دىبىس جانە ءارىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دىبىس جانە ءارىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: دىبىستاردىڭ داۋىستى جانە داۋىسسىز بولىپ بولىنەتىنىن، داۋىستى دىبىستاردىڭ ءوزى جۋان جانە جىڭىشكە بولىپ بولىنەتىنىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەت سالىنعان پلاكات، دىبىستار جىكتەمەسىنىڭ كەستەسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1، 2 - سىنىپتا «دىبىس پەن ءارىپ» تاقىرىبى بويىنشا وتكىزىلگەن وقۋ ماتەريالدارىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ا) سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ:
1. دىبىس دەگەنىمىز نە؟
2. ءارىپ دەگەنىمىز نە؟
3. دىبىستار نەشەگە بولىنەدى؟
4. الىپبيدە ارىپتەر قالاي بەرىلەدى؟
ءا) سۋرەت بويىنشا جۇمىس
اۋىزى جابىق بالانىڭ رەتى
اۋزىن و سياقتى اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
اۋزىن كەرىپ اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
ەزۋىن كەرىپ اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
سۇراقتار:
1. ءبىرىنشى سۋرەتتەگى بالا قانداي دىبىستى ايتىپ تۇر؟ (اۋزى جابىق. ەشقانداي دىبىس شىعارا المايدى).
2. ەكىنشى (ءۇشىنشى، ءتورتىنشى) سۋرەتتەگى بالاقانداي دىبىستى ايتىپ تۇر؟
3. دىبىستى ايتۋعا ادامنىڭ قانداي مۇشەلەرى قاتىسادى؟
وقۋشىلار دىبىستى ايتۋعا وكپە، وڭەش، مۇرىن، اۋىز، ەرىن، ءتىل، ءتىس، تاڭداي قاتىساتىنىن، دىبىستاردى قۇلاقپەن، ەستيتىنىمىزدى ايتادى.
ءار مۇشەنىڭ دىبىس شىعارۋداعى قىزمەتى تۇسىندىرىلەدى.
4. كەستە ارقىلى دىبىستار تۋرالى العان بىلىمدەرى بەكىتىلەدى.
داۋىستى دىبىستار: ا، ءا، ە، و، ءو، ءۇ، ۇ، ى، ءى، ي،(ۋ)، ە، ءو، يۋ، يا.
جۋان داۋىستى دىبىستار: ا، و، ۇ، ى.
جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار ءا، ءو، ءى،
ءۇ، ە.
ە، ءو (يو) ارىپتەرى ورىس جانە وزگە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردە كەزدەسەدى. مىسالى: ەستەتيكا، ەلەكتر، سەروجا، ءالوشا. ت. ب.
يۋ ءارپى مىناداي سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: ويۋ، تويۋ، قويۋ، جايۋ ت. ب.
يۋ ءارپى ورىس جانە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن مىناداي سوزدەردە قولدانىلادى: ليۋكس، پوليۋس ت. ب.
يا ءارپى مىناداي سوزدەردە كەزدەسەدى.
مىسالى: ميا، سيا، قياق، قيار، ت. ب.
يا ءارپى ورىس جانە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن مىناداي سوزدەردە قولدانىلادى: ياشا، يانتار، ت. ب.
ءسوزدىڭ ءبىر دىبىسى وزگەرسە،
ونىڭ ماعىناسى وزگەرەدى.
مىسالى:
جول — سول، تول، مول، قول، بول.
سوزدە قانشا داۋىستى دىبىس بولسا، سونشا بۋىن بولادى.
ءا - ءرىپ - تەر (3 بۋىن)،
ەت - كەن - شەك (3 بۋىن)،
ورىن - دىق (3 بۋىن)،
با — ۋىر - ساق (3 بۋىن).
جازۋ جولىنا سىيماعان ءسوز بۋىنعا ءبولىنىپ، تاسىمالدانادى (كەلەسى جولعا جازىلادى).
مىسالى: وقۋشىلار مەكتەپ اۋلاسىنا نەشە ءتۇرلى اعاش وتىرعىزدى. قىزدار وتىرعىزىلعان كوشەتتەردى سۋاردى.
جاڭا ساباق
— دىبىس پەن ءارىپتىڭ ايىرماشىلىعىن ايتىڭدار؟
وقۋلىقتاعى جاتتىعۋلار ورىندالادى. 1 - جاتتىعۋدا بەرىلگەن سوزدەردىڭ اربىرىندە نەشە دىبىس، نەشە ءارىپ بار ەكەنىن تاۋىپ، سوسىن ونىڭ العاشقى ءۇش سوزىنە دىبىستىق تالداۋ جاساۋعا تاپسىرما بەرىلەدى.
مىسالى:
اسقاباق — 7 دىبىس، 7 ءارىپ، 3 بۋىن.
ا — جۋان داۋىستى دىبىس.
س — قاتاڭ داۋىسسىز دىبىس.
ب — ۇياڭ داۋىسسىز دىبىس.
جەمىستەردى ءبىر بولەك، كوگونىستەردى ءبىر بولەك كوشىرىپ جازادى.
2 - جاتتىعۋ. الدىمەن جۋان داۋىستى دىبىستارى بار ءسوز، سوسىن ءبىرىڭعاي جىڭىشكە داۋىستى دىبىستارى بار سوزدەر، ودان كەيىن قۇرامىندا جۋان دا، جىڭىشكە دە داۋىستى دىبىستارى بار سوزدەردى قاتىستىرىپ، بىرنەشە سويلەم قۇراۋعا تاپسىرما بەرۋ كەرەك.
— وسى سوزدەردىڭ ىشىندە تاسىمالداۋعا كەلمەيتىن ءسوز بار ما؟
بار. ول — قانت ءسوزى. سەبەبى بۇل ءسوز ءبىر عانا بۋىننان تۇرادى.
3 - 4 - جاتتىعۋ دا وسىنداي رەتپەن ورىندالادى. ال 5 - جاتتىعۋدا ءسوزدىڭ ءبىر دىبىسى وزگەرسە، ونىڭ ماعىناسى وزگەرەتىنى ەسكە تۇسىرىلەدى.
اق — ءتۇستىڭ بەلگىسى.
شاق — كەز، ۋاقىت.
ۇشاق — كولىك ءتۇرى.
قۇشاق — العا سوزىلعان ەكى قولدىڭ اراسى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
1. «ءسوز قۇرا، كوپ قۇرا» ديداكتيكالىق ويىنى. شارتى: تاقتاعا ارىپتەر جازىلادى. وقۋشىلار وسى ارىپتەردى قاتىستىرىپ بىرنەشە ءسوز قۇرايدى.
ب ا ق ج ش ت د
ا و ى ۋ ءى ل ە ك ق
مىسالى: باقىت، داۋىل، ت. ب.
— قۇراستىرعان سوزدە نەشە دىبىس، نەشە ءارىپ بار؟
— ءبىر سوزگە دىبىستىق تالداۋ جاسا.
2. وسى تاقىرىپ بويىنشا ديداكتيكالىق ماتەريالداردا نەمەسە «قىزىقتى گرامماتيكادا» بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا تاپسىرما بەرىلەدى.
وسىلايشا وقۋشىلاردىڭ دىبىس پەن ءارىپ تۋرالى العان
بىلىمدەرى پىسىقتالادى.
ۇيگە تاپسىرما ءمۇعالىمنىڭ ءوز قالاۋىنشا بەرىلەدى.
دىبىس جانە ءارىپ جۇكتەۋ
دىبىس دەگەنىمىز نە جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: دىبىستاردىڭ داۋىستى جانە داۋىسسىز بولىپ بولىنەتىنىن، داۋىستى دىبىستاردىڭ ءوزى جۋان جانە جىڭىشكە بولىپ بولىنەتىنىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: سۋرەت سالىنعان پلاكات، دىبىستار جىكتەمەسىنىڭ كەستەسى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
1، 2 - سىنىپتا «دىبىس پەن ءارىپ» تاقىرىبى بويىنشا وتكىزىلگەن وقۋ ماتەريالدارىن ەسكە ءتۇسىرۋ.
ا) سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ:
1. دىبىس دەگەنىمىز نە؟
2. ءارىپ دەگەنىمىز نە؟
3. دىبىستار نەشەگە بولىنەدى؟
4. الىپبيدە ارىپتەر قالاي بەرىلەدى؟
ءا) سۋرەت بويىنشا جۇمىس
اۋىزى جابىق بالانىڭ رەتى
اۋزىن و سياقتى اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
اۋزىن كەرىپ اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
ەزۋىن كەرىپ اشىپ تۇرعان بالانىڭ سۋرەتى
سۇراقتار:
1. ءبىرىنشى سۋرەتتەگى بالا قانداي دىبىستى ايتىپ تۇر؟ (اۋزى جابىق. ەشقانداي دىبىس شىعارا المايدى).
2. ەكىنشى (ءۇشىنشى، ءتورتىنشى) سۋرەتتەگى بالاقانداي دىبىستى ايتىپ تۇر؟
3. دىبىستى ايتۋعا ادامنىڭ قانداي مۇشەلەرى قاتىسادى؟
وقۋشىلار دىبىستى ايتۋعا وكپە، وڭەش، مۇرىن، اۋىز، ەرىن، ءتىل، ءتىس، تاڭداي قاتىساتىنىن، دىبىستاردى قۇلاقپەن، ەستيتىنىمىزدى ايتادى.
ءار مۇشەنىڭ دىبىس شىعارۋداعى قىزمەتى تۇسىندىرىلەدى.
4. كەستە ارقىلى دىبىستار تۋرالى العان بىلىمدەرى بەكىتىلەدى.
داۋىستى دىبىستار: ا، ءا، ە، و، ءو، ءۇ، ۇ، ى، ءى، ي،(ۋ)، ە، ءو، يۋ، يا.
جۋان داۋىستى دىبىستار: ا، و، ۇ، ى.
جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار ءا، ءو، ءى،
ءۇ، ە.
ە، ءو (يو) ارىپتەرى ورىس جانە وزگە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردە كەزدەسەدى. مىسالى: ەستەتيكا، ەلەكتر، سەروجا، ءالوشا. ت. ب.
يۋ ءارپى مىناداي سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: ويۋ، تويۋ، قويۋ، جايۋ ت. ب.
يۋ ءارپى ورىس جانە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن مىناداي سوزدەردە قولدانىلادى: ليۋكس، پوليۋس ت. ب.
يا ءارپى مىناداي سوزدەردە كەزدەسەدى.
مىسالى: ميا، سيا، قياق، قيار، ت. ب.
يا ءارپى ورىس جانە شەت تىلدەرىنەن ەنگەن مىناداي سوزدەردە قولدانىلادى: ياشا، يانتار، ت. ب.
ءسوزدىڭ ءبىر دىبىسى وزگەرسە،
ونىڭ ماعىناسى وزگەرەدى.
مىسالى:
جول — سول، تول، مول، قول، بول.
سوزدە قانشا داۋىستى دىبىس بولسا، سونشا بۋىن بولادى.
ءا - ءرىپ - تەر (3 بۋىن)،
ەت - كەن - شەك (3 بۋىن)،
ورىن - دىق (3 بۋىن)،
با — ۋىر - ساق (3 بۋىن).
جازۋ جولىنا سىيماعان ءسوز بۋىنعا ءبولىنىپ، تاسىمالدانادى (كەلەسى جولعا جازىلادى).
مىسالى: وقۋشىلار مەكتەپ اۋلاسىنا نەشە ءتۇرلى اعاش وتىرعىزدى. قىزدار وتىرعىزىلعان كوشەتتەردى سۋاردى.
جاڭا ساباق
— دىبىس پەن ءارىپتىڭ ايىرماشىلىعىن ايتىڭدار؟
وقۋلىقتاعى جاتتىعۋلار ورىندالادى. 1 - جاتتىعۋدا بەرىلگەن سوزدەردىڭ اربىرىندە نەشە دىبىس، نەشە ءارىپ بار ەكەنىن تاۋىپ، سوسىن ونىڭ العاشقى ءۇش سوزىنە دىبىستىق تالداۋ جاساۋعا تاپسىرما بەرىلەدى.
مىسالى:
اسقاباق — 7 دىبىس، 7 ءارىپ، 3 بۋىن.
ا — جۋان داۋىستى دىبىس.
س — قاتاڭ داۋىسسىز دىبىس.
ب — ۇياڭ داۋىسسىز دىبىس.
جەمىستەردى ءبىر بولەك، كوگونىستەردى ءبىر بولەك كوشىرىپ جازادى.
2 - جاتتىعۋ. الدىمەن جۋان داۋىستى دىبىستارى بار ءسوز، سوسىن ءبىرىڭعاي جىڭىشكە داۋىستى دىبىستارى بار سوزدەر، ودان كەيىن قۇرامىندا جۋان دا، جىڭىشكە دە داۋىستى دىبىستارى بار سوزدەردى قاتىستىرىپ، بىرنەشە سويلەم قۇراۋعا تاپسىرما بەرۋ كەرەك.
— وسى سوزدەردىڭ ىشىندە تاسىمالداۋعا كەلمەيتىن ءسوز بار ما؟
بار. ول — قانت ءسوزى. سەبەبى بۇل ءسوز ءبىر عانا بۋىننان تۇرادى.
3 - 4 - جاتتىعۋ دا وسىنداي رەتپەن ورىندالادى. ال 5 - جاتتىعۋدا ءسوزدىڭ ءبىر دىبىسى وزگەرسە، ونىڭ ماعىناسى وزگەرەتىنى ەسكە تۇسىرىلەدى.
اق — ءتۇستىڭ بەلگىسى.
شاق — كەز، ۋاقىت.
ۇشاق — كولىك ءتۇرى.
قۇشاق — العا سوزىلعان ەكى قولدىڭ اراسى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ
1. «ءسوز قۇرا، كوپ قۇرا» ديداكتيكالىق ويىنى. شارتى: تاقتاعا ارىپتەر جازىلادى. وقۋشىلار وسى ارىپتەردى قاتىستىرىپ بىرنەشە ءسوز قۇرايدى.
ب ا ق ج ش ت د
ا و ى ۋ ءى ل ە ك ق
مىسالى: باقىت، داۋىل، ت. ب.
— قۇراستىرعان سوزدە نەشە دىبىس، نەشە ءارىپ بار؟
— ءبىر سوزگە دىبىستىق تالداۋ جاسا.
2. وسى تاقىرىپ بويىنشا ديداكتيكالىق ماتەريالداردا نەمەسە «قىزىقتى گرامماتيكادا» بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا تاپسىرما بەرىلەدى.
وسىلايشا وقۋشىلاردىڭ دىبىس پەن ءارىپ تۋرالى العان
بىلىمدەرى پىسىقتالادى.
ۇيگە تاپسىرما ءمۇعالىمنىڭ ءوز قالاۋىنشا بەرىلەدى.
دىبىس جانە ءارىپ جۇكتەۋ
دىبىس دەگەنىمىز نە جۇكتەۋ
You Might Also Like
