InfoHub Logo

بۇركىت — سۇڭقارتارىزدىلەر وتريادى، قارشىعا تۇقىمداسىنىڭ قىراۆدار تۋىسىنا جاتاتىن ءىرى جىرتقىش كۇس. لاتىنشا اتى «التىن قىران» دەگەن ۇعىمدى بىددىرەدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى «بۇركىت» (جەمتىگىن ءبۇرىپ ۇستاۋ تاسىلىنە سايكەس) دەپ اتايدى. بۇركىت سولتۇستىك امەريكانى، ەۋرازيانى، سولتۇستىك-باتىس افريكانى، جاپونيا ارالدارىن مەكەندەيدى.

قازاقستاندا ونىڭ التى ءتۇر تارماعى ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، مۇعالجار، سىر بويى، قىزىلقۇم، بەتپاقدالا، سارىارقا، تيان-شان، تارباعاتاي، التاي وڭىرلەرىندەگى جازىق جەرلەردە، تاۋ بوكتەرىندە كەزدەسەدى. بۇركىت — قىراندار ىشىندەگى ەڭ ءىرى ءارى كۇشتى، دەنە ءبىتىمى مىعىم، جىلدام ۇشاتىن قۇس. ساۋساقتارى سالالى، ءىرى ءارى بەدەرلى (ءمۇيىز قابىرشاقتى). قاۋىرسىندارى ءبىر ءتۇستى قارا قوڭىر. جەلكەسى مەن موينىنىڭ سىرتى سارعىش-جيرەن ءتۇستى. جاس بۇركىتتىڭ قۇيرىعى اق، ونىڭ ءۇشىندا جالپاق قارا جولاعى، قاناتىنىڭ استىندا ءىرى اق قاۋىرسىندارى بولادى. بۇركىتتىڭ قاناتىنىڭ شەتكى قاۋىرسىندارىن شالعىسى دەپ، ال كۇيرىعىنىڭ ورتاسىنداعى ەكى قابات ءالدى قاۋىرسىنىن كوبەسى، قالعاندارىن جەبەسى دەپ اتايدى.

ۇياباسارىنىڭ ءبىر قاناتىنىڭ ۇزىندىعى (توپشىسىنان شالعىسىنىڭ ۇشىنا دەيىنگى ارالىعى) 65-74 سم، شاۋلىسىنىكى — 59-66 سم. ۇياباسارىنىڭ سالماعى 3،8-6،3 كگ، شاۋلىسىنىكى 2،8-4،1 كگ. بۇركىتتىڭ قۇيرىق قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 33-36 سم. تۇمسىعىنىڭ ۇستىڭگى جاعى تومەن قاراي ءيىلىپ كەلگەن، ۇشى ۇشكىر بولادى. جۇپتاسىپ تىرشىلىك ەتەدى. بۇركىت سۋىر، قويان، تۇلكى، بورسىقتى، كەيدە تىشقان مەن سارشۇناقتى، تاسباقانى، تۇياقتى جانۋارلاردىڭ (اق بوكەن، ەلىك، قاراقۇيرىق) تولدەرىن جەيدى. بۇركىت اڭدى تىرناعىمەن ەمەس، تابانىنداعى بۇرتىكتەرى — بەزدەرىمەن بۋىندىرىپ ولتىرەدى. ۇلكەن ۇياسىن (ديامەترى 1،5-2 م) قۋراپ قالعان اعاش ءبۇتاقتارىنان قۇزدىڭ، جارتاستىڭ باسىنا بىرنەشە جىل قاتارىنان سالادى. ناۋرىز-ساۋىردە بىر-ۇشتەن جۇمىرتقالايدى، ونى ادەتتە ۇياباسارى قىرىق-قىرىق بەس كۇن شايقايدى. بالاپاندارىن العاشقى كۇندەرى ءشاۋلىسى اسىرايدى. ولار ەكى جارىم ايلىعىندا ۇيادان ۇشادى، ءبىراق ۇياباسارى مەن ءشاۋلىسى ۇزاق ۋاقىت بويى باۋلىپ، قاراۋىلداپ جۇرەدى.

تابيعي جاعدايدا بۇركىت ءجۇز جىلداي تىرشىلىك ەتەدى. قازاق قۇسبەگىلەرى بۇركىتتى جاسىنا قاراي اجىراتىپ، اتاي بىلگەن. مىسالى: ءبىر جاستاعىسىن — بالاپان، ەكىدەگىسىن — ءقانتۇبىت، ۇشتەگىسىن — تىرنەك، تورتتەگىسىن — تاس تۇلەك، بەستەگىسىن — مۇزبالاق، التىداعىسىن — كوك ءتۇبىت، جەتىدەگىسىن — قانا، سەگىزدەگىسىن — جاڭا، توعىزداعىسىن —  ءمايتۇبىت، ونداعىسىن — بارقىن، ون بىردەگىسىن — بارشىن، ال ون ەكى جاستاعىسىن — شوگەل دەپ اتاعان.

حالىق ۇعىمىندا بۇركىت — تەكتى ءارى كيەلى قۇس. مىسالى، بالالاردىڭ باس كيىمىنە، بەسىككە بۇركىتتىڭ بارماعىن تاعىپ قويعان. اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋلەرىنەن قازاق تىلىندە تىكەلەي بۇركىتكە قاتىستى ءبىر جارىم مىنداي ۇعىم بار ەكەندىگى تۋرالى دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، بۇركىتتىڭ ءاربىر دەنە مۇشەسىنىڭ، جەكە بارماقتارىنىڭ، قاۋىرسىندارىنىڭ ءوز اتاۋلارى بار. قۇس اياعىنىڭ وكشە بارماعى — تەگەۋرىن، ەكى ويىقتىڭ ىشكى جاعىنداعى سۇق بارماعى — جەمباسار، ورتا بارماعى — سىعىم، شىناشاعى — شەڭگەل (ءسىلىم) دەپ اتالادى. قىران بۇركىت مىقتىلىقتىڭ، قايسارلىقتىڭ،   ەركىندىكتىڭ   بەلگىسى.   قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۋىنداعى بۇركىت بەينەسى ازاتتىق ايبىنى رەتىندە بەينەلەنگەن. بۇركىتتى قولعا ۇيرەتىپ، باپتاپ، ساياتشىلىقتا پايدالانۋ — قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ونەرى. ونى اڭعا سالۋ — توزىمدىلىكتى، ىسكەرلىكتى، اسقان شەبەرلىكتى كەرەك ەتەدى. بۇركىتتىڭ بالاپانىن ۇيادان الۋ ءۇشىن دە ۇلكەن تاپقىرلىق كەرەك. امال-ايلاسى جەتپەسە، ادام بالاپاندى ءولتىرىپ الۋى مۇمكىن. قازىرگى كەزدە بۇركىتشىلىك ونەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ، قاراعاندى، الماتى وبلىستارىندا ارنايى سالبۋرىن ۇيىمداستىرىلىپ، جاس بۇركىتشىلەر مەكتەبى اشىلۋدا. بۇركىت اقسۋ-جاباعىلى، الماتى، مارقاكول، ءۇستىرت قورىقتارىندا قورعالادى. ولاردىڭ سانىنىڭ جىلدان-جىلعا ازايۋىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» (1996) ەنگىزىلگەن.

بۇركىتشىلىك — بۇركىتتى باۋلىپ، ونىمەن اڭ اۋلاۋ كاسىبى، ساياتشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبۇل كاسىپپەن ەرتەدە كوشپەلى تۇركى تەكتەس حالىقتار شۇعىلدانعان. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا جوشى حاننىڭ 3 مىڭ بۇركىتشىسى بولعان. بۇركىتتى ەكى ءتۇرلى جولمەن ۇستايدى: ءبىرىنشىسى — بالاپانىن ۇيادان الىپ، قولدان باۋلۋ. ونداي بۇركىتتى قولبالا دەيدى. ەكىنشىسى — بۇركىتتى تاعى كۇيىندە ۇستاپ ۇيرەتۋ. بۇلار — تىرنەك، تاستۇلەك، مۇزبالاق سياقتى ءتۇز قۇستارى. بۇركىت بالاپانىن جەم بەرۋ ارقىلى باۋليدى. تۇعىرعا وتىرۋعا جاراسىمەن توماعا كيگىزىپ، بالاق باۋ تاعىپ، قولعا قوندىرا باستايدى. ۇشۋعا جاراعان كەزدە ەتكە قانت بۇركىپ، قويان، تۇلكى، قارساق سياقتى اڭداردىڭ تەرىسىنە وراپ، شىجىم جىپپەن سۇيرەتىپ ءجۇرىپ جەگىزەدى، مۇنى «شىرعا تارتۋ» دەيدى.

الدىمەن جاس بولتىرىك، كوجەك، تۇلكىنىڭ كۇشىگى سياقتى ءالسىز اڭداردى تىرىدەي شوقىتىپ اۋىزداندىرادى. بۇل — قۇستى «اڭعا باۋلۋ» دەپ اتالادى. ال ءتۇز قۇسىن ەڭ الدىمەن توماعالايدى دا، ىرعاققا وتىرعىزادى. ۇيقىدان قالجىراعان بۇركىت بىرتە-بىرتە ادامنىڭ ىڭعايىنا كونە باستايدى، سول كەزدە قولدان جەم بەرىپ، دىبىس شىعارىپ، باسىنان، قانات قىرىنان، ارقاسىنان، جەمساۋىنان سىلاپ-سيپاپ ۇيرەتەدى. ءتۇز قۇستارىن ەلۋ-الپىس كۇننەن كەيىن ۇشىرىپ، ۇساق اڭعا سالادى. بۇركىت ءبىرشاما قوڭدى، جەمگە شابىتتى، سەرگەك كۇيدە بولۋ كەرەك. سوندىقتان ءار بۇركىتتىڭ تەگىنە، قىراندىعىنا، جاسىنا قاراي ءار جاعدايدا بەرىلەتىن جەمدەرى بولادى. مىسالى، «قان سوقتا»، «جىلى جۇمساق»، «قىزىل»، «تويات» دەپ اتالاتىن جەمدەر سەمىرتۋ مەن تۇلەككە وتىرعىزعاندا، قۇستىڭ ەتى تومەندەپ كەتكەندە بەرىلەدى. «تارتپا»، «تولارساق» دەيتىن جەمدەر بۇركىتتى شيرىكتىرۋ ءۇشىن بەرىلسە، «ساربورشە» (تۋرالعان ەت بىر-ەكى رەت سۋعا شايىلادى) قۇستىڭ ەتىن ءبىر قالىپتى ۇستاۋ ءۇشىن، «اق جەم» (سۋعا سىعىمداپ، ءقان-سولى الىنعان، تۋرالعان ەت) قۇستىڭ ەتىن تومەندەتۋ جانە اشقاراقتانۋى ءۇشىن بەرىلەدى. بۇركىتشىنىڭ تۇلەكتى وسىنداي ءتۇرلى جەممەن باپتاۋىن «قايىرۋ» دەيدى.

ناۋرىز، كوكەك ايلارىنان باستاپ، بۇركىتشى قۇستى تويعىزا جەمدەپ تۇلەككە وتىرعىزادى. ول بۇركىت الاتىن انداردىڭ جاتاعىن، ءورىسىن، ءىزىن تانىپ، بىلەتىن بايقامپاز دا بولادى. اڭعا شىعارعاندا بۇركىتشىنىڭ جانىندا اياق باۋ، بالاق باۋ، تۇعىر، بالداق، توماعا، ساپتى اياق، بيالاي، جەڭسە بۇراۋ (تۇلكى بۇرايتىن ايىر باس شىبىق)، جەم قالتا، شىجىم، پىشاق، ينە، تارامىس، بولەۋ (بۇركىت بەسىگى) سياقتى قاجەتتى جابدىقتارى بولادى. بۇركىتشى ساياتشىلىققا بىرنەشە كىسىمەن شىقسا، ونى سالبۋرىنعا شىعۋ دەيدى.

سالبۋرىن — اڭشى، ساياتشىلاردىڭ توپتالىپ، بىرنەشە كۇنگە اڭ اۋلاۋعا شىعۋى، ياعني توپتىق اڭ اۋلاۋ. سالبۋرىن اڭشىلاردىڭ مەرەكەسى ءتارىزدى، نەگىزىنەن قىس مەزگىلىندە وتەدى. مۇندا اۋلانعان اڭ بارىنە بىردەي تەڭ بولىنەدى. اۋىل اقساقالدارىنىڭ ۇلەسى بولەك ەسەپتەلەدى. سالبۋرىن اڭشىلاردىڭ ەرلىگى مەن ەپتىلىگىن، ازاماتتىعىن سىنايتىن جول. اڭشىلاردىڭ قىستى كۇنى كۇتەتىن ءساتى — سونار. قانسوناردا قىستىڭ تىنىق كۇنى ۇلپا قار جەرگە تۇسكەن كەزدە اڭنىڭ ءىزى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنىپ جاتادى. اڭشىلار وسىنداي سوناردا سالبۋرىنعا شىعادى دا، ىزىنە تۇسكەن اڭدى قاۋمالاپ ءجۇرىپ، سوعىپ الادى. سالبۋرىن كەزىندە ىنىندە، اپانىندا تىعىلىپ جاتقان اڭدى اڭشىلار دابىل قاعىپ، ايعايلاپ، قيقۋلاپ، يت قوسىپ ۇركىتىپ شىعارادى.

---