InfoHub Logo

گۋبكالار ءتيپى (Spongia). بۇل تيپكە ەڭ قاراپايىم كوپ كلەتكالى ورگانيزمدەر جاتادى، ءبىراق كلەتكالارى جىكتەلگەن. گۋبكالاردىڭ 3000-عا جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. تەڭىز مەكەندەۋشىلەرى بولعاندىقتان، سۋ تۇبىندە نەمەسە ءارتۇرلى سۋاستى زاتتارىندا قوزعالماي تىرشىلىك ەتەدى. گۋبكالار — كولونيالدى ورگانيزمدەر. ولار ءۇشىن ءارتۇرلى فورما ءتان، ۇساق تەسىكتەرمەن تەسىلگەن دەنەسى جۇمساق جانە سەرپىمدى، ولارعا سۋ وتەدى، رەڭى الۋان ءتۇرلى. ىشكى قاڭقا (يزۆەستى، كرەمنييلى نەمەسە ءمۇيىزدى) بولادى. سونىمەن قاتار ورتالىق (گاسترالدى) قۋىس تا بار. تىنىس الۋ ءۇشىن سۋدا ەرىگەن وتتەكتى پايدالانادى. وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ورگانيكالىق قالدىقتارىمەن، سول سياقتى قاراپايىمدىلار جانە باكتەريالارمەن قورەكتەنەدى. جاڭا زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، تەڭىز گۋبكالارى مايدا كۆارس بولشەكتەرىن ەرىتىپ جانە سىڭىرەتىن قابىلەتىنىڭ بولاتىنىن كورسەتتى، ونى گۋبكالاردىڭ اسكوربين قىشقىلىنا مۇقتاجدىعىمەن بايلانىستىرادى. مۇنداي قابىلەتتىلىك جانۋارلار الەمىندەگى وتە سيرەك ۇشىرايدى. گۋبكالار ءۇشىن جىنىسسىز (بۇرشىكتەنۋ ارقىلى) كوبەيۋ، سونىمەن قاتار جىنىستىق بولشەكتەنۋ (ديففەرەنسياسيا) جانە جىنىستى كوبەيۋ ءتان. گۋبكالاردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى ادام ءۇشىن ۋلى. ادامنىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىندە قولدانىلاتىن گۋبكالاردىڭ تۇرلەرى دە (مونشالىق گۋبكالار، بودياگالار، ءمولدىر گۋبكالار) بەلگىلى. گۋبكالاردىڭ شىعۋ تەگى انىق ەمەس. ولار ەۆوليۋسيانىڭ تۇيىق بۇتاعى بولۋى مۇمكىن.

ىشەكقۋىستىلار ءتيپى (Coelenterata). بۇل ءتيپتىڭ ورگانيزمدەرىنە نەگىزىنەن تەڭىز مەكەندەۋشىلەرى جاتادى، سونىمەن قاتار ولار تۇششى سۋلارعا دا ەنگەن. 9000-عا جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. ىشەكقۋىستىلارعا ءبىرشاما قاراپايىم قۇرىلىم ءتان. ولار ءۇشىن راديالدى-وستىك سيممەتريا ءتان. ولاردىڭ دەنەسى ەكتو- جانە ەنتودەرمادان تۇرادى، ولاردىڭ اراسىندا كلەتكالىقەمەس زاتتاردىڭ قاباتى بولىپ سانالاتىن مەزوگلەيا جاتادى.
تەڭىز سۋلارىندا مەكەندەيتىن كادىمگى وكىلدەرى مارجان پوليپتەرى بولىپ تابىلادى، ولار ءجيى كولونيا قۇرىپ، قوزعالماي تىرشىلىك ەتەدى جانە جەكە ءارى قوزعالىپ (جۇزەتىندەر) تىرشىلىك ەتەتىندەرگە مەدۋزالار جاتادى. ىشەكقۋىستىلاردىڭ تۇششىسۋ وكىلدەرىنەن ەڭ بەلگىلىسى گيدرا بولىپ تابىلادى.

جىنىسسىز جانە جىنىستى جولدارمەن كوبەيەدى. ىشەكقۋىستىلار كوممەنساليزم، مۋتۋاليزم، پارازيتيزم تۇرىندە باسقا تەڭىز ورگانيزمدەرىمەن سەلبەستىك قارىم-قاتىناس تۇزۋگە بەيىمدى. ىشەكقۋىستلار تابيعاتتا وتە ماڭىزدى. ولار كوپتەگەن تەڭىزدىك ەكولوگيالىق جۇيەلەرگە قاتىسۋشىلار بولىپ تابىلادى. كولونيالار قۇرىپ، مارجان پوليپتەرى ريفتەر، مارجان ارالدارىن تۇزەيدى. ىشەكقۋىستىلار — ەڭ كونە كوپ كلەتكالى جانۋارلار، قازىرگى زاماندا گۇلدەنۋدە. ولار دوكەمبرييدە دە كەزدەسكەن. ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزى باعاناسىنا ەنەدى. ولاردىڭ اتا-تەكتەرى ءبىر كەزدەردەگى قاراپايىم كوپ-كلەتكالى جانۋارلار دەگەن جورامال بار، ولار ءۇشىن ەركىن ءجۇزىپ تىرشىلىك ەتۋ ءتان بولعان.

جالپاق قۇرتتار ءتيپى (Plathelminthes). بۇل تيپكە فورماسى سوزىلىپ جالپايعان بيلاتەريالدى-سيممەتريالى جانە سۋدا، توپىراقتا، وسىمدىكتەر، جانۋارلار مەن ادام ورگانيزمىندە مەكەندەيتىن ورگانيزمدەر جاتادى. بۇلار جانۋارلاردىڭ سانى بويىنشا كوپ (9000-عا جۋىق ءتۇر) تيپتەرىنىڭ ءبىرىن قۇرايدى. جالپاق قۇرتتاردىڭ مولشەرلەرى ۇزىندىعى بويىنشا وتە وزگەرمەلى — 0،5 مم-دەن 30 م-گە دەيىن جەتەدى. كەيبىر جالپاق قۇرتتتاردىڭ سىرتقى (جامىلعى) ەپيتەلييى كىرپىكشەلەرمەن نەمەسە ءتىپتى، جىپشەلەرمەن دە جابدىقتالعان، باسقالارىندا يادرو مەن سيتوپلازما دەنەگە تەرەڭسەپ ورنالاسىپ، باتۋ ەپيتەلييى (تەگۋمەنت) دەپ اتالاتىن قۇرىلىم تۇزۋىمەن سيپاتتالادى. جابىندى ەپيتەليي جانە ونىڭ استىندا جاتقان تەرى بۇلشىق ەتتەرى تەرى-بۇلشىق ەت قاپشىعىن تۇزەيدى. قاپشىق پەن ىشكى ورگاندار اراسىنداعى كەڭىستىك مەزودەرمانىڭ تۋىندىسى بوپ تابىلاتىن پارەنحيمامەن تولعان. كەيبىر جالپاق قۇرتتاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى اۋىز قۋىسىنان، جۇتقىنشاقتان، وڭەشتەن جانە شەكتەن تۇرسا، ال ەندى بىرەۋلەرىندە (تاسپا قۇرتتاردا) ول مۇلدەم جوق. بارلىق جالپاق قۇرتتار- گەرموفروديتتەر.

جالپاق قۇرتتار العاشقى اۋىزدى جانۋارلار بولىپ سانالادى. ولار سول سياقتى مەتامەريانىڭ، قاڭقانىڭ، تامىر جانە تىنىس الۋ جۇيەلەرىنىڭ بولماۋىمەن دە سيپاتتالادى. گەلمينتتەر اراسىندا، وسى تيپكە جاتاتىن، پارازيتيزم كەڭ تاراعان. تيپ شەگىندە وكىلدەرى ەركىن تىرشىلىك ەتۋدەن بىرتىندەپ ءپارازيتتى فورماعا كوشكەن توپتار (تاكسوندار) بايقالادى. بۇل ەركىن تىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ ءبىرشاما بەلسەندى قىزمەت جاسايتىن ورگاندارى ۇدەمەلى تۇردە رەدۋكسياعا ۇشىراپ، پارازيتتەردە تولىقتاي جويىلۋىنان كورۋگە بولادى. سونىڭ ىشىندە، پارازيتتەردە سەنسورلى جانە لوكوموتورلى ورگانداردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ تومەندەۋى جانە اتروفياسى بايقالادى. پارازيتيزم جاعدايىندا قورەكتى بارلىق دەنەسىمەن ادسوربسيالاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىمەن بايلانىستى اليمەنتارلى تراكت رەگرەسياعا ۇشىرايدى. وسىعان وراي تاسپا قۇرتتاردا اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ نىشانى دا بولمايدى. مەتابوليزمنىڭ جالپى دەڭگەيى ءپارازيتتى تۇرلەردە ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىراماعان. دەسەدە، جانۋارلاردىڭ نەمەسە ادامنىڭ ىشەگىندە تىرشىلىك ەتىپ، وندا وتتەك مولشەرى شەكتەلگەن، كوپتەگەن جالپاق قۇرتتار اناەروبتى تىنىس الۋ ءتيپىن دامىتقان، بۇل كەزدە وتتەكتى ولار كومىرسۋلاردى توتىقسىزداندىرۋ جولىمەن (اشۋ ءتيپى بويىنشا) الادى. نەرۆ جۇيەسى ىشەكقۋىستىلارمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما كۇردەلەنۋىمەن سيپاتتالادى. تاسپا قۇرتتاردىڭ دەنەسىنىڭ باس بولىمىندە جۇپ مي گانگلياسى نەمەسە جۇتقىنشاق ماڭى نەرۆ ساقيناسى جانە ولاردان شىعاتىن جۇيكە باعانالارى بولادى، بۇلار نەرۆ كلەتكالارىنان تۇرادى.

جۇمىر قۇرتتار ءتيپى (Nemathelminthes). جۇمىر قۇرتتاردىڭ دەنەسى ۇزارعان سيليندرتەرىزدى، ونى بەتى سەگمەنتتەنبەگەن جانە كىرپىكشەلەرى بولمايدى. 10 000-نان اسا ءتۇر بەلگىلى. ولار بارلىق ەكولوگيالىق قۋىستاردا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن، ولاردىڭ كوپشىلىگى وسىمدىكتەردىڭ، جانۋارلاردىڭ جانە ادامنىڭ پارازيتتەرى بولىپ سانالادى. جۇمىر قۇرتتارعا ءۇشقاباتتىلىق، بيلاتەريالدى سيممەتريالىق، العاشقى دەنە قۋىسى مەن تەرى-بۇلشىق ەت قاپشىعىنىڭ بولۋى ءتان. جۇمىر فورماسىنان باسقا، بۇل تيپكە جاتاتىن گەلمينتتەردە بۇلشىق ەت، اسقورىتۋ، شىعارۋ، جۇيكە جانە جىنىس جۇيەلەرى بولادى، بۇلار ءۇشىن ولاردىڭ ءارى قاراي پروگرەسسيۆتى وزگەرۋى ءتان بولىپ كەلەدى. مىسالى، بۇل قۇرتتاردا بولەك قۋىستىلىق بايقالادى، ال ەركىن تىرشىلىك ەتەتىن فورمالارىندا جىنىستىق كوبەيۋىندە وتە الۋان تۇرلىلىك ءتان.

جۇمىر قۇرتتار زەرتحانالىق جاعدايلاردا قولدان وسىرۋگە قولايلى. جۇمىر گەلمينتتەردىڭ اراسىندا ەركىن تىرشىلىك ەتۋشىلەر دە، سول سياقتى پارازيتتىك فورمالارى دا كەزدەسەدى. كوپتەگەن پارازيتتىك فورمالارى گەوگەلمينتتەر بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ادەتتە ءبىر يەدە داميدى. ولاردىڭ اراسىندا سول سياقتى بيوگەلمينتتەر دە بار. جۇمىر قۇرتتار ءتيپى بىرنەشە كلاسقا جىكتەلەدى، ولاردىڭ ىشىندە ەڭ كەڭ تاراعان جانە ماڭىزدىسى ناعىز جۇمىر قۇرتتار (Nematoda) كلاسى بولىپ تابىلادى. پارازيت نەماتودتاردىڭ اراسىندا ءبىرشاما بەلگىلىلەرى ادام اسكاريداسى (Ascaris lumbricoides)، ىشەك ۋگريساسى (Strongyloides stercoralis)، قيسىقباس (Ancylostoma duodenale)، تريحينەللا (Trichinella spiralis) جانە باسقالارى، بۇلار ادامدا اسكاريدوز، سترونگيلويدوز، انكيلوستوماتوز، تريحينەللەز اۋرۋلارىن تۋدىرادى. جۇمىر قۇرتتاردىڭ شىعۋ تەگى سوڭىنا دەيىن انىقتالماعان. وسىعان قاراماستان كوپتەگەن گەلمينتولوگتار ولاردى تۋربەللياريالاردان شىققان جانە جانۋارلار ەلەمى شەجىرەسىنىڭ جەكە بۇتاعى رەتىندە دامىعان دەپ سانايدى.

جۇمىر قۇرتتاردىڭ ەۆوليۋسياسىندا ارومورفوزدار ۇلكەن ءرول اتقارعان، سونىڭ ىشىندە العاشقى دەنە قۋىسىنىڭ پايدا بولۋى، ول ەكى شەتىندە ساڭىلاۋلارى بار «تۇتىك تۇتىككە» ءپرينسيپى بويىنشا تۇزىلگەن، ۇلكەن ماڭىزعا يە. ارومورفوزدارعا سول سياقتى اسقورىتۋ جۇيەسىنىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋى، جەكە قۋىستىلىق جانە تىرىدەي تۋۋ (كەيبىر تۇرلەرىندە) بولىپ تابىلادى. بۇل ورگانيزمدەردىڭ ەۆوليۋسياسىندا نوح كلاستەرىنىڭ گەندەرى، ولار بۋىناياقتىلاردىڭ نوح گەندەرىنە ۇقساس، ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

بۋىلتىق قۇرتتار ءتيپى (Annelides). بۋىلتىق قۇرتتار نەمەسە ءقۇرتشالار — جوعارى ۇيىمداسقان گەلمينتتەر، بۇلار تۇششى جانە تەڭىز سۋقويمالارىنىڭ، توپىراقتىڭ جانە باسقا ورتالاردىڭ مەكەندەۋشىلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل جانۋارلاردىڭ 10 000-عا جۋىق ءتۇرى بەلگىلى. ولاردىڭ ۇزىندىعى ميلليمەتردىڭ بىرنەشە ۇلەسىنەن 2،5 مەترگە جەتەدى. ەڭ الدىمەن، دەنەسىنىڭ مەتامەريالىعىمەن سيپاتتالادى، ول دەگەنىمىز — ولاردىڭ دەنەسى ىشكى پەردەلەرمەن سەگمەنتتەرگە بولىنگەن، ولار ءوز بەتىنشە قىزمەت اتقارادى. دەنەسى باس بولىمىنە، ورتاڭعى بولىمگە جانە انال ايماعىنا جىكتەلگەن. قۇرتشالار ءۇشىن بيلاتەرالدىق سيممەتريا، ءۇشقاباتتىلىق، ەكىنشى (سەلومدىق) دەنە قۋىسى، تەرى-بۇلشىق ەت قاپشىعىنىڭ بولۋى، اسقورىتۋ، تىنىس الۋ، قانتاسىمالداۋ، جۇيكە جانە جىنىس جۇيەلەرىنىڭ بولۋى، سول سياقتى ءاربىر سەگمەنتتە قوزعالۋ ورگاندارىنىڭ (پاراپو ديالاردىڭ) بولۋى ءتان. بۋىلتىق قۇرتتاردىڭ اسقورىتۋ جولىنىڭ سىرتقى تۇتىگى نەمەسە ولاردىڭ دەنەسىنىڭ قابىرعاسى ىشكى تۇتىكتەن سەلومدىق كەڭىستىكپەن بولىنگەن.

بۋىلتىق قۇرتتار تابيعاتتاعى زات الماسۋدا ماڭىزعا يە، بالىقتاردىڭ (سونىڭ ىشىندە كاسىپتىك ماڭىزى بار) قورەگى رەتىندە قىزمەت اتقارادى. جەر قۇرتتارى توپىراقتى قوپسىتۋعا اتسالىسادى جانە ونى ورگانيكالىق زاتتارمەن بايىتادى. ولار سول سياقتى توپىراقتىڭ سۋ جانە گاز بالانسىن جاقسارتادى. مەديسينالىق پراكتيكادا اسا تەرەڭ ەمەس تۇششى سۋقويمالارىندا مەكەندەيتىن مەديسينالىق سۇلىك (Hirudo medicinalis)، ونى وتە ەرتەدەن گيپەرتونيانى، قاننىڭ ۇيۋى جوعارىلاعاندا، ترومبوزداردا جانە باسقا اۋرۋلاردى ەمدەۋدە قولدانادى. بۋىلتىق قۇرتتاردىڭ شىعۋ تەگى جايىندا كوزقاراستار قاراما-قارسى. ءبىر گەلمينتولوگتار ولار تۋربەللياريالاردان شىققان دەسە، باسقالارى — تاراقتىلارمەن تۋىس فورمالاردان پايدا بولعان دەپ جورامالدايدى. قانداي جاعدايدا بولسا دا، قۇرتشالاردىڭ شىعۋ تەگى وتە ۇلكەن ارومورفوزدارمەن بايلانىستى دەپ ايتۋعا بولادى، ولار مەتامەريانىڭ، سەلومنىڭ، قانتاسىمالداۋ جەنە تىنىس الۋ جۇيەلەرىنىڭ پايدا بولۋىمەن، ءزار شىعارۋ جانە نەرۆ جۇيەلەرىنىڭ كۇردەلەنۋى تۇرىندە پايدا بولعان. سۇلىكتەر ازقىلتاندى قۇرتتاردان نەمەسە ولاردىڭ ارعى تەكتەرىنەن پايدا بولعان دەپ جورامالدايدى. بۋىلتىق قۇرتتار فيلوگەنەزى بويىنشا بۋىناياقتىلارمەن جەنە ءجۇمساق دەنەلىلەرمەن بايلانىستى، وسىعان وراي ولار جانۋارلار الەمىنىڭ شەجىرەسىندە باستى ورىن الادى.

---