دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
بىرىكتىرىلگەن سىنىپتارعا ارنالعان ساباق جوسپارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ءى – ساباقتىڭ بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى جايلى جانە ولاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، ورنالاسۋ جاعدايى، جانە ت. ب. جاعدايلارى جايلى ءتۇسىندىرىپ بىلىمدىلىگىن ارتتىرۋ.
ءىى – ساباقتىڭ دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، وزىندىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ بىلىمدىلىگىن دامىتۋ.
ءىىى – ساباقتىڭ تاربيەلىگى: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا، ۇلكەندەردى سىيلاپ وزدەرىنەن كىشىلەرگە ونەگە كورسەتۋگە، وتانىن، ەلىن، جەرىن، سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قوسىمشا وقۋلىقتار، كارتا،
سۋرەتتەر جانە ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى – ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءىى - وتكەندى قايتالاۋ:
ا) گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى؟
ءا) گيدروسفەراداعى بارلىق سۋدىڭ كولەمى قانشا؟
ب) تۇششى سۋدىڭ ۇلەسى قانشا؟
ۆ) كۇن جۇيەسى پلانەتالارىندا سۋ قانداي كۇيلەردە كەزدەسەدى؟
گ) 4 ملرد. جىل بۇرىن جەر بەتىندە قانشا سۋ بولدى؟
د) دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى دەپ نەنى اتايمىز؟
ءىىى – جاڭا ساباق:
1. دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت. كارتاعا قاراساق، جەر شارىنىڭ كوپشiلiك ءبولiگiن سۋ باسىپ جاتقانىن كورەمىز. ول د ۇنيە جۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى. دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ ۇلەسiنە بۇكiل جەر بەتiنiڭ 3/4 ءبولiگi نەمەسە 361 ملن كم2 تيەدi (68 - سۋرەت).
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت بولەك - بولەك اتتارى بار جەكە مۇحيتتاردان تۇرادى، بiراق ولاردىڭ ءبارi بiر-بiرiنە جالعاسىپ جاتىر.
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسiنەن كەلەسi نۇكتەسiنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى (جارتى شارلار كارتاسىنان بايقاپ كورiڭدەر).
مۇحيتتار مەن تەڭiزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىق جەر ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتالادى. دۇنيە ءجۇزiندە التى ماتەريك بار. ولار: ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا، اۆستراليا جەنە انتاركتيدا.
كۇرلىقتىڭ بارلىك جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى ارال دەپ اتالادى (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار).
قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭiستiگiنە تەرەڭ سۇعىنىپ كiرiپ تۇرعان ءبولiگiن تۇبەك دەپ اتايدى (كارتادان اپەننين جەنە لابرادور تۇبەكتەرiن تابىڭدار).
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت ءتورت ءبولiكتەن تۇرادى.
ت ى ن ى ك م ۇ ح ي ت — جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن (180 ملن كم2) ءارi ەڭ تەرەڭ مۇحيت. كولەمi جاعىنان كالعان ءۇش مۇحيتقا پاراپار. 1520 — 1521 جىلدارى ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزiن اينالۋ ساياحاتى كەزiندە وسى مۇحيتتى العاش رەت ءجۇزiپ ءوتتi. ءجۇزۋ كەزiندە ەششكانداي داۋىلعا ۇشىراماعاندىكتان، ساياحاتشىلار وعان «تىنىق مۇحيت» دەگەن ات بەردى. ’ تىنىك مۇحيت ءسولتۇستiك جانە ءوڭتۇستiك امەريكانىڭ باتىس جاعالاۋلارىنان باستاپ ەۋرازيانڭ شىعىس ءبولiگiنە جانە اۋستراليا مەنانتاركتيداعا دەيiنگi اۋماكتى الىپ جاتىر. تىنىق مۇحيتتا بۇكiل دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرi — ماريان شۇڭعىماسى بار، ونىڭ تەرەڭدiگi 11022 م.
ا ت ل ا ن ت م ۇح ي ت ى تىنىق مۇحيتتان ەكi ەسە كiشi (92 ملن كم2ءسولتۇستiك جانە ءوڭتۇستiك امەريكانىڭ شىعىسىنان باستاپ ەۋرازيا مەن افريكانىڭ باتىسىنا جانە انتاركتيداعا دەيiن بارادى. ول ءسولتۇستiك پوليارلىق ايماقتان ءوڭتۇستiك پوليارلىق ايماققا دەيiن سوزىلىپ كەتەدi. اتلانت مۇحيتى ارقىلى باتىس جانە شىعىس جارتى شاردا ورنالاسقان ەلدەردi بiر - بiرiمەن جالعاستىراتىن اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدi. مۇحيتتىڭ ءون بويى كەمە قاتىناسىنا يگەرiلگەن.
ءۇ ن د i م ۇ ح ي ت ى ءوڭتۇستiك جارتى شاردىڭ ەداۋiر ءبولiگiن الىپ جاتىر (75 ملن كم2). بۇل — ەڭ جىلى مۇحيت (جارتى شارلار كارتاسىنان ءۇندi مۇحيتتىڭ قانداي ماتەريكتەردiڭ ارالىعىندا جاتكانىن انىقتاڭدار). ءۇندi مۇحيتى سۋىنىڭ تازا، كوگiلدiرلiگiمەن دە ەرەكشە كوزگە تۇسەدi. ويتكەنi ونىڭ وڭتۋستiك ءبولiگiنە كۇياتىن وزەن از.
س و ل ت ءۇ س ت i ك م ۇ ز د ى م ۇ ح ي ت — مۇحيتتاردىڭ iشiندەگi ەڭ شاعىنى (14 ملن كم2). ول ءسولتۇستiك امەريكا جەنە ەۋرازيا جاعالاۋلارىمەن شەكتەلەدi. ونىڭ كوپشiلiك بولىگىن جىل بويى مۇز باسىپ جاتادى. ءسولتۇستiك مۇزدى مۇحيتتىڭ تاعى بiر ەرەكشەلiگi — ول باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا تايىز بولىپ كەلەدi. ماتەريكتەردiڭ شەتi مۇحيت ءتۇبiنە وتەتiن جەرiندە تەرەڭدiك 200 م - دەن اسپايدى. ول ءاسiرەسە ەۋرازيا جاعالاۋىندا جالپاق ءوڭiر كۇرايدى. مۇحيتتا iرi ارالدار كوپ.
2. مۇحيت ءبولiكتەرi. مۇحيت ءبولiكتەرiنە تەڭiزدەر، شىعاناقتار، بۇعازدار جاتادى. تەڭىز — مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتi مەن جانۋارلار دۇنيەسi ءجونiنەن وقشاۋلانىپ تۇراتىن ءبولiگi. تەڭiزدەر كوبiنەسە كۇرلىق جاعالاۋىندا بولادى، بiراق كەيدە اشىق مۇحيتتا دا كەزدەسەدi (مىسالى، سارگاسس تەڭiزi، فيدجي تەڭiزi). ادەتتە، تەڭiزدi مۇحيتتان تۇبەكتەر، ارالدار نەمەسە سۋ استىنداعى جوتالار ءبولiپ تۇرادى.
ماتەريككە سۇعىنا ەنiپ جاتاتىن تەiزدەردi i ش ك ءى ت ە ڭ iز د ە ر دەپ اتايدى (مىسالى، كارا تەڭiز، جەرورتا تەڭiزi. ولار قاي مۇحيتتىڭ ءبولiكتەرi بولىپ تابىلادى؟). ماتەريكتەردiڭ ماڭىندا ورنالاسقان تەڭiزدەردi ش ە ت ك i ت ە ڭ iز د ە ر دەيدi. شەتكi تەڭiزدەرگە — ەۋرازيا جاعالاۋىنداعى بارەنس، كارا، لاپتيەۆتەر، جاپون، وحوتا، شىگىس كىتاي جەنە ت. ب. تەڭiزدەر جاتادى.
ش ى ع ا ن ا ق — مۇحيتتىڭ نەمەسە تەڭiزدiڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنiپ جاتقان شاعىن بولىگى. اتلانت مۇحيتى ءسولتۇستiك امەريكا جاعالاۋىنداعى گۋدزون، مەكسيكا شىعاناقتارىن، ال ءۇندi مۇحيتى ەۋرازيانىڭ ءوڭتۇستiگiندەگi پارسى شىعاناعىن قۇرايدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر - بىرىمەن ب ۇ ع ا ز د ا ر ارقىلى جالعاسادى. ب ۇ ع ا ز – ەكى جاعىنان ماتەريكتەردىڭ نەمەسە ارالداردىڭ جاعالارى قىسىپ شەكتەپ تۇرعان ەنسىز سۋ ايدىنى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى. ەنى ەڭ كەڭ (950 كم) جانە تەرەڭ (5248) بۇعاز – درەيك بۇعازى؛ ال ەڭ ۇزىنى (1670) – موزامبيك بۇعازى.
ءىV – رەفلەكسي.
ا) جالپى مۇحيتتار جايلى نە بىلەسىڭدەر؟
ءا) جىلى مۇحيت (ءۇندى مۇحيتى)
ب) اۋا قابىعى؟
ۆ) ەڭ كىشى مۇحيت؟
گ) ەڭ ۇلكەن مۇحيت؟
د) شىعاناق دەگەنىمىز نە؟
ە) تۇبەك دەگەنىمىز نە؟
ج) بۇلتتاردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
V - قورتىندىلاۋ.
ا) ۇيگە: كەسكىن كارتاعا تەڭىز، شىعاناق، بۇعاز، تۇبەك، ارال، مۇحيتتار مەن كونتينەنتتەر اتتارىن ءتۇسىرىپ، ءماتىندى وقىپ كەلۋ.
ءا) وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن باعالاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
ءى – ساباقتىڭ بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى جايلى جانە ولاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزى، ورنالاسۋ جاعدايى، جانە ت. ب. جاعدايلارى جايلى ءتۇسىندىرىپ بىلىمدىلىگىن ارتتىرۋ.
ءىى – ساباقتىڭ دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، وزىندىك كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ بىلىمدىلىگىن دامىتۋ.
ءىىى – ساباقتىڭ تاربيەلىگى: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، ۇيىمشىلدىققا، ۇلكەندەردى سىيلاپ وزدەرىنەن كىشىلەرگە ونەگە كورسەتۋگە، وتانىن، ەلىن، جەرىن، سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق.
ءپان ارالىق بايلانىس: تاريح.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قوسىمشا وقۋلىقتار، كارتا،
سۋرەتتەر جانە ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى – ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءىى - وتكەندى قايتالاۋ:
ا) گيدروسفەرا دەپ نەنى ايتادى؟
ءا) گيدروسفەراداعى بارلىق سۋدىڭ كولەمى قانشا؟
ب) تۇششى سۋدىڭ ۇلەسى قانشا؟
ۆ) كۇن جۇيەسى پلانەتالارىندا سۋ قانداي كۇيلەردە كەزدەسەدى؟
گ) 4 ملرد. جىل بۇرىن جەر بەتىندە قانشا سۋ بولدى؟
د) دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى دەپ نەنى اتايمىز؟
ءىىى – جاڭا ساباق:
1. دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت. كارتاعا قاراساق، جەر شارىنىڭ كوپشiلiك ءبولiگiن سۋ باسىپ جاتقانىن كورەمىز. ول د ۇنيە جۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى. دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ ۇلەسiنە بۇكiل جەر بەتiنiڭ 3/4 ءبولiگi نەمەسە 361 ملن كم2 تيەدi (68 - سۋرەت).
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت بولەك - بولەك اتتارى بار جەكە مۇحيتتاردان تۇرادى، بiراق ولاردىڭ ءبارi بiر-بiرiنە جالعاسىپ جاتىر.
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسiنەن كەلەسi نۇكتەسiنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى (جارتى شارلار كارتاسىنان بايقاپ كورiڭدەر).
مۇحيتتار مەن تەڭiزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىق جەر ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتالادى. دۇنيە ءجۇزiندە التى ماتەريك بار. ولار: ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا، اۆستراليا جەنە انتاركتيدا.
كۇرلىقتىڭ بارلىك جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى ارال دەپ اتالادى (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار).
قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭiستiگiنە تەرەڭ سۇعىنىپ كiرiپ تۇرعان ءبولiگiن تۇبەك دەپ اتايدى (كارتادان اپەننين جەنە لابرادور تۇبەكتەرiن تابىڭدار).
دۇنيەجۇزiلiك مۇحيت ءتورت ءبولiكتەن تۇرادى.
ت ى ن ى ك م ۇ ح ي ت — جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن (180 ملن كم2) ءارi ەڭ تەرەڭ مۇحيت. كولەمi جاعىنان كالعان ءۇش مۇحيتقا پاراپار. 1520 — 1521 جىلدارى ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزiن اينالۋ ساياحاتى كەزiندە وسى مۇحيتتى العاش رەت ءجۇزiپ ءوتتi. ءجۇزۋ كەزiندە ەششكانداي داۋىلعا ۇشىراماعاندىكتان، ساياحاتشىلار وعان «تىنىق مۇحيت» دەگەن ات بەردى. ’ تىنىك مۇحيت ءسولتۇستiك جانە ءوڭتۇستiك امەريكانىڭ باتىس جاعالاۋلارىنان باستاپ ەۋرازيانڭ شىعىس ءبولiگiنە جانە اۋستراليا مەنانتاركتيداعا دەيiنگi اۋماكتى الىپ جاتىر. تىنىق مۇحيتتا بۇكiل دۇنيەجۇزiلiك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرi — ماريان شۇڭعىماسى بار، ونىڭ تەرەڭدiگi 11022 م.
ا ت ل ا ن ت م ۇح ي ت ى تىنىق مۇحيتتان ەكi ەسە كiشi (92 ملن كم2ءسولتۇستiك جانە ءوڭتۇستiك امەريكانىڭ شىعىسىنان باستاپ ەۋرازيا مەن افريكانىڭ باتىسىنا جانە انتاركتيداعا دەيiن بارادى. ول ءسولتۇستiك پوليارلىق ايماقتان ءوڭتۇستiك پوليارلىق ايماققا دەيiن سوزىلىپ كەتەدi. اتلانت مۇحيتى ارقىلى باتىس جانە شىعىس جارتى شاردا ورنالاسقان ەلدەردi بiر - بiرiمەن جالعاستىراتىن اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدi. مۇحيتتىڭ ءون بويى كەمە قاتىناسىنا يگەرiلگەن.
ءۇ ن د i م ۇ ح ي ت ى ءوڭتۇستiك جارتى شاردىڭ ەداۋiر ءبولiگiن الىپ جاتىر (75 ملن كم2). بۇل — ەڭ جىلى مۇحيت (جارتى شارلار كارتاسىنان ءۇندi مۇحيتتىڭ قانداي ماتەريكتەردiڭ ارالىعىندا جاتكانىن انىقتاڭدار). ءۇندi مۇحيتى سۋىنىڭ تازا، كوگiلدiرلiگiمەن دە ەرەكشە كوزگە تۇسەدi. ويتكەنi ونىڭ وڭتۋستiك ءبولiگiنە كۇياتىن وزەن از.
س و ل ت ءۇ س ت i ك م ۇ ز د ى م ۇ ح ي ت — مۇحيتتاردىڭ iشiندەگi ەڭ شاعىنى (14 ملن كم2). ول ءسولتۇستiك امەريكا جەنە ەۋرازيا جاعالاۋلارىمەن شەكتەلەدi. ونىڭ كوپشiلiك بولىگىن جىل بويى مۇز باسىپ جاتادى. ءسولتۇستiك مۇزدى مۇحيتتىڭ تاعى بiر ەرەكشەلiگi — ول باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا تايىز بولىپ كەلەدi. ماتەريكتەردiڭ شەتi مۇحيت ءتۇبiنە وتەتiن جەرiندە تەرەڭدiك 200 م - دەن اسپايدى. ول ءاسiرەسە ەۋرازيا جاعالاۋىندا جالپاق ءوڭiر كۇرايدى. مۇحيتتا iرi ارالدار كوپ.
2. مۇحيت ءبولiكتەرi. مۇحيت ءبولiكتەرiنە تەڭiزدەر، شىعاناقتار، بۇعازدار جاتادى. تەڭىز — مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتi مەن جانۋارلار دۇنيەسi ءجونiنەن وقشاۋلانىپ تۇراتىن ءبولiگi. تەڭiزدەر كوبiنەسە كۇرلىق جاعالاۋىندا بولادى، بiراق كەيدە اشىق مۇحيتتا دا كەزدەسەدi (مىسالى، سارگاسس تەڭiزi، فيدجي تەڭiزi). ادەتتە، تەڭiزدi مۇحيتتان تۇبەكتەر، ارالدار نەمەسە سۋ استىنداعى جوتالار ءبولiپ تۇرادى.
ماتەريككە سۇعىنا ەنiپ جاتاتىن تەiزدەردi i ش ك ءى ت ە ڭ iز د ە ر دەپ اتايدى (مىسالى، كارا تەڭiز، جەرورتا تەڭiزi. ولار قاي مۇحيتتىڭ ءبولiكتەرi بولىپ تابىلادى؟). ماتەريكتەردiڭ ماڭىندا ورنالاسقان تەڭiزدەردi ش ە ت ك i ت ە ڭ iز د ە ر دەيدi. شەتكi تەڭiزدەرگە — ەۋرازيا جاعالاۋىنداعى بارەنس، كارا، لاپتيەۆتەر، جاپون، وحوتا، شىگىس كىتاي جەنە ت. ب. تەڭiزدەر جاتادى.
ش ى ع ا ن ا ق — مۇحيتتىڭ نەمەسە تەڭiزدiڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنiپ جاتقان شاعىن بولىگى. اتلانت مۇحيتى ءسولتۇستiك امەريكا جاعالاۋىنداعى گۋدزون، مەكسيكا شىعاناقتارىن، ال ءۇندi مۇحيتى ەۋرازيانىڭ ءوڭتۇستiگiندەگi پارسى شىعاناعىن قۇرايدى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر - بىرىمەن ب ۇ ع ا ز د ا ر ارقىلى جالعاسادى. ب ۇ ع ا ز – ەكى جاعىنان ماتەريكتەردىڭ نەمەسە ارالداردىڭ جاعالارى قىسىپ شەكتەپ تۇرعان ەنسىز سۋ ايدىنى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى. ەنى ەڭ كەڭ (950 كم) جانە تەرەڭ (5248) بۇعاز – درەيك بۇعازى؛ ال ەڭ ۇزىنى (1670) – موزامبيك بۇعازى.
ءىV – رەفلەكسي.
ا) جالپى مۇحيتتار جايلى نە بىلەسىڭدەر؟
ءا) جىلى مۇحيت (ءۇندى مۇحيتى)
ب) اۋا قابىعى؟
ۆ) ەڭ كىشى مۇحيت؟
گ) ەڭ ۇلكەن مۇحيت؟
د) شىعاناق دەگەنىمىز نە؟
ە) تۇبەك دەگەنىمىز نە؟
ج) بۇلتتاردىڭ قانداي تۇرلەرىن بىلەسىڭدەر؟
V - قورتىندىلاۋ.
ا) ۇيگە: كەسكىن كارتاعا تەڭىز، شىعاناق، بۇعاز، تۇبەك، ارال، مۇحيتتار مەن كونتينەنتتەر اتتارىن ءتۇسىرىپ، ءماتىندى وقىپ كەلۋ.
ءا) وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قازاق كۇرەس. قازاق كۇرەسىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرى
-
وزدىك جۇمىس كەزىندە وقۋشىلار وقۋلىقپەن جانە ديداكتيكالىق ماتەريالدارمەن، ءتۇرلى انىقتامالىق كىتاپتارمەن، گازەت - جۋرنالدارمەن، ينتەرنەتپەن جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەنە باستايدى. وزدىگىنەن جۇمىس ىستەۋگە تالپ...
