دەگەرەس جىلقى زاۋىتى تۋرالى از ءسوز
دەگەرەس جىلقى زاۋىتى جامبىلدىڭ اۋىلىنان 45 كيلومەتردەي جەر. سول سۋىقتوبەنىڭ سولتۇستىك باۋىرىنا تامان، قوپا جازىعىنا شىعار شەتكى بيىك ادىر. بۇل جەر ەرتە كەزدە (وسى كۇنگى ءۇشبۇلاق كولحوزى، وتىرعان جامبىل اۋدانى) تايتورى دەگەن ەلدىڭ جەرى ەكەن. بۇل جەرگە جىلقى زاۋىتى 1931 جىلى ورناعان. الماتى قالاسىنىڭ بايلارى ماسلوۆ، تاعى بىر-ەكى باي قوسىلىپ حۋتور سالىپ، كەستىرىپ العان، ارتىنان پلەمحوز ۇيىمداستىرىلعان. ول بايلار كولحوز ۇيىمداسقاننان كەيىن فەرماسى كونفەسكەلەنىپ، ۇكىمەت قاراماعىنا الىنىپ، زاۋىتقا اينالدىرىلعان. بۇل جىلقى زاۋىتىنا جامبىل جىلدا كەلىپ ولەڭ ايتىپ، اسىل ايعىرلار مەن اتتاردى كورىپ اسا قىزىعۋشى ەدى دەيدى.
جامبىلدىڭ دەگەرەس جىلقى زاۋىتىنا كوپ كەلۋىندەگى ءبىر سەبەپ: بۇل زاۋىت بولماي تۇرعاندا، ماسلوۆ وعان تاعى ەكى باي بىرىگىپ، مال ەسىرگەن جەرى. بايلار الماتىنىڭ ۇلكەن چينوۆنيگى ءارى بايى. بۇلار 1900 جىلداردىڭ شاماسىندا قازاقتىڭ جەرىن كەستىرىپ الىپ، حۋتور سالادى. بۇل جەرى الىنعان تايتورى تۇقىمى ءۇشبۇلاقتىڭ باس جاعىنا جامبىل اۋىلدارىمەن بولىكتەس بولا كەلىپ ورنايدى. بايلاردان زورلىق كورىپ، جەرىنەن ايىرىلعان، اتا قونىسىن زورلىقپەن تاستاعان ەلگە جامبىل تالاي كەلىپ جىر ايتىپ، اسىرەسە ەلگە قونىس ىزدەگەن وتەگەن باتىردى ايتادى ەكەن.
دەگەرەسكە ورناعان ءۇش بايدىڭ مالىن سول تايتورىنىڭ كەدەيلەرى باعادى. جامبىلدىڭ وتە جاقسى كورەتىن كەدەيدىڭ ءبىرى، پىسىق ەر جىگىت ايگەلوۆ قۇرمانعالي، سول بايلاردىڭ مالىن باققان. ول وسى كۇنى جىلقى زاۋىتىنىڭ باستى جىلقىشىسىنىڭ ءبىرى. وسى قۇرمانعالي 1916 جىلعى كوتەرىلىستە سول ءۇشىن بايدىڭ مالىن ايداپ قاشىپ، كوتەرىلىس باستالعاننان كەيىن بايلار ولاردى سولداتپەن بارىپ مالىمەن قايتارىپ العان. كوتەرىلىستىڭ ارتىنان قورقىپ، بايلار ولاردى اسا جازالاماعان.
دەگەرەس جايىندا بولعان بىرنەشە كەزەڭدە اڭگىمەلەر جامبىلدىڭ كوپ بىلگەن جانە سان رەت وتكەن ۋاقيعالارى ەكەن. ءبىراق بۇل جىرلار كەزىندە ايتىلىپ، جينالماي قالىپ قويعان.
قۇرمانعالي ايتادى: «جاكەڭ 1937 جىلى كەلىپ جايلاۋدا، ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ جىر ايتقاندا، وسى اڭگىمەلەردى ايتىپ، سەن ءبىر كەزدە اتا قونىسىڭنان ايرىلعان، اتاسى جوق قۇلداي، جەر مەن سۋدان جۇرداي بولىپ ەدىڭ. ەندى جەلى تارتىپ بيە بايلاعان جايلاۋ، ورىستەپ ساز جايلاعان باي بولدىڭ، مىناۋ مالدىڭ باستىعى سەن بولىپسىڭ، ءوز مالىڭداي كورىپ ب ا ق. بۇل مال كيەلى مال، بيەلى مال دەپ ەدى»، — دەيدى.
جامبىلدىڭ جاڭا جىردى وسى سەكىلدى ايتقان جىلى 1937 جىلى بولعان. ونىڭ سەبەبىن جوعارىدا ايتتىق. اسىرەسە حالىق قۇرمەتى، ۇكىمەتتىڭ قادىرلەۋى اقىننىڭ اسىل قازىناسىن اقتارىلتا تاسىتقانداي بولعان.
سونىمەن قاتار جامبىلدىڭ بۇرىننان ايتىپ كەلگەن وزەكتى جىرلارى — ءسۇيىنباي ايتۋىنان ءوزى وڭدەپ العان «سۇرانشى» جىرى. ءوزى 1920 جىلى الماتى قالاسىنداعى ماكسيم گوركيي كوشەسى مەن كوممۋناردىڭ اراسىندا، ىستىقكول كوشەسىندە، مىڭسارى سۇلەيمەن دەگەن شالا قازاقتىڭ ۇيىندە جاتىپ، ايتىپ وتىرىپ جازدىرىپ، ارتىنان اسا وڭداپ ايتىپ كەتكەن «وتەگەن باتىر» جىرىن دا سول جىلى قايتا ايتىپ جازدىرادى.
بۇل جەردە ءبىر ايتا كەتەتىن ەسكەرتۋ: جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى تۇركىستان ولكەسىنە قاراپ، تۇرىك رەسپۋبليكاسى اتانىپ تۇرعان كەزدە، 1920 جىلى قىستى كۇنى جەتىسۋ وبلىسىنان سول كەزدەگى ۇكىمەت باسىنداعى جىگىتتەرى جەتىسۋ اقىندارىن جينايدى. ول جينالىسقا جامبىل دا، ۇمبەتالى دە، بارماق تا، ماقىش تا، كەنەن دە، سادىبەك تە كەلەدى. ولارعا بىرنەشە كۇن ولەڭ ايتقىزىپ، ىشىنەن بىرنەشە اقىندى ىرىكتەپ تاپسىرما بەرەدى.
مىسالى، ۇمبەتالىگە، ساۋرىقتى جىرلا دەيدى. ماقىشقا تازابەك باتىردى جىرلا دەيدى، جامبىلعا وتەگەندى جاڭعىرتىپ، ۇلكەيتىپ جىرلا دەيدى. بارماققا بايسەيىتتى جىرلا دەيدى. سادىبەككە سىپاتايدى جىرلا دەيدى.
سوندا جامبىل وسى الماتى قالاسى، ىستىقكول كوشەسى مەن تورگوۆىي كوشەسىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندەگى مىڭسارى سۇلەيمەن دەگەن قازاقتىڭ ۇيىندە جاتىپ وتەگەندى جىرلايدى. جامبىلدىڭ ايتقانىن ماڭكە بولىستىڭ مولداسى بولعان كىسى جازىپ وتىرادى. ماڭكەنىڭ مولداسى دومالاڭداعان سەمىزشە، كىشكەنە كىسى ەكەن. جامبىل: «سۋ ءىشىپ شىققان جەر تانا قۇساپ تاڭقيماي، تەز جازساڭشى، سەن قيمىلداعانشا جامبىلدىڭ ولەڭى تۇرا ما؟» — دەگەن ءسوزى وسى كۇندە ەلگە ماقال بولدى. بۇل جىردى سول جازدىرىپ العان جىگىتتەردىڭ قايدا جىبەرگەنى ءمالىمسىز. مۇنى ايتقان ومار جانە ىبىراي بايسىمبەت بالاسى. ميرجي دا ايتادى. ۇمبەتالى دە راس دەيدى. ۇمبەتالى بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىن بولسىن ءوز كوزىمەن كەرگەن.
«ساۋرىقتى مەن جىرلادىم، ويتكەنى وندا قىرعىز بەن قازاق ءبىر ەدى. جانە باستاۋىن باستاسام دا، وسى الماتىدا وبلىستىق كوميتەتتە ىستەپ تۇرعان جىگىتى ۇناتپاي، اياقتاماي تاستادىم. ويتكەنى ساۋرىقتىڭ سوعىسى ىلعي قىرعىزبەن ەكى ارادا بولعان ەدى. جانە ساۋرىقتى قىرعىز كورپىك باتىر ولتىرگەن. ويتكەنى كورپىك كەنەسارى ولتىرگەن جامانعارانىڭ ءىنىسى ەكەن. كەنەسارى جامانعارانىڭ ءىنىسىن ساۋرىقتىڭ اۋلىنىڭ قاسىندا، اق ءۇيلى بولىپ وتىرعاندا ولتىرگەن ەكەن. جامانعارانىڭ ءىنىسىنىڭ ءولىمى جونىندە ساۋرىقپەن اسا ءوش ەكەن. «بۇلاردى ايتۋعا ەكى ەلدىڭ وتكەندەگى قاتەلىگى ەل اراسىندا ءالى دە ۇساق ارازدىقتى قايتا تۋعىزباسىن دەگەن وي بولدى»، — دەيدى ۇمبەتالى.
You Might Also Like
-
ابايدى تانۋ - قازاق حالقىن تانۋمەن بىردەي. جاڭا وي، مازمۇنىنا لايىق وزگەشە كوركەمدىك ۋاقىتقا يە. اباي قازاق ءسوزىن ۇستارتىپ، ادەبي ءتىلدىڭ نەگىزىن سالدى. ول دۇنيە ءجۇزى دانالىعى مەن دارىلىعىن تاني ءبىل...
-
قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الماتى قالاسى كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان از جىلدا قانداي جاڭارىپ، گۇلستان بولعانىن جاكەڭ ءوز جىرلارىندا ادەمى كورسەتكەن ەدى. جامبىل ءومىرىن جاسارتىپ، جاڭا باقىت بەرگەن زامان...
