InfoHub Logo

اباي جارىقتىق ءوزىنىڭ "جازدى كۇن شىلدە بولعاندا" دەپ باستالاتىن ايگىلى ولەڭىن جازعانعا شەيىن (1886 جىل) ءوزىن-وزى اقىن ساناماي، شىعارمالارىنىڭ ءبارىن ۇزەڭگىلەس ءىنىسى، ارا-تۇرا اششى-تۇششى اعالىق مىسقىلمەن ءىلىپ-قاعىپ ازىلدەي بەرەتىن كوكباي جاناتاي ۇلىنىڭ اتىنان تاراتىپ وتىرعان ەكەن. ول تۋراسىندا سول كوكباي اقىننىڭ: "ءوزى جازعان سوزىنە ەڭ العاشقى رەت از دا بولسا قاناعات قىلعانىن كورگەنىم سول. ماعان: "سەن سوعىمىڭا ءبىر تۋ بيە ال، ال مەن ەندى ولەڭىمدى ءوزىم الايىن دەدى"، — دەپ ەسىنە الاتىنى بار. مۇنى ءبىز سول باياعى ابايدىڭ: "سورلى كوكباي قور بولدى-اۋ وسىنشادان قۇر قالىپ"، — دەپ قالجىڭ ايتاتىن كوكباي اقىننىڭ ءوز ەستەلىگىنەن الىپ وتىرمىز.

اباي كىم، ءبىز كىمبىز؟ ءبىر جارىم عاسىر بويىنا قارا سوزدەن دەس بەرمەي، ولەڭ سوزدە الدىنا جان سالماي كەلە جاتقان دۇلدۇلدىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، تەلەگەي-تەڭىز ۇلىلىعىمەن، اقىل-وي، اسقاق شابىت، سىڭعىرلاعان وڭكەي كەلىسىم، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، كوركەمدىك شەبەرلىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن تۇك قالدىرماي تۇلا بويىنا تۇگەل ءسىڭىرىپ الىپ، بىزگە سول ۇلى داريا ەرنەۋىنەن ءوزى قالاعان مولشەردە عانا تام-تۇمداپ تاتتىرىپ كەلە جاتقان شەت-شەگى جوق عۇلامالىعىمەن دە دارا تۇرعان ابايدىڭ ءوزى سويتكەندە ەرىكسىز بارىپ "باسقامىزعا نە جورىق"، — دەپ ۇيالساق كەرەك ەدى.

ءبىراق ۇيالساق ولەڭشى بولامىز با! "تۇيە مىنگەن قازاقتىڭ ءتورت اۋىز ولەڭ ايتپايتىنى جوق"، — دەپ تاناۋدى ءبىر تارتىپ قويىپ، جوقتى-باردى تىزبەلەپ، ون قۇراپ، ءجۇز جاماپ، ءار جەردەن ءۇزىپ-جۇلا ءسوز ءۇرلاپ، وي جىمقىرىپ، قالتىراپ دىرىلدەگەن بىرەر شۋماق "ولەڭ" جازىپ الادى دا، سونى نە اقىسىن تولەپ، نە ارا اعايىنعا جالىنا-جالبارىنا ءجۇرىپ گازەت-جۋرنال بەتىندە جاريالاي سالا: "مەن دە اقىنمىن!"، — دەپ جاڭا عانا جۇمىرتقا تاپقان تاۋىقتاي قىت-قىتتاپ شىعا كەلەتىندەردى قايتەرسىز! سەنىڭ "بەتتى باسىپ، قاتتى ساسقانىڭدى" كورسە، ودان ارمەن قىبى قانا قۇشىرلانىپ، ءوز اتىن ءوزى شاقىرىپ قانا قويماي، اينالاسىنداعى ءابۇيىرسىز اعايىن، جالپاقشەشەي جارامساق جاراپازانشىلارى قوشەمەتتەي قول سوزىپ، قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، شىرىلداي، شۇرقىراي شۋىلداسىپ: "ويپىر-وي، ءسوزىم-اق قوي، شىركىن، قايدا جۇرگەنسىز وسىعان شەيىن، ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا جامبىلدىڭ ءوزى ءجىپ ەسە الماي قالۋى مۇمكىن ەكەن-اۋ!" دەسىپ داۋرىعىپ ءبىر بەرگەندە، الگى شىركىننىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ، "سولاي ەكەن-اۋ ءوزى!" دەگەندەي، اينالاسىنا مۇسىركەي قاراپ، تايقى ماڭدايىن تىجىرتىپ بىتەر ەدى. ولار ەندى كوپ بولىپ باس قوساتىن تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم ۇستىندە ۇيالىپ-قىزارماي "اقىنبىز عوي، قارا سوزگە جوق ەدىم، ويىمدى ولەڭمەن بىلدىرەيىن"،— دەپ ماڭعازدانا ماردىمسىپ، ءبىرجولا بالدەنىپ بىتەدى. وزىنشە ول دا قارا سوزدەن گورى ۇلى ابايدىڭ ءوزى ءسوز پاتشاسىنا بالاپ كيە تۇتقان قاسيەتتى ولەڭدى تىماقپەن عانا ۇرىپ الماقشى. ايتەۋىر دوڭعالاعى قيرالاڭداپ، مايسىز ارباداي شيقىلداعان قايىستاي قاتقىل سوزدەردى ءتورت جولعا ءتىزىپ، ىرعاق، بۋىن ۇيقاس اتاۋلىنى بەلىنەن باسا كوكتەي ءوتىپ، اششى ىشەكتەي سوزىلعان كۇلدىبادام "دۇنيەسىن"، "بوتالى تۇيەدەي" بۇلداپ بىتەدى.

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى، ەل اۋزىنا ەندى ىلىگە باستاعان جاس كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆتىڭ سول كەزدە اتاعى جەر جارىپ تۇرعان يسا بايزاقوۆتى رەستورانعا شاقىرعانى جونىندە قالامگەرلەر اراسىندا جۇرگەن ءبىر اڭىز بار. جاس جىگىتتىڭ داستارقان مازىرىنە ءسۇيسىنىپ، بىرەر ءجۇز گرامدى تاستاپ العان يسەكەڭ ءىنىسىنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپ: "قاراعىم، سەن وسى كىممىن دەپ ەدىڭ! ءاتى-جونىڭدى تاعى ءبىر ايتشى!" — دەيدى عوي. ءورىم جاس قىسىلا-قىمتىرىلا: "اعا، الگىندە عانا باقىتجان بايقاداموۆ دەگەن كومپوزيتور ءىنىڭىزبىن" — دەگەن جوقپىن با"، — دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا يسەكەڭ: "ونداي كومپوزيتور ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن!" — دەگەن ەكەن، بۇگىنگىشە وپ-وتىرىك كولگىرسىپ جاتپاستان.

ءقازىر بايقاداموۆتار بار بولسا بار شىعار، ءبىراق بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، كەرەك جەرىندە كەسىپ ايتار بايزاقوۆتار جەتپەي جاتىر-اۋ. سوعان ءبىر مىسال. وتكەن جىلداردىڭ بىرىندە وسىنداي ءبىر 60 جاسقا دەيىن ءبىز دە "اتىن ەستىسەك قۇلاعىمىز كەرەڭ بولعىر" الدەبىر تانىلماي كەلگەن "تانىمال" اقىننىڭ ەكى ساعاتقا سوزىلعان شىعارماشىلىق كەشىن تەلەديداردان كورىپ، تاماشالاعانىمىز بار ەدى. ويباي، نەسىن ايتاسىڭ، بىلمەسەك ءبىز سەكىلدى مارعاۋلار، تانىماسا ولەڭ ءسوزىنىڭ تابيعاتىن تۇسىنە بىلمەس دۇمبىلەز، پوەزيا دەگەندى قۇران سوزىندەي قابىلدايتىن ساناۋلى وقىرمان، سىنشى-ساراپشىلار عانا تانىماي كەلىپتى. ايتپەسە بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ "ويشىل" دا، "سوم التىن سىنىعى" دا، "اعىن سۋدىڭ تۇنىعى" دا سول ەكەن. جازىپ-سىزعان "سازدى"، "نازدى" دۇنيەلەرى جۇرت قولىنان تۇسپەيدى ەكەن! بەلگىلىسى بار، بەلگىسىزى بار، اۋەسقويى دا، كاسىبيى دە بار، ورتاقولدىسى، ورتانقولدايى بار — قازاقتا بار كومپوزيتور بىتكەن سونىڭ سوزىنە تالاسا ءجۇرىپ ءان شىعارىپ، نەبىر ساحنا ساڭلاعىنا اينالعان انشىلەرىمىز سول ءاندى سۇراپ ءجۇرىپ، جىلاپ ءجۇرىپ ورىندايدى ەكەن. ادەبيەت پەن ونەردىڭ نەلەر ءبىر "مەن بولدىم-اق" دەپ جۇرگەن ىعايلارى مەن سىعايلارى الگى "اقىننىڭ" ەكى اياعىن جەرگە تيگىزبەي، ونىڭ ءوز "ومىرىنەن" سيتاتا-دايەك كەلتىرە وتىرىپ، "ءانىن" اسپانداعى اققۋمەن جارىستىرا ءاي دا كەلىپ، ماقتاپ ءبىر بەرسىن. "اپىر-اي، وسى كەزگە دەيىن اي قاراپ جۇرگەنبىز بە، قالاي عانا كورمەي-بىلمەي كەلگەنبىز؟ — كەمەلىمىز دە، كەمەڭگەرىمىز دە مۇندا ءجۇر ەكەن عوي!" — دەپ تاڭىرقاي تاڭداي قاقتىم مەن. ۋاي، ءتاڭىرىم-اي، دەسەڭشى!..

كەيىنىرەك سول كەشتە ءسوز سويلەگەن، كىسىلىك اتاۋلى قاسيەتتەن ماھرۇم بولا قويماعان بىرەر ازاماتپەن؛ "مۇنىڭ قالاي؟" دەگەن تۇرعىدا تىلدەسىپ كورگەنىم بار. ۇيالماعاندارى: "وندا سەنىڭ نەڭ بار!" — دەگەندەي كەكەسىنمەن ءۇنسىز قالا بەردى دە، كەيبىر بەتىنىڭ قىزىلى بارلارى: "ءاي، ساكەن-اي، نەگە دەرىڭ بار ما، قوياردا-قويماي جىك-جاپار بولىپ شاقىردى، اراعا اعاسىن دا، جاعاسىن دا سالدى. بارى بولسا — اۋزىمىزعا توستى، سويتە وتىرىپ، "ءبىر اۋىز ءسوز ايتىڭىز"، — دەپ قولقالايدى، قالاي عانا باس تارتاسىڭ. ءوزىڭ بولساڭ قايتەر ەدىڭ؟" — دەگەن بولدى. ءوزىن دە، مەنى دە جۇباتقانداعىسى. "سويتەر ەدىم" دەپ، مەن دە ەشتەڭە ايتا المادىم. بىرەۋدى ماقتاي قالساق، قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي اتىن اسپانعا شىعارىپ، پايعامباردان اسىرا، جامانداي قالساق جەرگە تىعا، جاقسىلىعىنىڭ ءبارىن جابا توقىپ، جاسىرا باستايتىن بولعانىمىز قاشان. ماقتاۋدىڭ دا مولشەرى، داتتاۋدىڭ دا ولشەمى بارىن ويدان شىعارىپ الامىز. پەرىدەن پەرىشتە جاساۋ دا، پەرىشتەنى پەرى ەتىپ شىعارۋ دا وڭاي.

ءقازىر ۇيقاسقاننىڭ ءبارى ەمەس، ءتىپتى ۇيقاستىرماي-اق تاسقا باسىپ شىعارعان ءسوزدىڭ ءبارىن ولەڭ سانايتىن بولىپ بارا جاتىرمىز. وعان تورەلىك ايتىپ، توسقاۋىل بولار اعايىن جانە كورىنبەيدى. وسىدان كوپ بۇرىن، سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسى-اۋ دەيمىن. "ولەڭدى كىم قورعايدى؟" دەگەن ماقالا جازىپ، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ ايقارا بەتىندە جاريالاعانىم بار ەدى. سول تۇستاعى ولەڭنىڭ قاشاننان مۇشكىل حال-احۋالى، اقىندارىمىزدىڭ (شىنايى اقىنداردى ايتامىن) كىتاپ شىعارۋداعى ازاپ ارالاس جان ايعايىن ءسوز ەتكەن بولاتىنمىن. ءبىرقاتار بەلگىلى ازاماتتار قولداپ، ءۇن قوسقان دا ەدى. سويتسەم، ونىم استامشىلىق ەكەن. بۇگىنگى تاڭدا سول كەزگى جاعدايىمىزدىڭ وزىنە جىلاپ كورىسەتىندەي حالدەمىز. ولەڭ شىركىننىڭ اراسىن "بوتەن سوزبەن بىلعاماۋعا" شاقىرىپ، قانشاما ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز. قۇلاعىنا قىستىرىپ، "شىنىندا دا وسىلاي ەكەن-اۋ" دەپ جاتقان ەشكىم جوق. وعان بولا قىسىلىپ، كەرى بۇرىلىپ جاتقان گرافومان-حالتۋرششيك تە، ولاردىڭ بۇرقىراعان "ءشوپ-شالامىن" جارىققا شىعارۋعا تيىم سالىپ جاتقان باسپا ءسوز، باسپا ورىندارى جانە جوق. قايتا سول حالتۋرششيك-دالدۇرىشىڭ بۇگىندەرى كوپشىلىك جينالعان وردالى دا ولجالى جەردە ماداق مەن ماراپاتقا يە بولىپ، تالانت يەلەرىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، اقىسىن جەپ تە ءجۇر. ءارتۇرلى مەرەكە، مەرەيتويلار قۇرمەتىنە وتكىزىلىپ جاتاتىن ءمۇشايرالارعا الدەبىر جۇلىمىر جەكجاتىنىڭ جەڭ ۇشىنان جالعاسقان ىمى مەن جىمى ارقىلى قاتىسىپ، سول دەمەۋشىسىنىڭ ارقاسىندا جىر بايگەسىنە يە بولىپ ءبىر دۇرىلدەسە، ولاردىڭ قالىڭ-قالىڭ كىتابىن شىعارىپ، اۋزى دۋالى دەرلىك اقساقال-قاراساقال ادەبيەتشىلەرگە ءالعىسوز جازدىرىپ، گازەتتەر بەتىندە ماقتاتىپ جاتقان باسپاگەرلەرگە دە ەشكىم تيىم سالا الماي كەلەدى. "كەرۋەن كەرى بۇرىلسا — اقساق تۇيە العا تۇسەدىنىڭ" ءبىر مىسالى دا سول، سونى كورە تۇرا نە ىستەرگە امال تاپپاي، دىمىمىز قۇري بەرەتىنى دە سوندىقتان.

ءقازىر ەكىنىڭ ءبىرى "اقىن". اقىن بولعاندا دا، ءجاي ەمەس، "اسا كورنەكتى" "بەلگىلى اقىن". وبلىستاردا شىعىپ جاتاتىن كوپ-كوپ كىتاپتىڭ اننوتاسياسى مەن سول كىتاپقا جازىلعان جەرگىلىكتى گازەتتەگى ءار الۋان پىكىرلەر مەن رەسەنزيالار وسىلاي دەپ اتويلاپ جاتادى. وتباسى، وشاق قاسىنا، ءوزىنىڭ بالا-شاعاسىنا بەلگىلى بولسا بەلگىلى شىعار. ال ادەبي ورتادا ەشكىم ءبىلىپ جارىتپاعان سول شىركىندەردىڭ الگى ماراپات-ماداقتان كەيىن: "مىنە، مەنى كوردىڭ بە، ۆوت، سولاي!" — دەپ تىراشتانا، تىرسيا تۇسكەنىن كورىپ "قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ" دەمەسكە تاعى امالىڭ جوق. پوەزيا دەگەن انىق تا قانىق بوياۋدان، اسەم دە كوسەم سوزدەردەن، اجارلى دا بازارلى، اسىل دا عاسىل ويدان تۇزىلەتىنىنەن دە بەيحابار بەيشارالاردى "اقىن" دەپ اسپەتتەپ، اسپانعا شىعارا ماقتاۋدان ارىلا قويارمىز دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءوزى بەكەر اۋرەشىلىك. ءبىز سىناعانىمىزبەن داركەمى بىرازىمىزبەن دەڭگەيلەس سانالاتىن، ابدەن بولىپ، تولىپ العان، "ەندىگىسى كۇل بولماسا بۇل بولسىن" دەيتىن وزگە ارىپتەستەرىمىز ولاردىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ الەك. سودان بارىپ ءوزىڭ سىيقىم، ءسوزىڭ قيقىم بىردەڭەگە اينالاسىڭ. "تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى" دەيتىن اباي قاعيداسى دا ايدالادا قالا بەرەدى.

ءبىز، ارينە، اباي ەمەسپىز، سويتە تۇرساق تا، ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىممەن اقىن ەدىم دەپ تانىسىپ كورگەن ەمەسپىن. بىرەۋ مەنى سولاي دەپ تانىستىرا باستاسا ولەردەي قىسىلىپ بىتەتىنىم بار. اقىن بولۋ ءۇشىن، اقىن اتىن يەمدەنۋ ءۇشىن ءبىر عانا ولەڭ جازۋ ازدىق ەتەتىن سياقتانادى دا تۇرادى ماعان. ءاتى-جونى، لاۋازىمىنىڭ سوڭىنا "اقىن" دەگەن قوسىمشا جالعاماسا كوڭىلى كونشىمەيتىندەرگە قاراپ تاڭىرقاپ، تاڭدانۋمەن-اق كەلەمىن.

ءبىراق، كۇپىرلىك بولسا دا ايتايىن، ەگەر مەن ولەڭدى كيە تۇتا قۇرمەتتەمەسەم، قاسيەت-قادىرىنە تابىنىپ، قۇدىرەتكە بالاماسام بار عوي، الگىندەي-الگىندەي "تانىمال" اقىننىڭ تاڭدامالىسى سياقتى ولەڭنىڭ كۇنىنە ءجۇزىن جازار ەدىم. ءتىپتى جازىپ اۋرەلەنىپ جاتپاي-اق، ديكتوۆكا جاسار ەدىم!

ولەڭگە دە، ونەرگە دە اركىمنىڭ-اق تالاسى بار، وعان داۋ دا تالاس تا جوق، جاز، جازا بەر، كوپ جاز. گازەت، جۋرنالعا د جاريالا، كىتاپ ەتىپ تە شىعار، ءبىراق اقىنمىن دەپ كەۋدە كەرمەي قويا تۇرشى، اينالايىن. تىم قۇرىسا كيەسى ۇرادى-اۋ دەپ قورىقساڭشى!

ادەبيەتتى اردىڭ ءىسى دەيتىن ەدىك. "ار الدىندا مەن ءوزىمدى ءاردايىم دار الدىندا تۇرعانداي-اق سەزىنەم" — دەپ تە جازعانىم بار ەدى مەنىڭ ءبىر كەزدە. امال نە، بۇگىن ادەبيەت اردىڭ ەمەس، مالى باردىڭ، دارىننىڭ ەمەس، قالتاسى قالىڭنىڭ ىسىنە اينالىپ بارادى. ويتكەنى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇگىنگىدەي قوعامدا قالامگەر جاعدايى مۇلدەم وزگەرگەن. اقىن، جازۋشى اتاۋلىعا بۇرىنعىداي تالانت، دارىن يەسى، ايرىقشا جاراتىلعان دارا تۇلعا دەپ قاراۋ، كەمەل دە كەمەڭگەر پاراسات پايعامبارى، اقىل مەن ويدىڭ پاديشاسى ("ۆلاستيتەل ۋم") دەپ قاراۋ جوق. سول الگىندە ايتقان كەۋدەمسوق كوپ حالتۋرششيك-دالدۇرىش، كۇنىگە قىرىق كىتاپ جازاتىن گرافومان قاتارىندا كۇنىن كورىپ جۇرگەن كوپ قۇلپەندەنىڭ ءبىرى دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ بارادى. قايتەيىك، وعان كوپ رەتتە باسشىمىز بار، باستاۋشىمىز بار، وسى ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كىنالىمىز. كورە تۇرا كورمەگەن، بىلە تۇرا بىلمەگەن بولامىز. سەن اقىن ەمەسسىڭ، بار بولعانى ولەڭشىسىڭ دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارمايدى. كوڭىل جىقپاس كولگىرمىز، ءبىرىمىزدىڭ جامان اتتى بولعىمىز كەلمەيدى. وقتا-تەكتە اقتى اق، قارانى قارا دەپ، ءار نارسەنى ءوز ورنىنا قويىپ، الدەبىرەۋىمىز بيلىك ايتا قالساق، سىرتتاي عانا ءسۇيسىنىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، بەيتاراپ قالا بەرەتىنىمىز جانە بار. تاياقتىڭ ءبىر باسى ءوزىمىزدىڭ ماڭدايىمىزعا كەلىپ سارت ەتىپ تيگەندە بولماسا، "سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن، بادىراق كوز" دەگەننەن ارىگە اسىپ، ارەكەت جاسامايمىز. سودان دا عوي، "الگى ايتقان ەتىكشىلەر مەن ۇيالماستار" جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ ءورىپ شىعا بەرەتىنى.

اقىن دەگەن ارۋاقتى ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، بايىبىنا بارۋدان بۇل كۇندە حالىق بولىپ قالىپ بارا جاتقاندايمىز. ەلدىگىڭ مەن ەرلىگىڭ، كەمەلدىگىڭ مەن كەندىگىڭ، جەلىگىڭ مەن سەنىمىڭ تۇگەل سىيىپ تۇراتىن وسى ۇعىمنىڭ اياق استى بولىپ بارا جاتقانى، ابايدى دا اقىن دەپ، ماعجان، قاسىم، جۇمەكەن، مۇقاعالي، بۇگىنگى تۇمانباي، قادىر، فاريزالاردى دا اقىن دەپ، ءبىز جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن، ولەڭنىڭ اياعى ءار جەردەن ءبىر ءتيىپ، ءبىراق قالىڭ-قالىڭ كىتاپ شىعارعىشتاردى دا "اقىن" دەيتىنىمىز جانعا باتادى-اق. ويلانساق — وسى جايلى ويلانايىق تا، اعايىن. ادەبيەت باقشاسىن ارامشوپتەردەن قالاي ەتكەندە ارىلتىپ، قالاي ەتكەندە تازارتا الامىز، كوپ بولىپ وسى توڭىرەكتە دە پىكىرلەسىپ الۋدىڭ ارتىعى بولماس ەدى-اۋ دەپ ويلايمىن.

"قازاق ادبيەتى"، قازان، 2005 جىل

---