InfoHub Logo

بيداي قوڭىرباستار تۇقىمداسىنا جاتادى دا، 22 ءتۇردى بىرىكتىرەدى. ءداننىڭ گۇل قابىقشالارىنان اجىراتىلۋ دارەجەسىنە قاراي بارلىق بيداي تۇرلەرى جالاڭاش ءداندى نەمەسە ناگىز بيدايلار جونە قابىقتى نەمەسە پولبا بيدايلارى بولىپ ەكى توپقا بولىنەدى. جالاڭاش ءداندى (ناعىز) بيدايلاردىڭ ماساعى سىنبايدى، قالىپتى جاعدايدا باستىرعاندا داندەرى قابىقشالاردان جەڭىل اجىراتىلادى (جۇمساق، قاتتى، كارليك، پەرسيكۋم، ت.ب. بيدايلار). قابىقتى (پولبا) تۇرلەرىنىڭ ماساعى وپىرىلعىش جانە باستىرعاندا وتە قيىن ۇگىتىلەدى (سپەلتا، مادەني ءبىرداندى، ءقوسداندى، زاندۋري، ت.ب. بيدايلار). بيداي تۇرلەرىنىڭ ىشىندە بارىنشا ماڭىزدىلارىنا جۇمساق جانە قاتتى بيدايلار جاتادى.

جۇمساق بيداي ەگىنشىلىكتە كوپ تاراعان، ماساعى بورپىلداق، قىلتىقتى جانە قىلتىقسىز، قىلتىقتى فورمالارىندا قىلتىقتارى جان-جاعىنا شاشىراڭقى ورنالاسقان جانە ماساق ۇزىندىعىنان قىسقا. ماساق قابىقشاسى ۇزىنشا ءاجىمدى، ونىڭ قىرى (كيل) جىڭىشكە، نەگىزىنە قاراي جويىلىپ كەتەدى. ماساقتىڭ بەت جاعى بۇيىرىنەن جالپاق. ماساق استى سابانىنىڭ بولىگى قالىپتى جاعدايدا كەۋەك. داندەرى جەڭىل ۇگىتىلەدى، ۇساق، ورتاشا جانە ءىرى بولىپ كەلەدى، ۇندى نەمەسە جىلتىر (شىنىلى). ايدارى ايقىن اجىراتىلادى، قىلدارى ۇزىن.

قاتتى بيداي ماساعى تىعىز، پريزما ءپىشىندى، ءبۇيىرى بەت جاعىنان كەڭ، نەگىزىنەن قىلتىقتى. قىلتىقتارى ۇزىن، پاراللەل ورنالاسقان. ماساق قابىقشاسىنىڭ قىرى (كيل) نەگىزىنە دەيىن ايقىن اجىراتىلعان. ماساق استى سابانى پارەنحيما ۇلپاسىمەن تولتىرىلعان. ماساعى قيىنىراق ۇگىتىلەدى. داندەرى سوپاقشا، ءىرى جىلتىر، كەيدە ءالسىز ۇندى. ايدارى ءالسىز دامىعان، قىلدارى قىسقا.

جۇمساق جانە قاتتى بيدايلار كەڭ تاراعان، سوندىقتان سىرتقى ورتا مەن ادامزات اسەرىنە كوپ ۇشىراعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تۇرشەلەرگە تارماقتالعان. بيدايدى تۇرشەلەرگە اجىراتۋ ءۇشىن تۇراقتى مورفولوگيالىق بەس بەلگىسى — ماساقتىڭ قىلتىقتىلىعى، ماساقشا تۇكتىلىگى، ماساقتىڭ، ءداننىڭ جانە قىلتىقتىڭ تۇستەرى الىنعان.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە بارىنشا كوپ تاراعان تۇرشەلەرگە جۇمساق بيدايدان ليۋتەسەنس، بارباروسسا جانە قاتتى بيدايدان گوردەيفورمە، لەۋكۋرۋم جاتادى. بيدايدىڭ ءاربىر تۇرشەسى بيولوگيالىق جانە وندىرىستىك ەرەكشەلىكتەرىمەن بىر-بىرىنەن اجىراتىلاتىن ءبىرقاتار سورتتارىن بىرىكتىرەدى. ءبىر تۇرشەدە جازدىق تا، كۇزدىك تە، ەرتە پىسەتىن جانە كەش پىسەتىن، ت.ب. سورتتار بولۋى مۇمكىن.

جازدىق جۇمساق بيداي. بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى

جازدىق جۇمساق بيداي — سالقىنعا ايتارلىقتاي ءتوزىمدى ءداندى داقىل. تۇقىمدارى +1-2°س جىلىلىقتا ونە باستايدى. الايدا، تىرشىلىككە قابىلەتتى ەگىن كوگى +4-5°س پايدا بولادى. توپىراقتىڭ تۇقىم ءسىڭىرۋ تەرەڭدىگىندە تەمپەراتۋرا +5°س بولعاندا ەگىن كوگى 30 كۇندە، 8°س-تا 13 كۇندە، +10°س-تا 9 كۇندە، 15°س-تا 7 كۇندە پايدا بولادى. جازدىق بيدايدىڭ ەگىن كوگى قىسقا مەرزىمدى -10°س دەيىنگى ايازدى كوتەرەدى، ءبىراق گۇلدەنۋ جانە ءداننىڭ ناندانۋ كەزەڭدەرىندە -1-2°س بوزقىراۋدان جاراقاتتانادى. قولايلى جاعدايلاردا جازدىق بيدايدىڭ تۇقىمى 5 ءتۇپ تامىرلارمەن ونەدى. سەبۋ — كوكتەۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى ەڭ الدىمەن توپىراقتىڭ تەمپەراتۋراسى مەن ىلعالدىلىعىنا بايلانىستى. ماسەلەن، س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وسىمدىك شارۋاشىلىعى كافەدراسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا (ءارىنوۆ ق.ك.، ت.ب.) سەلينوگراد اۋدانى جاعدايىندا اتالعان كەزەڭ 10 كۇننەن 16 كۇنگە دەيىن وزگەرۋمەن ورتا ەسەپپەن 13 كۇنگە سوزىلادى.

جازدىق بيدايدىڭ تۇپتەنۋى +10-12°س تەمپەراتۋرادا جاقسى وتەدى. قالىپتى جاعدايدا جازدىق بيداي ناشار تۇپتەنەدى. كوكتەۋ-تۇپتەنۋ كەزەڭىندەگى تەمپەراتۋرانىڭ تومەندەۋى ءتۇيىن (قوسالقى) تامىرلاردىڭ ءتۇزىلۋى مەن دامۋىنا وڭ اسەرىن تيگىزەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە جازدىق بيدايدىڭ ءونىمى ارتادى. وسىمدىكتىڭ جەكە دامۋىنا بۇل كەزەڭ جاستىق شاق داۋرەنىنە سايكەس كەلەتىن ورگانوگەنەزدىڭ العاشقى ءتورت كەزەڭىن قامتيدى: ساباقتىڭ ءوسۋ كونۋسى ديففەرەنسياسيالانادى، جاپىراق پەن ەكىنشى دارەجەدەگى بىلىك، گۇل شوعىرىنىڭ بىلىگى قالىپتاسا باستايدى، گۇلشوعىرىنىڭ قالاقشالارى ديففەرەنسياسيالانادى. اقمولا وبلىسى جاعدايىندا كەزەڭ 12-17 كۇنگە سوزىلادى. جوعارى تەمپەراتۋرا مەن اڭىزاق بۇل كەزەڭنىڭ ءوتۋىن تەزدەتەدى دە، كەيىننەن ەگىن ءونىمىن كۇرت تومەندەتەدى. جازدىق بيدايدىڭ ءوسىپ-دامۋ كەزەڭىندە، اسىرەسە تۇپتەنۋ-تۇتىككە شىعۋ جانە تۇتىكتەنۋ-ماساقتانۋ كەزەڭىندەگى تەمپەراتۋرا جاعدايلارى وسىمدىك تىرشىلىگىندەگى شەشۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى. بۇل كەزەڭدەردە جازدىق بيداي وسىمدىگى ەكىنشى جاستىق داۋرەنىن ~ ورگانوگەنەزدىڭ 5-8 كەزەڭدەرىن (گۇل ديففەرەنسياسياسى، جاتىر مەن اتالىقتاردىڭ قالىپتاسۋى، ءتۇيىن ارالىقتارىنىڭ ۇزارا ءوسۋى، ماساقتانۋ كەزەڭىنىڭ اياقتالۋى) وتەدى. سولتۇستىك قازاقستاندا بۇل كەزەڭدەردىڭ ۇزاقتىعى 16-29 كۇن شەڭبەرىندە وزگەرەدى جانە ماساقتانۋ كەزەڭى كوبىنەسە شىلدەنىڭ العاشقى ونكۇندىگىندە، ال كۇشتى قۋاڭشىلىقتا (1990 ج. سياقتى) — ماۋسىمنىڭ سوڭىندا وتەدى. جوعارى تەمپەراتۋرادا گۇلدەنۋ كەزەڭى دە تەزدەتىلەدى، جازدىڭ بيداي تىرشىلىك شاعىنىڭ ءۇشىنشى داۋرەنىنىڭ باسى نەمەسە ورگانوگەنەزدىڭ 9-كەزەڭى. جازدىق بيداي تىرشىلىگىنىڭ ماڭىزدى ماساقتانۋ-پىسىپ-جەتىلۋ كەزەڭىنىڭ ۇزاقتىعى 42-51 كۇنگە (بالاۋىزدانىپ پىسۋىنە دەيىن) سوزىلادى دا، ورگانوگەنەزدىڭ 10-12 كەزەڭدەرىنە سايكەس كەلەدى. بۇل كەزەڭدەگى قولايلى تەمپەراتۋرا +16-23°س. جالپى العاندا، ورتاشا مەرزىمدە جانە ورتادان كەش پىسەتىن سورتتار ءۇشىن سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا قاجەتتى بەلسەندى تەمپەراتۋرا جيىنتىعى 1700-1900°س، ال وڭ تەمپەراتۋرا جيىنتىعى 2200-2500°سدەيىن جەتەدى، ءبىراق ايازسىز كەزەڭ قىسقا ورتا ەسەپپەن 110-115 كۇننەن اسپايدى.

جازدىق جۇمساق بيداي تۇقىمى قۇرعاق ءدان ماسساسىنا شاققاندا 50-60% مولشەرىندە ىلعال سىڭىرگەندە ونە باستايدى. ءبىر ولشەم قۇرعاق زات ءتۇزۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ اعزاسىنان 400-500 ولشەم سۋ بۋلاندىرادى نەمەسە ترانسپيراسيا كوەففيسيەنتى 400-500 تەڭ دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ وسىمدىك شارۋاشىلىعى كافەدراسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا (ءارىنوۆ ق.ك.، 1998) جازدىڭ بيدايدىڭ سۋ پايدالانۋ كوەففيسيەنتى سۋارماعان جاعدايدا 18،5-22،0 مم/س، ال سۋارمالى جەرلەردە 10،9-12،0 مم/س بولدى. جازدىق بيدايدىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنە قاراي ىلعالدى پايدالانۋى بىركەلكى ەمەس: بارلىق قاجەتتى ىلعالدىڭ كوكتەۋ كەزەڭىندە 5-7% ، تۇپتەنۋدە 15-20% ، تۇپتەنۋ مەن ماساقتانۋدا 50-60% ، سۇتتەنە پىسۋدە 20-30%، ال بالاۋىزدانىپ پىسكەندە 3-5% جۇمسالادى.

جازدىق بيدايدىڭ ىلعالعا بارىنشا كوپ قاجەتسىنۋى نەمەسە قيىن-قىستاۋ كەزەڭى تۇپتەنۋ-ماساقتانۋ باسقاشا ايتقاندا، رەپرودۋكتيۆتىك ورگاندارىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىندە بايقالادى. بۇل كەزەڭىندە توپىراقتاگى ىلگال تاپشىلىعى بيداي ءدانىنىڭ قالىپتاسۋى مەن تولىسۋىنا تەرىس وسەرىن تيگىزەدى دە، ەگىن ءونىمىن كۇرت تومەندەتەدى. قولايلى مەرزىمدە سەبىلگەندە جازدىق بيدايدىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭى اۋا رايىنىڭ بارىنشا قولايلى ۋاقىتىندا وتەدى. سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا سەبۋ الدىندا توپىراقتىڭ 1 م قاباتىندا 60-80 مم بولعاندا تومەن، 100-120 مم ورتاشا جانە 140 مم ارتىق بولگاندا جوعارى دارەجەدە قامتاماسىز ەتىلگەن دەپ ەسەپتەلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، جازدىق بيداي ارپاعا، كۇزدىك بيدايعا، قارا بيداي مەن تارى تارىزدەس داقىلدارعا قاراعاندا ىلعالعا اناعۇرلىم جوعارى تالاپ قويادى.

تامىر جۇيەسىنىڭ ءسىڭىرۋ قابىلەتىنىڭ جانە ونىڭ باسقا ءداندى داڭىلدارعا قاراعاندا ايتارلىقتاي ءالسىز داميتىندىعىنان جازدىق بيداي توپىراق قۇنارلىلىعىن قاجەت ەتەدى. وسىمدىك تىرشىلىگىندەگى قورەكتىك زاتتاردىڭ ءرولى ءار قيلى. ازوت جاقسى تۇپتەنۋگە، قۋاتتى ساباق پەن جاپىراق تۇزۋگە مۇمكىندىك جاسايدى، فوتوسينتەتيكالىق قىزمەتتى كۇشەيتەدى، بيولوگيالىق ماسسانىڭ قورلانۋىن، داندەگى پروتەين مولشەرىن ارتتىرادى. فوسفور (ر205) تامىر جۇيەسىنىڭ دامۋىن تەزدەتەدى، جالپى ونىمدەگى استىق ۇلەسىن ارتتىرادى، قۋاڭشالىققا توزىمدىلىگىن كۇشەيتەدى، سۋ پايدالانۋ كواففيسيەنتىن تومەندەتەدى، جازدىڭ بيدايدىڭ ءپىسۋىن 5-6 كۇنگە تەزدەتەدى. كاليي (ك20) فوتوسينتەزدىڭ قالىپتى جاعدايدا وتۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى، وسىمدىكتىڭ ىلعال ۇستاۋ جانە تامىردىڭ ىلعال ءسىڭىرۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرادى، قۋاڭشىلىققا، اۋرۋلار مەن زيانكەستەرگە توزىمدىلىگىن ارتتىرادى. قورەكتىك زاتتاردى پايدالانۋ وسىمدىك ىلعال قاجەتسىنۋىنە ۇقساس. جازدىق بيدايدىڭ قورەكتەنۋ ەلەمەنتتەرىن شىعارۋ توپىراققا بايلانىستى جانە ورتا ەسەپپەن (ءاربىر س استىق پەن ءتيىستى سابانعا شاققاندا) ازوت (IV) — 3،7-4،0، فوسفور (ر205) — 0،9-1،1 جانە كاليي (ك20) 1،7-1،8 كگ تەڭ. جازدىڭ بيداي وسىرۋگە بارىنشا قولايلى قارا جانە قوڭىر توپىراقتار دەپ ەسەپتەلەدى. ول تۇزدى توپىراقتى ناشار كوتەرەتىن داقىلدار توبىنا جاتادى. سورتاڭداۋ توپىراقتاردا، اسىرەسە قۋاڭشىلىق جىلدارى ءونىمدى كۇرت تومەندەتەدى. جاقسى ءونىمدى رەاكسياسى قالىپتى نەمەسە ءالسىز قىشقىل توپىراقتاردا الۋعا بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىندا جازدىڭ جۇمساق بيدايدىڭ ساراتوۆسكايا 29، سەليننايا 3 س، سەليننايا 24، سەليننايا يۋبيلەينايا، كازاحستانسكاياراننەسپەلايا، كازاحستانسكايا 15، كاراگاندينسكايا 70، اريتروسپەرمۋم 35، اكمولا 2، ت.ب. اۋدانداستىرىلىپ ويداعىداي وسىرىلۋدە.

---