InfoHub Logo

داۋلەتكەرەي شىعاي ۇلى (1814-1887) — قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشى كومپوزيتورى، تورە كۇيلەرىنىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋشى. بۇرىنعى بوكەي ورداسىندا، قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وردا اۋدانىنا قاراستى قارامولا دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلىپ، ءوزىنىڭ اتا قونىسىنان توپىراق بۇيىرعان. اتا باباسى ءورىس (ورىس) حاننان بەرى قاراي حاندىق بيلىكتەن قول ۇزبەگەن. بوكەي حان ولگەن سوڭ، داۋلەتكەرەيدىڭ اكەسى شىعاي سەگىز جىلداي بوكەي ورداسىنا حاندىق بيلىگىن جۇرگىزگەن.

داۋلەتكەرەي تورە كۇيلەرىنىڭ ءداستۇرىن ءبىرجولاتا ورنىقتىرىپ، تورە تارتىستى تۇتاس ءبىر مەكتەپ ەتە العان ادام. سوندىقتان دا بولار، داۋلەتكەرەيدى اكادەميك ا.جۇبانوۆ «تورە كۇيلەرىنىڭ اتاسى» دەيدى.

ارينە، داۋلەتكەرەي تاقىر جەردەن ونگەن دارىن ەمەس. ول وسكەن ورتادا كۇيشىلىكتىڭ ابدەن قالىپتاسقان ءداستۇرى بولعان. سوقىر ەسجان، بايجۇما، ءمۇسىرالى سياقتى كۇيشى دومبىراشىلار وردا توڭىرەگىنە قۇلاق تۇرگىزگەن دارىن يەلەرى ەدى. داۋلەتكەرەي وسى كۇيشىلەردىڭ ءداستۇرىن شابىت تۇعىرى ەتكەن. اسىرەسە، ونىڭ كۇيشىلىك ونەرگە ەلدىك مازمۇن دارىتىپ، شابىت جانىعانداي كۇي كەشۋىنە قۇرمانعازىمەن كەزدەسۋى سەبەپشى بولادى. قوس ۇلى كۇيشى ىشتەي ءتۇسىنىسىپ، جان جۇرەكتەرى جاراسىپ، تىپتەن، بىر-بىرىنە كۇي ارنايدى.

داۋلەتكەرەي بويىنداعى دارىننىڭ تەك تامىرى ءسوز بولعاندا ءوزى شىققان اۋلەتتىڭ ونەرپازدىق ءداستۇرىن دە ايتا كەتكەن ءجون. بوكەي ورداسىنداعى تورە تۇقىمدارىنىڭ اراسىندا حاندىق بيلىكتى كۇيتتەۋدەن گورى ونەر مەن عىلىمعا قۇلاي بەرىلگەندەرى دە از بولماعان. داۋلەتكەرەيمەن نەمەرە بولىپ كەلەتىن مۇحيت بۇكىل كىشى جۇزدەگى ءان مەكتەبىنىڭ تۋىن كوككە شانىشقان دارىن.

سونداي اق ارىنعازى، جانتورە، ورەيجان سياقتى وكشە باسار ىنىلەرى دە توڭىرەگىن كۇيمەن باۋراعان ونەرپازدار بولعان. تىپتەن، بەل بالاسى سالاۋاتتىڭ ءوزى سۇلتاندىق بيلىكتى تارىك ەتىپ، كۇيدەن كوبىرەك جۇبانىش تاپقان. داۋلەتكەرەيدىڭ تۋعان جيەنى بوكەيحانوۆ ناۋشا بۇكىل ءومىرىن ناعاشىسىنىڭ كۇيلەرىن ناسيحاتتاۋعا ارناسا، ەكىنشى جيەنى، ورىنبوردىڭ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن دارىندى تۇلەك باباجانوۆ سالىق بۇكىل ءومىرىن حالىقتى بيلەۋگە ەمەس، عىلىم بىلىمگە ارناعان.

داۋلەتكەرەي العاش رەت جاستىق سەزىمنىڭ قارلىعاشى سياقتى «اقجەلەڭ»، «قوسالقا» سياقتى كۇيلەرىن شىعارعان. دارىندى كۇيشىنىڭ جارقىن سەزىمگە، سۇلۋ سۋرەتتەرگە باي وزىندىك قولتاڭباسى وسى كۇيلەرىنىڭ وزىنەن اق ايقىن اڭعارىلادى. جاستىق شاعىندا ۇلى كۇيشىنىڭ جاقسىعا قىزىققانىن، جۇيرىككە قۇمارتقانىن، سۇلۋعا سۇيسىنگەنىن، تىپتەن جاستىققا جاراساتىن جالىن سەزىمگە بوي الدىرعان ساتتەرىنىڭ از بولماعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇعان ونىڭ «قىز اقجەلەڭ»، «قوسالقا»، «ىسقىرما»، «جەلدىرمە»، «قوڭىر»، «قۇداشا» سيقتى كۇيلەرىنىڭ تاقىرىب عانا ايعاق ەمەس، ەڭ الدىمەن وسى كۇيلەردىڭ جۇرەك تەربەر سازى، قالتقىسىز سەزىمى، بوزبالادي ەلپىلدەگەن مىنەزى كۋا.

داۋلەتكەرەي ءوزى تۋىپ، وسكەن ورتاداعى ەل جۇرتتىڭ تاعدىر تىرشىلىگىنە ەرتە ارالاسقان. حان سۇلتاندىقتىڭ ءوز توڭىرەگىنە عانا تۇگىن دۇرديتكەنى بولماسا، كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان قاۋگورىك ءحالىن ەرتە تۇسىنگەن. وردانىڭ عانا ەمەس، بايتاق ەلدىڭ تاعدىرى وتارشىلدىقتىڭ قىل تۇزاعىنا شىرمالعانىن ەرتە سەزىنگەن. داۋلەتكەرەيدىڭ ەڭ ءبىر درامالىق شيەلەنىسكە تولى ۇيلەرى وسىنداي احۋالمەن بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەن. ول «تارتىس»، «شولتاق»، «توپان»، «جىگەر» سياقتى كۇيلەرى ارقىلى ءوزى كۋا بولعان ءومىردىڭ قان ءسولىن سورعالاتىپ كورسەتە وتىرىپ، سول ومىرگە سۋرەتكەر رەتىندە ءوز ۇكىمىن ايتقان. اسىرەسە، «جىگەر» ءۇيىنىڭ ءجونى بولەك. «جىگەر» داۋلەتكەرەيدىڭ عانا شىققان بيىگى ەمەس، بۇكىل قازاق كۇيلەرىنىڭ اسقار بەلى.

ەگەر، دۇنيە شىركىننىڭ ديدارىندا وسىناۋ ءفاني جالعانعا جىلاپ كەلىپ، جىلاپ كەتەتىن ادامنىڭ كوڭىلىن جۇباتاتىن، جۇرەگىن جىلىتاتىن، ساناسىن سەرگىتەتىن ءبىر قۇبىلىس بولسا، ول داۋلەتكەرەيدىڭ كۇيلەرى. ۇلى كۇيشى قيىن زاماننىڭ قاسىرەت قاماۋىنا تاپ بولعان بەيباق حالقىن دومبىراسىمەن جۇباتقان.

---