۋى مۇمكىن. ايتەۋىر، بىردەڭە جەتپەي تۇرادى.
ءبىر كەم دۇنيە.
قوش، سارىاعاش، ءنارلى سۋ...
قوش، سارىاعاش، ءنارلى سۋ،
دەرتىم بولسا، شيپا بول!
ءومىر دەگەن الىسۋ،
ەركەلەتپەس سيپاپ ول.
تۇمانباي.
راديو قايتا-قايتا قاقسادى:
— سارىاعاش سۋى سارقىلىپ بارا جاتىر، — دەيدى.
تۇمانباي اقىن سارىاعاشپەن ۋاقىتشا قوشتاسىپ ەدى-اۋ. جىل قۇسىنداي اينالىپ كەلەم دەپ ەدى عوي.
ال مىنا راديو ءسوزى... سالقىن عوي. «تابيعاتتىڭ بەرمەسىن تارتىپ الامىز!» — دەپ اكىرەڭدەۋشى ەدى سوناۋ سوۆەت كەزىندەگى نايساپتار.
ەندى «جاڭا بايلار» — جابايى كاپيتاليستەر قۇدايدىڭ كۇللى حالىققا ارناعان نەسىبەسىن باس-باسىنا جەكەشەلەندىرىپ الىپ، ءنارلى سۋدى سۇلىكتەي سورىپ جاتسا، ءنارلى سۋ تاۋسىلماعاندا قايتەدى؟!
اقىرزامان بولاردا سۋ تارتىلار،
قاراپ تۇرعان جىگىتكە قىز ارتىلار، — دەپ ەدى باياعىدا ءبىر اقىن. سول ايتقانى كەلدى مە؟! اۋليە ەكەن عوي، جارىقتىق.
ءاي، ۇقسايدى، ۇقسايدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇرپاق
جاماننان جاقسى تۋادى،
ادام ايتسا نانعىسىز.
جاقسىدان جامان تۋادى،
ءبىر اياق اسقا العىسىز.
حالىق دانالىعى.
ونىڭ اتى ساپارقۇل ەدى. ەندى وعان «شولاق» دەگەن انىقتاما قوسىلدى. ويتكەنى بۇل اۋىلدا تاعى ءبىر ساپارقۇل بار بولاتىن.
— وي، ساپارقۇل تۋرالى گازەتكە جازىپتى، — دەيدى بىرەۋ.
— قاي ساپارقۇل؟ — دەپ سۇرادى ەندى بىرەۋى.
— شولاق ساپارقۇل.
و باسىندا ول شولاق ەمەس ەدى، ۇلى جاھان سوعىسى كەزىندە، لەنينگراد تۇبىندە جاۋدىڭ سناريادى وڭ قولىن توپشىسىنان جۇلىپ كەتىپ، سودان بەرى «شولاق ساپارقۇل» اتاندى.
جارىقتىق جاقسى كىسى ەدى، مۇگەدەكپىن دەپ جاتىپ الماي، ايانباي جۇمىس ىستەيتىن. كولحوزدىڭ قويىن باعاتىن. مايداندا عانا ەمەس، ەڭبەكتە دە باتىر ەدى.
سول شولاق ساپارقۇل ءبىر كۇنى ماعان كەلىپ:
— ىنىشەك، سەنىڭ ورىسشاڭ بار عوي، ماعان ورىسشالاپ ارىز جازىپ بەرە قويشى، — دەگەنى عوي.
سويتسە، شولاق ساپارقۇل و باسىندا ءى توپتاعى مۇگەدەك رەتىندە اقشا الادى ەكەن. سوڭعى كەزدە قايتادان كوميسسياعا سالىپ، سول كوميسسيا ونى ءىى توپقا ءتۇسىرىپ تاستاپتى.
سودان وتىرا قالىپ، سول كەزدەگى سسسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ باستىعى ۆوروشيلوۆ جولداسقا شولاق ساپارقۇل اتىنان ارىز جازايىن.
ءتاڭىر جارىلقاعىر، سول حات ۆوروشيلوۆ جولداستىڭ قولىنا ءتيىپ، ءى توپتاعى مۇگەدەكتىگىن قالپىنا كەلتىرگەن عوي.
بۇل زاماندا ۆوروشيلوۆ جولداس تا جوق، شولاق ساپارقۇل دا و دۇنيەدە.
شولاقتىڭ نەمەرەسى بار. قۇداي سورلاتقاندا، ماسكۇنەم. جانە مەن تۇراتىن ءۇيدىڭ ىرگەسىندە، كورشى. «الىستاعى اعايىننان جاقىنداعى كورشى ارتىق» دەۋشى ەدى. مىناۋ ونداي بولماي شىقتى. ءوزى ىلعي ماس بولىپ الىپ ۇيىندە جاتادى.
تۋرا مەنىڭ جازۋ جازىپ وتىرعان بولمەمنىڭ تۇسىنا اۋپىلدەتىپ، ارسىلداتىپ ەسەكتەي ءيتىن بايلاپ قويادى. ول يت كوبىنەسە اش بولادى. ەسى دۇرىس-اۋ دەگەن كەلىن كورىنبەيدى. يت از بولعانداي، بايلاۋلى ەسەك ىشەگىن تارتا اقىرادى. جەمى تاۋسىلعان تاۋىقتارى قاقىلىقتايدى دا جۇرەدى.
— شىراعىم-اۋ، مال-جانىڭا قاراساڭشى، مازانى الدى عوي، — دەسەم:
— مازاڭدى السا، كوشىپ كەت،— دەپ دۇرسە قويا بەرەدى.
كوشە سالۋ وڭاي ما، قايدا سياسىڭ؟ باسپادان، شارتقا وتىرىپ، ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەن الىپ ەدىم، كىتابىمدى بىتىرە الماي قينالدىم.
ءبىر كۇنى تاڭ قۇلانيەكتەنە دالاعا شىقسام، اۋپىلدەك توبەتتى جەتەكتەپ، اڭگى ەسەككە ءمىنىپ الىپ، اق كيىمدى كىسى كەتىپ بارا جاتىر ەكەن، اق شاپانىنىڭ وڭ قول جاق جەڭى جەلبىرەيدى.
— اپىر-اي، مىنا كىسى باياعى شولاق ساپارقۇل ەمەس پە؟— دەپ اڭ-تاڭ قالىپ، قاسىنا جاقىنداي بەرگەنىم سول ەدى، الگى اق كيىمدى كىسى لەزدە عايىپ بولدى.
— سەنىڭ مازاڭدى الماسىن دەپ ەدىم، — دەگەن داۋىس شىقتى. جان-جاعىما قاراسام، ەشكىم جوق. كۇن جۇما ەدى. ۇيدەگىلەرگە ايتىپ، شەلپەك ءپىسىرتىپ، ءبىر توقتىنى سويعىزىپ، كورشىلەردى شاقىرىپ، قۇدايى تاماق بەرگىزىپ، مەشىتكە بارىپ ءارۋاقتارعا ارناپ دۇعا وقىتقىزىپ، شولاق ساپارقۇلعا دەپ ءبىر راكات ناماز وقىپ، كوڭىلىم جاي تاپقانداي بولدىم.
ءبىر كەم دۇنيە.
ديوگەن
باياعىدا ديوگەن ەسىمدى اتاقتى وقىمىستى، فيلوسوف كىسى ءومىر ءسۇرىپتى. ءبىر قىزىعى، ول تەڭىز جاعاسىندا بوشكەنىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قۇيرىعىن كۇنگە قىزدىرىپ جاتادى ەكەن. سونداي ءبىر كەزدە ونىڭ اتاعىنا ءتانتى بولعان، جارتى الەمدى جاۋلاپ العان جاھانگەر الەكساندر ماكەدونسكيي — بىزدىڭشە ەسكەندىر زۇلقارنايىن سول ديوگەندى ادەيى ىزدەپ كەلىپ، سالەم بەرمەكشى بولىپتى.
سويتسە، ديوگەن ادەتىنشە بوشكەنىڭ ىشىندە قۇيرىعىن كۇنگە قىزدىرىپ جاتىر ەكەن. الەكساندر ماكەدونسكيي ءوزىنىڭ بۋسەفال دەگەن تۇلپارىنىڭ ۇستىندە تۇرىپ:
— ديوگەن! ساعان سالەم بەرىپ تۇرعان ەسكەندىر زۇلقارنايىن! — دەپتى.
سوندا ديوگەن بوشكەنىڭ ىشىندە تەرىس قاراپ جاتىپ:
— ەسكەندىر زۇلقارنايىن بولساڭ كايتەيىن. كۇننىڭ كوزىن كولەڭكەلەمەي، بىلاي تۇرشى، — دەپ ايتتى دەيدى.
اتاعى جەر جارعان ەسكەندىر زۇلقارنايىن نە دەرىن بىلمەي، ابىرجىپ قالسا كەرەك.
قانت پەن قوراز
اتاقتى فيلوسوف كانت شىعىس پرۋسسيادا ءبىر كىسىنىڭ ءۇيىن جالداپ، ءوزىنىڭ داڭقتى ەڭبەكتەرىن جازىپ جۇرگەن كەزى ەكەن.
ءبارى جاقسى-اۋ، ءبىراق الگى ءۇيدىڭ ايدارى قىپ-قىزىل قورازى بار ەكەن. قوجايىنى سياقتى قوراز دا تياناقتى. مەكىشتەرىن رەنجىتپەيدى. تاڭسارىدە، كۇن ساسكەدە، بەسىن كەزىندە، نامازشامدا، نە كەرەك، وزىنشە تيەسىلى مەرزىمىندە زور داۋسىمەن ايقايلاپ تۇرادى ەكەن.
ءبىراق بۇل داۋىس فيلوسوف كانتتىڭ مازاسىن ماي ىشكەندەي قىلادى. جازۋ جازىپ وتىرعاندا، ياكي ءومىر تۋرالى تەرەڭ ويلارعا كەتكەن كەزدە ويىن بولە بەرەدى عوي.
كانت قورازدىڭ يەسىنە جالىنىپ:
— مىنا بالەنىڭ كوزىن قۇرت. ماعان جۇمىس ىستەتكىزبەيدى، — دەيدى عوي.
ءبىراق قوجايىن نەمىس ەمەس پە:
— جازىعى جوق قورازدى قالاي قۇرتامىن، — دەپ كونبەي قويىپتى.
— وندا نە مەن تۇرامىن، نە قوراز تۇرادى، — دەيدى فيلوسوف.
— ءوزىڭ ءبىل، — دەيدى قوجايىن.
اتاقتى فيلوسوف قورازعا بولا باسقا جاققا كوشىپ كەتىپتى.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كەلىندەرى
ءۇيدىڭ بالكونى ءتاڭىرتاۋ جاققا قارايدى. سول بالكوندا كەلەسى اڭگىمەنىڭ جايىن ويلاپ، قارلى شىڭدارعا قاراپ، قاپەرسىز وتىر ەدىم... كوشەدە اق ورامالدى، قىزىل كويلەكتى ءبىر كەلىنشەك ءوتىپ بارا جاتىپ، ماعان ءيىلىپ سالەم سالدى.
— راحمەت، اينالايىن، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، — دەدىم. بەيتانىستاۋ ەكەن:
— كىمنىڭ كەلىنىسىڭ؟ — دەدىم.
— اللابەرگەن اتامنىڭ، — دەپ جارقىلداپ جاۋاپ بەردى.
مەن ويلانىپ وتىرىپ قالدىم.
«قاي اللابەرگەن؟ بۇل اۋىلدا اللابەرگەن دەگەن بار ما ەدى؟»
وتىرىپ-وتىرىپ، ونداي ادامدى تابا المادىم. كەيىن بىلسەم، ءوزىمىزدىڭ اتالاس اعايىن قۇدايبەرگەن ەكەن.
قازىرگى زاماننىڭ كەلىندەرى قايىن اتا، قايىن اعا، قايىن ەنە، ابىسىن-اجىن دەگەندەردى سارتىلداتىپ، بادىرايتىپ ءوز اتتارىمەن اتاي بەرەتىنىنە قۇلاق ۇيرەنىپ كەتكەن.
ال مىناۋ توسىن جاڭالىق. بۇل زاماننىڭ بەلسەندى قاتىندارى «گەندەرلىك ساياسات» دەپ باسىڭنان اسىرا دۇڭكىلدەيتىن داۋىردە... بۇرىنعىلار ەسكە تۇسە كەتكەنى...
***
اۋىلدىڭ سىرتىنان شىرىلداعان داۋىس ەستىلەدى. قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزەدى.
— اتا، اتا! — دەپ ايقايلايدى الگى داۋىس، — اتا، اتا!
سىلدىرامانىڭ بەر جاعىندا،
سارقىرامانىڭ ار جاعىندا
ماڭىرامانى ۇلىما جارىپ كەتىپتى.
جانىمانى بىلەمەگە جانىپ-جانىپ، تەز اكەلسىن بىرەۋ، — دەپ شىرىلدايدى الگى جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك.
قازىرگى قازاق مۇنى ءتۇسىنۋى ءۇشىن مىنانداي سوزدىك كەرەك:
سىلدىراما — قامىس،
سارقىراما — وزەن،
ماڭىراما — قوي،
ۇلىما — قاسقىر،
جانىما — پىشاق،
بىلەمە قايراق.
سوندا بۇل جاڭىلتپاش نەگە كەرەك بولعان؟
سويتسە، الگى جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ:
قامىسباي دەگەن اتاسى بار ەكەن،
وزەنباي دەگەن قايناعاسى بار ەكەن،
قويباعار دەگەن قاينىسى بار ەكەن،
قاسقىرباي دەگەن تاعى ءبىر قايناعاسى بار ەكەن،
پىشاقباي دەگەن اتاسى بوپتى،
قايراقباي دەگەن تاعى قاقباس بار بولسا كەرەك.
مىنە، باياعى زامان كەلىنشەگى سولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماي، ادەپتەن وزباي، ءارۋاقتان اتتاماي، ءسالت-داستۇردى ساقتاي بىلگەن ادال جان عوي.
***
ال الگى «اللابەرگەننىڭ كەلىنىمىن» دەگەن اينالايىن سول باياعىلاردان امان-ەسەن وسى زامانعا جەتكەن قۇتتى قۇس بولار، ءسىرا. قۇداي تىلەۋىن بەرىپ، الدىنان ءاردايىم اق كۇن تۋا بەرسىن.
ءسىرا، جاڭادان تۇسەتىن باسقا دا جاس كەلىندەر وسىنداي شىعار.
قايدام-اۋ، قايدام...
«گەندەر! گەندەر!» دەپ دۇرسىلدەسەدى...
ءبىر كەم دۇنيە.
ون ەكى ايدىڭ سۇلتانى
ورازا — دەنساۋلىق كەپىلى.
ورازا — رۋحتىڭ تازالىعى.
ورازا — توزاقتان قورعايتىن قالقان.
ورازا — تىلەكتىڭ قابىلدانۋى.
ورازادا — اۋىز بەرىك.
اۋرۋ — استان، داۋ — قارىنداستان.
ورازا — اشتىقتىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋ.
ورازا ايىندا داۋ-دامايدان، ۇرىس-كەرىستەن، قياناتتان، زورلىقتان، دورەكىلىكتەن، ۇرلىق-قارلىقتان تىيىلعان ءجون. الدەكىم كيلىكسە: «اۋزىم ورازا»، — دە.
ورازا تەك اشىعۋ ەمەس.
ورازا — جاقسى مىنەز قالىپتاستىرۋ. تاربيەلى تاقۋا بولۋ.
ءبىر كەم دۇنيە.
اش بالا مەن توق بالا
اش بالا توق بالامەن وينامايدى، توق بالا اش بولام دەپ ويلامايدى.
ول راس. بالا كۇنىمدە، اسىرەسە سوعىس جىلدارى كوپ اشىقتىم. سونىڭ سالدارى ءالى كۇنگە دەيىن بىلىنەدى. ىشەك-قارنىما گاستريت دەي مە، حولەسيستيت دەي مە، ايتەۋىر، وڭشەڭ «يتتەر» تولىپ كەتكەن. مۇنىڭ ءبارى سول سوعىس جىلداعى اشقۇرساقتىقتىڭ كەسىرى.
... باستىقتار كەيدە ءبىر ۋىس، جارىم ۋىس تالقان بەرەدى. «ءبىراق يتكە سۇيەك تاستاعانىڭ قايىرىمدىلىق ەمەس. ءوزىڭ دە اش وتىرىپ يتپەن سۇيەك بولىسكەنىڭ قايىرىمدىلىق» (دج. لوندون).
«قايىر بەرگەن قول باتا بەرگەن اۋىزدان ارتىق» (ينگەرسولل).
قۇدىقتىڭ باسىندا ءبىر يت شولدەن ولەيىن دەپ جاتىر. جەڭىل ەتەك، جەزوكشە ايەل تۋفليىنە ءجىپ بايلاپ، قۇدىقتان سۋ الىپ بەرىپ، ءيتتى ولىمنەن الىپ قالادى. وسى جاقسىلىعى ءۇشىن قۇداي ونىڭ بارلىق كۇناسىن كەشەدى.
سوندا دا ءبىر كەم دۇنيە.
اقسۇڭقار قايدا
قاراقۇس جەمىن باسىپ جەيدى. اقسۇڭقار جەمىن شاشىپ جەيدى.
«ۋحۋد تاۋىنداي التىنىم بولسا، الدىمەن قارىزىمنان قۇتىلار ەدىم. قالعانىن جانىمدا ءۇش كۇننەن ارتىق ۇستاماس ەدىم»، — دەيدى پايعامبار حاديستەرىندە . راس پا، جوق پا، ءبىر اللا بىلەدى.
ال قازىرگى بايلار – اجداھا، تۇيەنى تۇگىمەن، كەمەنى جۇگىمەن جۇتسا دا تويمايدى.
مۇناي تەڭىزى جۇتىلىپ جاتىر.
تەمىر مەن مىس، التىن، كۇمىس...
توبەدەن تومەن قاراي توگىلگەن بايلىق مۇرتتى جاعالاي اعادى، اۋىزعا تۇسپەيدى.
تۇسپەسە تۇسپەسىن. حالىق امان بولسىن. ەل بار بولسىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
ۇرپاقسىزدار ۇمىتىلادى
ۇرپاقسىزدار ۇمىتىلادى. ءومىر زاڭى سولاي.
مەن ەس بىلەتىن كەزدەن بەرى اۋىلدا تالاي ادام ۇرپاقسىز قالىپ ۇمىتىلا باستادى.
مىسالى، جاقىن اعام نامەتقۇل. تەمىر ۇستاسى ەدى. زەرگەر ەدى. ەكىنشى جاھان سوعىسىنىڭ جاۋىنگەرى. جالعىز ۇلى بايبوسىن ەرتە كەتتى.
نامەتقۇلدان ۇرپاق قالمادى. اۋىلداعى ۇيدە ول سوققان تەمىر قىسقاش قالعان ەدى. ءقازىر بار ما، جوق پا بىلمەيمىن.
بەگالى دەگەن تۋىسقانىمىز تال-داراق وسىرگەن ورمانشى ەكەن. سوعىس جىلدارىندا ورمان تاۋسىلدى. جالعاسى جوق. اتى ۇمىتىلعان. ونىڭ اعايىنى مامبەتالى دە سونداي. ەندى ءوزىم شە؟ جالعىز ۇل 50 جاسقا كەلدى. بالاسى جوق. سونىمەن تۇقىم ۇزىلە مە؟ قۇداي باتىرحاننان تاراعان ۇرپاققا عۇمىر بەرسىن! سوندا مۇرتازا اتى وشپەيدى.
ال مەنەن كىتاپتار قالار. ولار ۇرپاقتى جالعاستىرا الا ما؟
ءبىر كەم دۇنيە.
كۇمىس قوڭىراۋلى ەلىكتەر
بۇل اڭگىمەنى جازۋ ءۇشىن الدىمەن سانجار اسفاندياروۆپەن سويلەسۋ كەرەك. ال ونى تابۋ قيىن. تاعدىر ونى قاي جۇلدىزعا اپارىپ قونىستاندىرعانىن ونىڭ وزىنەن باسقا كىم بىلەدى؟ اسپان الەمىندەگى رۋحتار ىشىندە ءستاليننىڭ وعىنان و دۇنيەگە اتتانعانداردىڭ سانىن ءبىلىپ بولمايسىڭ.
«قاي جۇلدىزداسىڭ سانجار اعا؟ ەرتەدەگى قازاق تاريحىن قالاي جازعانىڭدى بىلەيىن دەپ ەدىم. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ تۋعان جەرىم – مىڭبۇلاق تۋرالى دا ايتىپسىڭ».
سانجار اعا ءتىل قاتپادى. ىزدەپ ءجۇرىپ ول جازعان كىتاپتى ارەڭ تاپتىم.
باتىس تۇرىك قاعاناتى تۋرالى ايتىلعان ەڭبەكتى تابۋ قيىن. ءقازىر ونداي قۇندى كىتاپتى قايتا باسىپ شىعاراتىن باسپا دا جوق پا، بىلمەيمىن.
ايتەۋىر، ىزدەپ ءجۇرىپ، سۇراپ ءجۇرىپ، جالىنىپ ءجۇرىپ ارەڭ وقىدىم-اۋ… قاسيەتتى، كۇن ديدارلى مىڭبۇلاق تۋرالى، ونداعى كۇمىس قوڭىراۋلى ەلىكتەر تۋرالى… بار ەكەن!
… ءبىزدىڭ وسى كۇنگى تۇلكىباس دەپ جۇرگەنىمىز شىنىندا تۇركىباس. باتىس تۇرىك قاعاناتى كەزىندە حان ورداسى بولعان.
سول حان جاز جايلاۋىن مىڭبۇلاقتا (ياعني قازىرگى جۋالى) قونىستايدى ەكەن.
سانجار اسفاندياروۆ ءوز كىتابىندا ەرتە زامانداعى، جەتىنشى عاسىرداعى جۇڭگو ساياحاتشىسىنىڭ اڭگىمەسىن كەلتىرەدى. ساياحاتشى، موناح سيۋان سزين تاراز شاھارىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا، الپىس فارساح جەردە مىڭبۇلاق دەگەن ولكە جاتىر. يت مۇرنى باتپاس قالىڭ ورمان. حاننىڭ كۇمىس قوڭىراۋلى ەلىكتەرى جايىلىپ جۇرەدى ەكەن. ولاردى ولتىرگەن ادام دارعا اسىلادى ەكەن دەيدى…
ءقازىر سول مىڭبۇلاقتا ول ورمان جوق. ەڭ سوڭعى قالدىعى وتكەن سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا وتقا جاعىلىپ كەتكەن.
سول مىڭبۇلاقتاعى مەنىڭ جەرلەستەرىم، كىم بىلەدى، ءسىرا، سول قارا ورماندى قالپىنا كەلتىرەر…
كىم بىلەدى، بىزدىكى ارمان، قيال عوي. ال بالكىم، ونداي ەستى ۇرپاق تابىلىپ تا قالار.
ءبىر كەم دۇنيە
بوستاندىقتىڭ اتىنا ءمىن!
«الىسپاعان، جۇلىسپاعان بوستاندىق اتىنا مىنبەيدى، بۇعاۋدان بوسامايدى، ەر قۇلدىقتان، ايەل كۇڭدىكتەن شىقپايدى، مالىنا دا، باسىنا دا يە بولمايدى!»
بۇل ءحالدى ءاليحان بوكەيحان “قىر بالاسى” دەگەن بۇركەنشىك اتپەن باياعىدا جازىپ كەتكەن. “قازاق ادەبيەتى” گازەتى ونى 1996 جىلى كوشىرىپ باسقان.
سول بوستاندىقتىڭ اتىنا شىنداپ مىندىك پە ەكەن؟ وندا نەگە بالقاشتىڭ جاعاسىنان سوناۋ باتىستاعى ازعىر، كاپۋستين يارعا دەيىن سوزىلعان پوليگوندار ءالى كۇنگە دەيىن تۇر؟ بۇيىردەن قادالعان قانجار ەمەس پە؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
كيەلى كىندىك
ەرتەرەكتە قازاقتار مەملەكەتتىڭ ورتالىعىن، ياعني استاناسىن كىندىك قالا دەپ اتاعان. دەمەك، ول باس قالا دەگەن ءسوز.
ال ادام كىندىگىنىڭ ماڭىزى قانداي؟
اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا بالا كىندىك ارقىلى شەشەسىمەن جالعاسىپ جاتادى. اۋليە اقىن شاكارىم:
كىندىگىمدى كەسىپ قيناعاندا
انامنان كەتتىم الىستاپ، — دەيتىنى سوندىقتان.
ادام ورگانيزمىندەگى ەڭ اسىل مۇشە. ونى جالاڭاشتاپ ءجۇرۋ — اسىرەسە، بويجەتكەن قىز بالاعا، بولاشاق اناعا شەكسىز كۇنا.
… اۆتوبۋس لىق تولى. ورىندىقتا وتىرعان ساقال-شاشى اپپاق قۋداي قاريا كىسىنىڭ قارسى الدىندا تۇرعان بويجەتكەن… جالاڭاش كىندىك… ادامدار لىقسىپ يتەرگەندە الگى قارتتىڭ اۋىزىنا بارىپ تىرەلدى. سوندا اقساقال الگى قىزدى ءدال كىندىگىنەن ءتۇيىپ كەپ جىبەردى.
نە بولدى؟!
— نايساپ! — دەدى. — بالا كورمەي وتەسىڭ! — دەدى.
ءسىرا، ايتقانى كەلەتىن شىعار.
مۇنداي قاسىرەتكە ۇشىرايتىن الگى بايعۇس قانا ما ەكەن؟
كوپ قوي! باتىستىڭ يمانسىز قىلىعىنا ەلىكتەگەن ەسسىز كوبەلەكتەر! توزاق وتىنا كۇيەدى-اۋ…
سونى سەزبەيدى عوي.
قوعام قايدا؟
اتا-انا قايدا؟
مەكتەپ قايدا؟
وبال بولدى عوي.
ءبىر كەم دۇنيە.
يمان بايلىعى كەرەك
كەدەيدى باي ەتۋ — ساۋاپ. وسى سوڭعى جيىرما جىلدا تالاي-تالاي تۇسىنىكسىز نارسەلەر، ياعني جوقتان بار بولىپ، كەدەيلىكتەن ءبىر-اق سەكىرىپ باي بولعاندار كوبەيدى.
ال، ءبىراق بايلىعىنا ساي يمان كوبەيدى مە؟ وتە سيرەك. ىلۋدە بىرەۋ. ولار ەرتەگىدەگى باقا سياقتى. باستارىنا ب ا ق قونادى. قۇس پاتشاسى بۇركىتتىڭ ءوزى بارىپ ولارعا سالەم بەرەدى.
سويتسە دە كەدەي باي بولسام دەيدى. باي قۇداي بولسام دەيدى. كەسىر-كەساپاتتىڭ ءتۇبىرى وسى جەردە جاتىر.
بىزدە ءدال ءقازىر وسىندايلار كوپ. يماندىلار از.
ال ەندى ازدى كوپ قىلۋ… ءبىز، قازاقتار، ءالى ازبىز. كوبەيەتىن رەتىمىز بار ما؟ پاتشا ايتتى، تاياۋ جىلدارى جيىرما ميلليونعا جەتەمىز دەپ. ءالى سەگىز ميلليونبىز. شەتەلدەگىلەردى قوسقاندا ون ەكى ميلليون سياقتىمىز.
ءوسىپ-ونۋدىڭ بال-بۇلاعى اۋىل ەدى… اۋىل دا اقىرزامان امالىن ۇيرەنىپ الدى. بالانى قۇرساعىندا جاتقاندا قۇرتادى.
ابورتقا تىيىم سالاتىن زاڭ كەرەك. ول دا ادام ولتىرۋمەن بىردەي. جازاسىن السىن!
ەرتەرەكتە بويداق سالىق دەگەن بولۋشى ەدى… ءقازىر جوق بىلەم. ءبىراق بويداقتىڭ دا بويداعى بار. اۋەلى سەبەبىن انىقتا.
ازدى كوپ قىلۋدىڭ امالى: اۋەلى حالىققا جاعداي جاسا. كوپ جاستار ۇيسىز-كۇيسىز.
كوپ بالالىنى بارىنشا كوتەرمەلە. ون بالا، ودان دا كوپ تاباتىندار بۇرىن كوپ ەدى. زامان وزگەردى، ءومىر وزگەردى. حالىقتىڭ باسىنان نەشە الۋان زۇلماتتار ءوتتى. كوپ قىرعىنشىق، اشارشىلىق، گەنوسيدتەر بولدى.
ءدال ءقازىر بەيبىتشىلىك، ءبىرشاما تۇزىك زاماندا، دانا حالىق بولساڭ كوبەيۋگە تىرىس.
كىم بىلەدى، الدىمىزدا الدەقانداي زامان بار.
اللادان راحىم تىلە!
ايتسە دە جاساعان يەم جاقسىلارعا يمان مەن دانىشپاندىق قاسيەت بەرسىن.
ءبىر كەم دۇنيە.
اسىراندى كىرپى
باتىستىڭ تەلەحابارلارىنا قاراپ وتىرساڭ — نە جوق، ءبارى بار. سونىڭ ىشىندە جابايى اڭ-قۇستار، جان-جانۋارلار تۋرالى ارنايى باعدارلاما، ارنالار دا بار.
ءبىز ۇيرەنەر ءبىر قاسيەتى – ءۇيسىز، كۇيسىز قالعان يت، مىسىق سياقتى ماقۇلىقتاردى قورعايتىن قوعامدىق ۇيىمدار جۇمىس ىستەيدى.
ال ەندى ءبىزدىڭ جاقتا ءتارتىپ ساقشىلارى كوشەدە بۇرالقى يت كورسە اتىپ تاستايتىنىن كورگەنبىز.
ەرتەرەكتە، ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە، ۆيكتور دەگەن كۋرستاس جولداستىڭ ۇيىندە اسىراندى كىرپىنى كورىپ تاڭ قالعانىم بار. سويتسە كىرپى قاندالا، تاراقانعا قىرعيداي تيەدى ەكەن. قابىرعاسى قاراعايدان سوعىلعان ەسكى ۇيلەردە قاندالا، تاراقان كوپ بولادى. كىرپىسى بار ۇيگە ونداي قانسورعىشتار جولامايدى ەكەن.
تىكەنەكتەرى تىكىرەيگەن كىرپىنىڭ سول ۆيكتوردىڭ ۇيىندە تارەلكەدەن ءسۇت ءىشىپ جاتقانىن كورىپ ەدىم.
كىرپىنى كيەلى دەۋشى ەدى، راس شىعار. قاندالا، تاراقاندار تاسىراڭداپ كەتسە، ول دا زيان.
ءبىر كەم دۇنيە.
“حاسساق” دەيدى…
بالا كەزىمدە ەستىگەنىم ەسىمدە. ءبىزدىڭ مىڭبۇلاققا كورشىلەس، كۇركۇرەۋ سۋ بويىنداعى قىرعىزدارعا بارا قالساق:
— ءيا، حاسساق بالا، — دەپ قارسى الار ەدى.
كەيىن-كەيىن، جول ءتۇسىپ موڭعولياعا بارعانىمىزدا:
— حاسساقتار كەلدى! — دەپ قۇشاقتاستى.
ال ءبىزدىڭ تاريحشىلار، وقىمىستىلار ءالى كۇنگە دەيىن “قازاق” دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىن ءدوپ باسىپ ايتا الماي، ءار ساققا جۇگىرتەدى.
اۋ، سوندا ءبىزدى ءبىر زاماندا “ساقتار” “ساق” دەگەنى راس قوي. ال ەندى “حاس” دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى “ناعىز”، “انىق”، “شىن” دەگەنگە سايادى. “ساق” سوزىمەن بىرىكسە – حاس+ساق!
مىنا بىزبەن ەجەلدەن ارالاس-قۇرالاس قىرعىزدار، موڭعولداعى ءدۇربىت، ۇرىڭقاي، حالحا، ويرات، بۇيرات، ماڭعىتتار ءبىزدى “حاسساق” دەسە، سولار وتىرىك ايتپايتىن شىعار.
اقيقاتىن ءبىر اللا بىلەدى. ايتسە دە ەجەلگى كورشىلەر بەكەر سويلەمەس.
سوندىقتان اۋزى تۇكتى قازاقتارمەن شاتاسا بەرمەي، حاسساق بولعان ابزال شىعار.
ءبىر كەم دۇنيە.
تۇڭعىش تامشى
كوپ كەشىكپەي كوكتەم دە كەلىپ قالار.
ەسىنەتىپ، ەسىرتىپ، ەرىكتى الار.
ازان-قازان اسپاننىڭ قوڭىراۋى،
جاقسىلىقتان تۇرسا يگى بەرىپ حابار.
(مۇقاعالي).
جاڭبىردىڭ تۇڭعىش تامشىسىنان جاسىل جاپىراق ءدى-ى-ىر-ر ەتە قالدى. تىعىنشىقتاي تومپاق، پەرىشتە كەۋدەسىنە بوزبالا جىگىتتىڭ قولى تۇڭعىش رەت تيگەن قىز سياقتى. ءدى-ى-ىر-ر…
سودان بالكوننىڭ جاقتاۋ تەمىرىنە تيگەن تامشىدان ءبىر نازىك قوڭىراۋ زىڭ-زىڭ-زىڭ دەپ ىزىڭدادى دا تۇردى.
جۇبانباس، جىلاۋىق جاۋىن. قايتا قۋانباي ما… جاڭبىر باسىلىپ، كۇن اشىلىپ، دۇن-دۇنيە جارقىراپ-جايناپ شىعا كەلۋشى ەدى… زىڭ-زىڭ-زىڭ…
دۇنيەگە ادام بالاسى ءبىر تامشىدان جارالىپ كەلگەن دەيدى. تۇڭعىش تامشى. ءبارىمىز سول تۇڭعىش تامشىدان تاراعانبىز. قاسيەتتى تامشى. ازبىز.
ءبىر كەم دۇنيە.
ەش پەن كەش
ۇرىلاردىڭ ۇساعى تۇرمەدە ءجۇر،
ۇرىلاردىڭ ۇلكەنى مىنبەدە ءجۇر.
(م. تازابەكوۆ).
اسا ءىرى ايتىس اقىنى مۇحامەدجان بالام دۇرىس ايتادى: ۇرىلاردىڭ ۇساعى بار، ۇلكەنى بار. مىسالى، ورمەكشىنىڭ تورىنا ۇدايى شىركەي ىلىنەدى، ال سونا، ارا سياقتىلار توردى ءۇزىپ شىعىپ كەتە بەرەدى.
وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن، 1997 جىلى، «ەگەمەن قازاقستان» «شەرحانعا حات» ايدارىمەن كامال سمايىلوۆتىڭ «وتپەلى كەزەڭ وكىندىرمەسىن» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. وعان مەن جاۋاپ رەتىندە «جەمقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، پارقورلىق، قىلمىستىڭ ءبىر ءتۇرى بار جالاقورلىق» دەگەن حاتتى جاريالادىم («ەگەمەن قازاقستان»، 1. 10. 1997).
سودان بەرى دە ون ءبىر جىل ءوتىپ بارادى. وكىمەت جەمقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، پاراقورلىقپەن كۇرەستى ەندى-ەندى باستاپ جاتقان سياقتى. «قويىن الدىرىپ، قوراسىن بەكىتكەنسىپ» جاتقان سىڭايى بار.
«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن-اۋ.
ءبىر كەم دۇنيە.
“وۆ” پەن “ەۆ”
وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە مەنىڭ فاميليام “مۇرتازا” بولىپ جازىلدى، “ەۆ” الىپ تاستالدى.
ءدال وسى امالدى پارلامەنت ءماجىلىسى ەندى قولعا الىپ، زاڭ قابىلداپ جاتىر. قارا: “ايقىن”، 8 قازان 2008 جىل.
بۇعان دا شۇكىر.
ءالى دە “وۆ” پەن “ەۆ”، “ين”، “يچ” دەگەندەر ماڭدايلارىنا تۋشپەن جازىلعانداي، ءومىرى كەتپەيتىن تاڭبالار كوپ. ارادا ۇرپاق وتەر. كەلەر ۇرپاق تازالانار.
باياعىدا ەۆرەي حالقى پەرعاۋىننىڭ قۇلدىعىنا ءتۇسىپ، ودان اۋليە مۇسا پايعامبار قۇتقارىپ، قۇلدىقتا بولعاندار ومىردەن ءوتىپ تاۋسىلعانشا، ەۆرەيلەردى قىرىق جىل بوي ءشولدىڭ ىشىمەن الىپ جۇرگەن.
جاڭا، جاس ۇرپاق دۇنيەگە كەلگەندە مۇسا پايعامبار ولاردى پالەستينا جەرىنە قونىستاندىرىپ، يزرايل مەملەكەتىن قۇرعان عوي. بارىنە ءتوزىم مەن اقىل كەرەك.
بىزگە دە تازا، قۇلدىق كورمەگەن ۇرپاق كەلەر.
ءبىر كەم دۇنيە.
جارىمجان جالعان دۇنيە
مىنە، سارىالا كۇز كەلىپ، كارى قۇداڭ قىس تا تاياپ قالدى.
اسكەري مەكەمەلەر كۇزگى ماۋسىمدا جاسى جەتكەندەردى اسكەر قاتارىنا شاقىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ تارازىعا تارتىلار شاعى بۇل. وعان دەيىن ءىرىلى-ۋاقتى ارالاس دۇنيەدە سەزىلە بەرمەيتىن كەم-كەتىك وسى جەردە اشكەرەلەنەدى.
اسكەرگە شاقىرىلعان جاستاردىڭ 80 پايىزى جارامسىز. كوبىسى جارىمجان، بويى الاسا، ەرگەجەيلى ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتىر. سالماعى ءبىر توقتىنىڭ سالماعىنا دا جەتپەيدى.
كەشەگى وتكەن ماحامبەت باتىر-اقىن:
— وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك،
ونىمىز اتقا قونعاندا،
جەر قايىسقان قول ەدىك… —
دەمەپ پە ەدى؟!. قايدا ءقازىر “ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن، اتقان وعى ەدىل-جايىقتان تەڭ وتكەن” ەرەن ەرلەر؟!
ءبىزدىڭ ايشا ءبيبى اۋىلىندا كەشەگى ەر بايزاق داتقانىڭ ۇرپاعى، ەرەن كوكپارشى ءنابي باۋىر جەرگىلىكتى كوكپارشىلار كومانداسىن قۇرىپ، تالاي جەردە جارىستار ۇيىمداستىرىپ، سايدىڭ تاسىنداي باتىر، بالۋان جاستاردى تاربيەلەپ ءجۇر. دۇنيەجۇزىلىك وليمپيادا ويىندارىنىڭ جەڭىمپازى مۇحتارحان دىلدابەك باتىر كوكپارشىلار جارىسىن باستاپ، جاقسى ۇلگى كورسەتىپ، تاعى ءبىر ەرلىك جاساپ ءجۇر.
ءۇمىتتىڭ وتى وسىلاردا. ولار از.
جاقىندا باسپا ءسوز سوناۋ كانادادان تازا تۇقىمدى بۇقالار جەتكىزىلگەنىن حابارلادى. مالدىڭ تۇقىمىن تازارتقان جاقسى.
ال ازىڭقىراپ بارا جاتقان ادام تۇقىمىن، ۇلت گەنوفونىن قالاي جاقسارتۋعا بولادى؟ دەنساۋلىق ساقتاۋ دەگەن سالا وسىنى ويلاي ما؟ ويلايتىنىن بىلمەيمىن، ايتادى. ءبىراق دارمەنسىز.
قالاي بولعاندا دا مەملەكەت تۇعىرى مىزعىماستاي بەكەم بولۋى ءۇشىن وكىمەت تە، ۇكىمەت تە، جالپى الەۋمەت قازىرگىسىن، بولاشاعىن ويلاپ، ۇرپاق تازالىعىن ەرەكشە قولعا العانى ابزال بولار ەدى.
ونى ويلاپ، وتان سۇيەر ارەكەت قىلاتىن قايراتكەرلەر قايدا؟!
ءبىر كەم دۇنيە.
You Might Also Like
-
كۇن سايىن اجىراسۋ حابارىن ەستۋ ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى. كۇشتى، بەرىك ماحابباتپەن ۇيلەنىپ، 2 ايدان كەيىن اجىراسىپ جاتاتىندار ەندى ەشكىمدى تاڭ قالدىرمايدى. اينالامىزدا العاشقى كۇنگىدەي بىر-بىرىنە...
-
شىلدەنىڭ كۇنى شاڭقاي ءتۇس بولعاندا باتىستاعى كەلىنشەكتاۋ ساعىمدانىپ، ۇزدىك-سوزدىق قيمىلداي باستايدى. باياعى بايدىڭ ۇزاتىلعان قىزىنىڭ كوشى قايتا ءتىرىلىپ، ۋاپ-شۋاپ بارا جاتقانداي.
