InfoHub Logo

بي ونەرى
مۇندا ءوتۋ: شارلاۋ، ىزدەۋ
بي - ساز ىرعاعىمەن ءتۇرلى قوزعالىستار جاساپ ورىندالاتىن، كوڭىل - كۇيگە نەگىزدەلە كورسەتىلەتىن كونە ونەر ءتۇرى. ادامنىڭ سويلەۋى ىلكىدە ىم، يشارا قيمىلدارىنان باستالىپ، كەيىن جەكەلەگەن دىبىستاردىڭ ايتىلۋى ناتيجەسىندە دامىپ قالىپتاسقاندىعى بەلگىلى. وسىلايشا ادامنىڭ العاشقى دىبىسى مۋزىكانىڭ نەگىزىن سالدى. ال شارتتى داعدىعا (رەفلەكس) نەگىزدەلگەن دەنە قيمىلى ءبيدىڭ العىشارتىن قالادى.

ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ەڭبەك پروسەسىندەگى ءىس - ارەكەتتەرى، قورشاعان دۇنيەدەن العان سەزىم - جەرلەرى بي ارقىلى كورسەتىلەتىن قيمىل - قوزعالىستار مەن يشارالارعا نەگىز بولعان. تابيعات قۇبىلىستارىن، تۇرمىستىق، اڭشىلىق جانە سوعىس كورىنىستەرىن بەلگىلى جۇيەگە تۇسكەن ىرعاقتى قيمىلمەن، ياكي بيمەن بەينەلەۋ كونە داۋىردە نانىم - سەنىمگە بايلانىستى بولعان ءومىر تالابىنان تۋدى. كەلە - كەلە تاجىريبەنىڭ مولايۋىنا وراي قيمىلداردى مانەرلەۋ مۇمكىندىگى ارتىپ، جەكە بي ونەرى قالىپتاستى.

بي - ادام دەنەسىنىڭ اۋەنگە نەگىزدەلگەن ءتۇرلى قيمىلدارىنىڭ جۇيەلى تۇردە اۋىسىپ كەلۋى ارقىلى كوركەم وبرازدارمەن ايشىقتالا بەينەلەنەتىن، كەڭىستىكتىك - ۋاقىتتىق اۋقىمى كونە زامانعى نانىم - سەنىمنەن باستاۋ الاتىن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى. بي يشارالىق بەينەلەۋلەر ارقىلى اسەرلى كوڭىل - كۇيدى كورسەتەتىن، ەڭبەك ۇردىستەرى بەينەلەنەتىن حالىقتىق شىعارماشىلىق ونەر ءتۇرى. ىلكى بيلەر عۇرىپتىق - ميفولوگيالىق ءمانى مەن ماگيالىق قىزمەتى بار سالتتىق ارەكەتتەردىڭ قۇرامداس بولىگى ەدى. قوعام دامۋىنىڭ العاشقى ساتىلارىنا ادام مەن كەيبىر جان - جانۋارلاردىڭ تۋىستىعى بولادى دەگەن نانىمعا ساي تۋعان توتەمدىك بيلەر ءتان ەدى. توتەمدىك بيلەردىڭ نەگىزگى سيپاتى - توتەمگە ەلىكتەۋ. وسىدان كەلىپ جانۋارلاردىڭ قيمىل - ارەكەتتەرىن باقىلاۋدان تۋعان وبرازداردى بەينەلەۋ مەن ميفولوگيالىق تۇسىنىك تۇيىسە كەلىپ، بيلەۋ كەزىندە اڭ، قۇستاردىڭ قىلىقتارى كورىنىس تابادى.

قازىرگى مادەني انتروپولوگيادا ايۋ كۋلتى تەك سولتۇستىك حالىقتارىنا ءتان دەلىنىپ، ايۋعا بايلانىستى بارلىق جوسىن - جورالعىلار ورمان حالىقتارىندا حاكاس، تىۆا، بۋريات، ەۆەنك، ساحا سياقتى ت. ب. عانا ساقتالدى دەگەن پىكىر بەرىك ورىن الىپ كەلەدى. الايدا، ايۋ ءبيى قازاق جەرىنىڭ التاي بولىگىن مەكەندەيتىن قازاقتار اراسىندا كوپ تاراعان. ياعني، وسىنىڭ ءوزى ايۋلى بولىپ كەلەتىن ورماندى ولكەگە ءتان مادەني جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك دەۋگە بولادى. شىعىس قازاقتارى اراسىندا ايۋعا بايلانىستى اڭىز - اڭگىمەلەر كوپ تارالعان.

بايىرعى ورتانىڭ فولكلورلىق مۋزىكامەن ورىندالاتىن توستاعان ءبيى، كەلساپ ءبيى، كوكتۇيمە ءبيى، شەشەكە ءبيى وسى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق كورىنىستەردى ىرعاقتى قيمىلمەن بەينەلەۋدەن تۋعان. ال قارا جورعا، ايۋ ءبيى، جورعا ايۋ، بۇركىت ءبيى، قانجاراق (بۇركىت ءبيىنىڭ ءبىر ءتۇرى)، بۋرا ءبيى، قاز ءبيى اڭشىلىق كاسىبىمەن اينالىسقان جانە تابيعاتقا ءجىتى كوز تىگىپ، اينالاداعى قۇبىلىستاردى بايقاپ باقىلاعان قاۋىمنىڭ ساناسىندا جاڭعىرعان كورىنىستەرى بي ورنەگىنە ارقاۋ بولعان.
جيىن - توي كەزىندە كوڭىل كوتەرۋدىڭ ءبىر فورماسىنا اينالعان، اۋەن ىرعاعىنا نەگىزدەلەتىن جەكەلەگەن جانە توپتىق بيلەر ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ جاڭا ءبىر قىرىن اشادى.
حالىقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە وراي بي ونەرىنىڭ كوركەمدىك بەينەلەۋ قۇرالدارى مەن مازمۇنى دا ءارتۇرلى بولادى. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، ادامنىڭ بەت - ءجۇزىنىڭ ارەكەت - يشارالارى ماعىناسى جاعىنان بارلىق حالىقتاردا بىردەي بولىپ كەلسە دە، كليماتتىق جانە باسقاداي تۇرمىستىق جاعدايلارعا، كوڭىل - كۇيگە، اسەرلەۋگە بايلانىستى دەنە مۇشەلەرىنىڭ قيمىل - قوزعالىستارى ءار حالىقتا اركەلكى پىشىندە بولىپ كەلەدى.

بۇرىنعى بيلەر اڭشىلىق كاسىپتى جانە تۇرمىس كورىنىستەردى بەينەلەيدى. اڭشىلىق كاسىپكە قاتىستى بيلەر توتەمگە بايلانىستى بولىپ، وندا اڭعا شىعۋى، العاشقى اڭدى الۋى، جاراتۋشىدان اڭشىنىڭ كەشىرىم سۇراپ جالبارىنۋى سياقتى كورىنىستەر، «قاز بيىندە» سۇلۋلىقتىڭ، اسەمدىكتىڭ سيمۆولى بولعان قازدىڭ ءجۇرىسى، شومىلۋى، تارانۋى بەينەلەنەدى. بي اتقارىلۋ ءمانى مەن ماعىناسىنا قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. قازاقتىڭ عۇرىپتىق - سالتتىق بيلەرىنە ايقوساق، جەزتىرناق بيلەرى، تۇرمىستىق بيگە ورمەك (ورنەك) ءبيى، ايگولەك، اڭشىلىق بيگە قۇسبەگى، داۋىلپاز، بۇركىت پەن قويان، سالتاناتتى جانە ءازىل - قالجىڭعا نەگىزدەلگەن بيلەرگە شالقىما، ايدا بىلپىم، ناسىبايشى، ال كوپشىلىك قاۋىم بيىنە ۇتىس بي، القا قوتان بيلەرى جاتسا، ورتەكە، تەپەڭكوك، قارا جورعا، قاز ءبيى (قاز قاتار) بيلەرى جانۋارلار قيمىلىن سالۋعا ەلىكتەۋدەن تۋعان.

تۇرمىستىق بيلەر وجاۋ، توستاعان سەكىلدى ت. ب. ءۇي بۇيىمدارىن قولدانىپ اتقارىلادى. ونداي عۇرىپتىق بيلەردە كوبىنەسە دوڭگەلەك ءپىشىندى بولىپ كەلەتىن زاتتار سيمۆولدىق مانگە يە بولدى. ماسەلەن، توستاعان جىنە كەلساپ بيلەرىندەگى نەگىزگى وبەكت - دومالاق توستاعان مەن دوڭگەلەك ءبىتىمدى ۇزىنشا كەلساپ. ءبىر نارسەنى اينالا بيلەۋ، توپتى ورتاداعى شەڭبەر ىشىندە بيلەۋ سياقتى ارەكەتتەردەن تىرشىلىك كوزى - «كۇن»، جەر - انا تۇسىنىكتەرى اڭعارىلادى. ال «كەلساپ» بيىندە كەلساپتى ايەلى رەتىندە ويناتۋ ارقىلى تۇرمىستىق قالىپ پەن جىنىستىق ايىرماشىلىقتار اسەرلى، كۇلكىلى سيۋجەتپەن بەرىلەدى.

مۋزىكا ساتىلاي دامۋ رەتىمەن، الدىمەن ىڭىلداي اندەتۋ تۇرىندە، كەيىن شىرقاتا سالۋ، سودان سوڭ ساز اسپاپتارىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن انگە ىرعاق بەرىلۋ ارقىلى ءوز بەتىنشە دامىدى. مۋزىكالىق ىرعاق ادامنىڭ ءارقيلى سەزىم - كۇيىن ءبىلدىرىپ، دەنەنىڭ يكەمدى ءارى جۇيەلى قوزعالىسىن قالىپتاستىرىپ، بي نەگىزىنىڭ قالانۋىنا ىقپال ەتتى. مۋزىكا نەمەسە ءان ءبيدىڭ ىرعاعىن، كولەمىن ايقىندادى. وسى كەزدەن باستاپ ادام سەزىمىنىڭ ىرعاقتى كورسەتكىشى بولاتىن كوڭىل كوتەرۋدىڭ نەگىزى بولعان ناعىز بي قالىپتاستى.

ءار ءبيدىڭ ءوزىنىڭ شىعۋ توركىنىن، تاريحىن باعزى كەزەڭنەن جەتكەن اڭىز - ءاپسانالاردان بايقاپ بىلۋگە بولادى. قارا جورعا ءبيىنىڭ شىعۋى جونىندەگى اڭىز العاشقى ساز اسپابى (قوبىزدىڭ) پايدا بولعان، جىلقى تۇلىگىن ءۇي جانۋارى رەتىندە قولعا ۇيرەتكەن زامانعا جەتەلەيدى. ءتۇز جىلقىسىن شالمالاپ ۇستاپ العان جىگىت ونى قولما - قول ۇيرەتىپ، اۋىلىنا ءمىنىپ كەلەدى. جىلقى قارا، ءارى جورعا ەكەن. ءوز تابىسىنا قۋانىپ شاتتانعان الگى جىگىت الدىمەن اتىن ويناقتاتىپ، ات ۇستىندە، ونان سوڭ جەرگە ءتۇسىپ بيلەيدى. وسىدان باستاپ بي قارا جورعا اتالىپتى - مىس. كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان قازاق ءۇشىن aت - ەر قاناتى. بەيبىت كۇندە دە، سوعىس، جاۋگەرشىلىكتە دە ات - سەرىك، كۇش، كولىك. جىلقى يەسى قامبار اتا دەپ جىلقىنى كيەلى، قاسيەتتى جانۋار سانادى، قازاق تايپالارىنىڭ ىشىندە جىلقى اتىمەن اتالاتىن رۋلار دا جوق ەمەس (كەرەيدە - شۇبارايعىر، قىپشاقتا - تورىايعىر، ارعىندا - جىلقىشى، تۇلپار، كۇلىك، تايكەلتىر ت. ب). شىڭجاڭنىڭ تاسقورعانىنداعى تاجىك، اتۇش ولكەسىن مەكەندەيتىن قىرعىزدار اراسىندا قازاققا كەڭ تاراعان قاراجورعا ءبيىنىڭ ءبىر نۇسقاسى دەۋگە بولارلىقتاي «جىلقى ءبيى» تارالعان. ەرتەدە قاراجورعا، بوزايعىر، تەپەڭكوك، ورمەك ت. ب. كۇي اتى بولاتىن. ىرعاعى بۋىن بيىنە لايىق كەلگەندىكتەن، كەيىن بي ۇلگىسى شىعىپ، اۋەن اتىنا سايكەس قاراجورعا، تەپەڭكوك، ورمەك ت. ب. اتالىپ كەتكەن. وسى ءتارىزدى اۋەنى ويناقى كەلەتىن، بيلەۋگە لايىق ءان - كۇيلەرگە بيلەۋ نەگىزىندە «قاماجاي»، «ايجان قىز» بيلەرى تۋىپ، حالىق اراسىنا كەڭ تارادى.

ەرتەدە ەل ىشىندە اقىن - جىرشى، ءانشى - كۇيشىلەرمەن قاتار ەجەلگى حالىق بيلەرىن ورىندايتىن ورتەكەشىلەر دە بولعان. بىزگە جەتكەن بي نۇسقالارىندا ولاردىڭ مازمۇنى، وقيعا جەلىسى، ءارتۇرلى كادە - جورالعىلارمەن بىتە قايناسقان قيمىل - تاسىلدەرى عانا ساقتالعان. ماسەلەن، اتاقتى شاشۋباي اقىن «ورتەكە» ءبيىن شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە تۇرىپ، سەكىرىپ ءتۇسىپ اتتى اينالا بيلەپ شەبەر ورىندايتىن بولعان. ءداستۇرلى ورتاعا «اعاش اياق» دەگەن لاقاپپەن تانىمال بولعان راحىمبەردى قاتار شوگەرىلگەن توعىز تۇيەنىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ ءوتىپ كورسەتەتىن ونەرىنە بي قيمىلدارىن ۇيلەستىرىپ بيلەگەندە، «قالداۋ - قالداۋ، قىز قالدى - اۋ» دەپ اندەتكەن كەزدە ءاندى قوسىلا ايتقان كورەرمەندەر دە دەنەلەرىنە يە بولا الماي، بىرگە ىرعاتىلادى ەكەن. 1920 جىلداردىڭ باس كەزىندە قوياندى جارمەڭكەسىندە زارۋباي دەگەن سايقىمازاق قويان سياقتى كيىنىپ الىپ، ۇستەل ۇستىندە تۇرعان كەسەلەردىڭ ەشقايسىسىنا قول - اياعىن تيگىزبەستەن قويان سياقتى سەكىرىپ، شوقىراقتاپ ءبىر ساعات بويى كۇردەلى قيمىلدار جاساپ بيلەپ ونەر كورسەتكەن ەكەن. ايگىلى دينا نۇرپەيىسوۆا بي كۇيلەرىن شەرتكەن كەزدە، اۋەنگە ەلتىگەن ۇلى بيلەيتىن بولعان ەكەن.
زاماننىڭ ىڭعايىنا، قوعامنىڭ قالپىنا قاراي قالىپتاساتىن كوزقاراستارعا بايلانىستى كەزىندە بي ونەرى دە ونەردىڭ باسقا سالالارى ءتارىزدى ءدىن تاراپىنان «جىن - شايتان ءىسى» دەگەن نەگىزبەن قۋدالاۋعا تۇسكەن.