InfoHub Logo

قاراپايىمدىلار — جانۋارلار الەمىندەگى بىركلەتكالى ورگانيزمدەر، دەسەدە ولارگا كەيبىر بىركلەتكالى فورمالاردى دا قوسادى، ولار وزدەرىنىڭ قاسيەتتەرى بويىنشا وسىمدىكتەرگە سايكەس كەلەدى جانە فيتوفلاگەللياتتار دەپ اتالادى. مۇنداي ورگانيزمدەرگە جاسىل ەۆگلەنا (Euglena veridis) مىسال بولا الادى. بۇل پاتشالىقتارماگى شەگىندە 25 000-نان اسا ءتۇر بەلگىلى، ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇششى جانە اششى سۋلاردا، توپىراقتا تىرشىلىك ەتەدى. 3500-گە جۋىق ءتۇرى وسىمدىكتەردىڭ، جانۋارلاردىڭ جانە ادامنىڭ كلەتكالارىندا، ۇلپالارىندا جانە دەنە قۋىستارىندا مەكەندەيتىن پارازيتتەرى بولىپ تابىلادى.

قاراپايىمدىلاردىڭ قۇرىلىسى تۇپتەپ كەلگەندە كوپكلەتكالى ورگانيزمدەردىڭ كلەتكالارىنىڭ قۇرىلىسىنا ۇقساس. دەگەنمەن، ولار ءۇشىن ارنايى ەرەكشەلىكتەر ءتان، ويتكەنى قاراپايىمدىلاردىڭ كەز كەلگەن وكىلى كلەتكا گانا ەمەس، سونىمەن قاتار، جەكە ورگانيزم بولىپ تابىلاتىندىلىگىمەن ايقىندالادى. قاراپايىمدىلاردىڭ دەنە فورماسى سوپاقشا نەمەسە سوزىلگان، ال مولشەرى كوپ جاعدايدا ميكروسكوپيالىق (3-150 مكم)، سول سياقتى ءبىرشاما ءىرى فورمالارى دا كەزدەسەدى.

ناعىز قاراپايىمدىلار ءۇشقاباتتى مەمبرانامەن جابىلعان، ونىڭ قالىڭدىگى ورگانيزمدەردىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىندە وزگەرىپ تۇرادى. مەمبرانانىڭ ءاربىر قاباتى بەلوكتاردان قۇرىلگان. جەكەلەگەن قاراپايىمدىلاردا (باقالشىقتى تامىراياقتىلار) باقالشىق تۇرىندە سىرتقى سيتوقاڭقاگا يە بولادى. سيتوپلازما ەكتو- جانە ەندوپلازماگا جىكتەلگەن. ەكتوپلازما تىگىزدالگان ءتۇزىلىس بولىپ تابىلادى، ودان پەلليكۋلا دەپ اتالاتىن شەتكى پلەنكا تۇزىلەدى. ەندوپلازما قۇرىلىمى بوس، بورپىلداق بولادى. قاراپايىمدىلار ءۇشىن ورگانەللالاردىڭ (ورگانويدتاردىڭ) ەكى ءتيپى -جالپى جانە ارنايى ماقساتتاعى — ءتان.

جالپى ماقساتتاعى ورگانەللالارگا يادرو، ميتوحوندريالار، ريبوسومالار، سەنتريولدار، گولدجي كەشەنى، ليزوسومالار جانە باسقالارى جاتادى. ەڭ ۇلكەن قاراپايىمدىلار — كوپ يادرولىلار، مايدالارى — ءبىر يادرولىلار. يادرو قوس مەمبرانامەن قورشالگان. حروموسومالاردىڭ سانى ءارتۇرلى ورگانيزمدەردە تۇرلىشە جانە ەكىدەن (مۇمكىن گاپلويدتى ساندى) 160-تان اسادى. حروموسومالاردىڭ ۇزىندىعى 1-50 مكم بولادى.

ارنايى ماقساتتاعى ورگانەللالارعا قوزگالۋ ورگانەللارى، سول سياقتى اسقورىتۋ جانە جيىرىلعىش ۆاكۋولدار جاتادى. قوزعالۋ ورگانەللارىنا (قيمىل-قوزعالىس قۇرىلىمدارىنا) پسيەۆدوپوديالار (جالعان اياقتار)، جىپشەلەر، نەمەسە كىرپىكشەلەر جاتادى. مىسالى، امەباتەكتەس ورگانيزمدەردىڭ قوزگالىسى سيتوپلازمانىڭ قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن. ەكتوپلازما ەندوپلازماعا قىسىم تۇسىرەدى، ناتيجەسىندە سيتوپلازما دەنەنىڭ باسقا ۋچاسكەسىنە قۇيىلادى، ول جەردە جالگان اياقتار تۇزىلەدى، ولاردىڭ كومەگىمەن ورگانيزم ءارتۇرلى باعىتتا جىلجيدى. جىپشەلەر شيراتىلعان فيبريللالاردان (جىپشەلەردەن) قۇرالعان، ولاردىڭ نەگىزى ەرەكشە تۇيىرشىك (بازالدى دەنەشىك) تۇزەيدى، ونى بلەفاروپلاست (كينەتوسوما) دەپ اتايدى. ەركىن تىرشىلىك ەتەتىن قاراپايىمدىلاردىڭ جىپشەلەرى «بۇراما» سيقتى جۇمىس اتقارادى، ولار دەنەنىڭ وس بويىنشا اينالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. كىرپىكشەلەر فيبريلليارلى قۇرىلىمعا يە.

قاراپايىمدىلاردىڭ قورەكتەنۋى قورەكتى ءسىڭىرۋ تاسىلدەرى بويىنشا ءبىرشاما الۋان تۇرلىلىگىمەن سيپاتتالادى. ولاردىڭ بىرەۋلەرى پينوسيتوز ارقىلى قورەكتى ەرتىندىدەن بارلىق دەنەسىمەن قابىلدايدى، ەكىنشىلەرى قاتتى قورەكتى سيتوستوما (كلەتكالىق اۋىز) ارقىلى سىڭىرسە، ۇشىنشىلەرى قورەكتى جالعان اياقتارىمەن ۇستايدى. ەندوپلازماعا تۇسكەن قورەك، اسقورىتۋ فەرمەنتتەرى بار ماماندانعان ۆاكۋولداردا قورىتىلادى. قورىتىلماعان قورەكتىڭ بولىكتەرى اسقورىتۋ ۆاكۋولدارىمەن بىرگە ورتاعا شىعارىلىپ تاستالادى.

كوپتەگەن سۋ قاراپايىمدىلارى ءبىر نەمەسە وداندا كوپ جيىرىلعىش ۆاكۋولعا يە بولادى، ول تۇراقتى وسموس قىسىمىن قامتاماسىز ەتەدى، سونىمەن قاتار ەنەتىن جەنە شىعارىلاتىن سۋدىڭ كومەگىمەن وتتەكپەن جابدىقتايدى. قاراپايىمدىلاردى ءوسىرۋ كورسەتكەندەي، ولار مينەرالدى قورەكتەنۋدى، سول سياقتى ءوسۋ فاكتورلارىنا (ۆيتامين ۆ12، تيامين، بيوتين، ريبوفلاۆين، نيكوتين قىشقىلى، پيريدوكسين، فوليي جانە پانتوتەن قىشقىلاردى جانە باسقالارى) مۇكتاج. كەيبىر قاراپايىمدىلار ستەرويدتارعا دا مۇقتاج بولادى. قاراپايىمدىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى، وسىمدىكتەرگە ۇقساستارى، فوتوسينتەز جۇرەتىن حروموتوفورالارعا يە. حلوروفيلل مەن پيگمەنتتەردىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى حروماتوفورالاردىڭ ءتۇسى جاسىل، سارى، قىزىل، قوڭىر جانە ءتىپتى كوكشىل بولۋى دا مۇمكىن. حروماتوفورالى جانە حروماتوفوراسىز قاراپايىمدىلاردىڭ قورەكتى قاجەت ەتۋى قاراپايىم جانۋارلارىمەن سالىستىرعاندا كۇردەلى ەمەس. كوپتەگەن قاراپايىمدىلار ەنەرگيانى ورگانيكالىق قوسىلىستاردىڭ (كومىرسۋلار، ماي قىشقىلدارى) توتىعۋى ناتيجەسىندە الادى. باكتەريالاردان ايىرماشىلىعى ولار بەيورگانيكالىق زاتتاردى ەنەرگيانىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە پايدالانۋعا قابىلەتسىز.

قاراپايىمدىلاردىڭ كوبەيۋى جىنىسسىز جولمەن دە، سول سياقتى جىنىستى جولمەن دە جۇزەگە اسادى. جىنىسسىز كوبەيۋ ورگانيزمنىڭ ەكى جارتىعا ءبولىنۋى ارقىلى ىسكە اسادى، ونىڭ الدىندا يادرو بولىنەدى. كەيدە دەنەنىڭ ءبولىنۋى مەن يادرونىڭ ءبولىنۋى ءبىر مەزگىلدە جۇزەگە اسادى. جىنىستى جولمەن كوبەيۋ سينگاميا (ەكى گامەتانىڭ قوسىلۋى)، كونيۋگاسيا (گامەتالىق يادرالاردىڭ الماسۋى) جانە اۋتوگاميا، ونىڭ ءمانى گاپلويدتى يادرولار ءتۇزىلۋ جەنە ولار سينكاريوندارعا بىرىگەدى. كەيبىر قاراپايىمدىلار ءبىر مەزگىلدە ءارى جىنىسسىز ءارى جىنىستى جولمەن كوبەيەدى. مىسالى، بەزگەك پلازموديالارىنىڭ كوبەيۋىندە جىنىسسىز ساتى ولار ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ورگانيزمىندە بولعاندا، جىنىستىسى ماسالاردىڭ ورگانيزمىندە بولعاندا جۇرەدى. Euplotes raikovi تابيعاتى پوليپەپتيدتى فەرروموندار وندىرەتىنى انىقتالعان، بۇلار قاراپايىمدىلاردىڭ وسى ءتۇرىنىڭ ءارى جىنىستى ءارى ۆەگەتاتيۆتى كوبەيۋىنە ىقپال ەتەدى. قاراپايىمدىلاردىڭ تۇبەگەيلى ەرەكشەلىكتەرى ولاردىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ ءوتۋى بولىپ تابىلدى. قاراپايىم جانە كۇردەلى دامۋ كەزەڭدەرىن اجىراتادى. دامۋدىڭ قاراپايىم كەزەڭى — تەك ءبىر ساتىنىڭ (ۆەگەتاتيۆتىك) بولۋ كەزەڭى. كەرىسىنشە، دامۋدىڭ كۇردەلى كەزەڭى قاراپايىمدىلاردىڭ ءارتۇرلى ۇلپالار مەن مۇشەلەردە دامۋىمەن بايلانىستى، ونىڭ ۇستىنە ولار ءارتۇرلى ورگانيزمدەر-يەلەرگە جاتادى.

قاراپايىمدىلار تىتىركەنۋگە قابىلەتتى، ياعني ءارتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەرلەرىنە جاۋاپ بەرە الادى. سونىڭ ىشىندە، قاراپايىمدىلاردىڭ تىتىركەنۋىنىڭ ءبىر فورماسى ولاردىڭ ۆەگەتاتيۆتىك فورمالارىنىڭ قولايسىز جاعدايلاردا سيستاعا اينالۋعا قابىلەتتىلىگى بولىپ تابىلادى، ونى ينسيستيرلەنۋ دەپ اتايدى. قاراپايىمدىلار سيستاعا اينالۋ ارقاسىندا ءارتۇرلى قولايسىز جاعدايلاردا (ورتانىڭ قۇرعاۋى، وندا زياندى زاتتاردىڭ پايدا بولۋى، تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋى جانە باسقالارى) جىلدار بويى ءتىرى قالۋعا قابىلەتتى. قولايلى جاعدايلارعا تۇسكەن كەزدە سيستالاردان بەلسەندى ۆەگەتاتيۆتىك فورمالار (تروفوزويدتەر) داميدى. سونىمەن سيستاعا اينالۋ قاراپايىمدىلاردىڭ تارالۋىنا سەبەبىن تيگىزەدى، ولاردىڭ جاڭا ەكولوگيالىق قۋىستارعا تۇسۋىنە كومەكتەسەدى. قاراپايىمدىلاردىڭ كوپشىلىگى ەركىن تىرشىلىك ەتۋشىلەر بولىپ تابىلادى. قاراپايىمدىلار، سونىمەن قاتار، باسقا ءتۇردىڭ ورگانيزمىندە دە تىرشىلىك ەتە الادى، وعان ەشقانداي زيان كەلتىرمەيدى، ءتىپتى وعان كومەكتەسەدى. مىسالى، كەيبىر تالشىقتىلار، تەرميتتەردىڭ ىشەگىندە تىرشىلىك ەتەتىندەر، سەلليۋلوزانى قورىتا الادى جانە وسىلايشا تەرميتتەردىڭ قورەكتىك قاجەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى، ويتكەنى سوڭعىلارى بۇل قوسىلىستاردى ءوز بەتىنشە وڭدەي المايدى. دەسەدە قاراپايىمدىلاردىڭ باسىم بولىگى پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەدى جانە كەيبىر پارازيتتەر ادام مەن جانۋارلار ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى. ادام قاراپايىمدىلاردىڭ 25 ءتۇرىنىڭ پوتەنسيالدى يەسى بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ 2ء-ۋى اۋىز قۋىسىندا، 12ء-سى ىشەكتە، 1ء-ۋى ءزار — جىنىس جولىندا، 10 شاقتىسى — قاندا جانە باسقا ۇلپالاردا مەكەندەۋى مۇمكىن. قاراپايىمدىلاردى ولاردىڭ قوزعالۋ تاسىلدەرىنە (لوكوموتورلى ورگاندارىنىڭ قۇرىلىسى) جانە كوبەيۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بەس تيپكە جىكتەيدى، اتاپ ايتقاندا: ساركوماستيگوفورلار (Sarcomasti-gophora)، سپوروۆيكتەر (Sporozoa)، كنيدوسپوريديالار (Cnidosporidia)، ميكروسپوريديالار (Microspora) جانە كىرپىكشەلىلەر، نەمەسە ينفۋزوريالار (Infusoria).

---