InfoHub Logo

ەدىل مىڭزىق ۇلى (اتتيلا) قاعان باتىستاعى عۇن (سيۋڭنۋ) يمپەرياسىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ايگىلى بيلەۋشىسى، ادامزات تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار تاريحي ءىرى تۇلعا. ونى ەۋروپا تاريحشىلارى «اتتيلا»، «اتيللا»، «اتىل»، «اتتىلى» دەپ تە اتايدى.

ەجەلگى قىتايدىڭ اۋلەتتىك شەجىرە تاريحى «حان كىتابىنان» («ءحانشۋدان») قىتايلىقتار ەسىمىن بىلمەگەندىكتەن، «سولتۇستىك ءچانيۇي» دەپ اتاپ كەتكەن سولتۇستىك سيۋڭنۋ مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسىنىڭ جاڭاشا جىل ساناۋدىڭ 92 جىلى ءحان يمپەرياسى مەن سيانبيلەردىڭ بىرىككەن كۇشىنەن ويسىراي جەڭىلگەننەن كەيىن، باتىسقا قاراي ىعىسىپ كەتكەنى بەلگىلى. مىنە، وسى سيۋڭنۋلار بىردەن بىرگە ىعىسا وتىرىپ، ءىى عاسىردا ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتاسىندا جاڭا عۇن ورداسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەدى. ولار كەيىن كۇشەيە كەلە IV V عاسىرلاردا قارا تەڭىز جاعالاۋى مەن ەۋروپانىڭ ءبىراز بولەگىن وزدەرىنە قاراتىپ، ۇلكەن دالالىق يمپەرياعا اينالادى.    

رۋعيلانىڭ تۇسىندا عۇن يمپەرياسى بۇرىنعىدان دا ايتارلىقتاي كۇشەيە ءتۇستى. ول اتا بابا داستۇرىمەن وسى ۇلكەن ەلدى ىنىلەرى اقتار جانە مىڭزىقپەن بىرلەسىپ باسقارادى. بۇل باياعى مۇدە قاعان قالىپتاستىرعان، ەلدى ءبىر ورتالىققا باعىنعان ءۇش اكىمشىلىك اۋماقتىق قۇرىلىمعا ءبولىپ باسقارۋعا قاتىسقان ۇشتىكتىڭ ءبىرى وسى مىڭزىقتىڭ بالاسى.

434 جىلى رۋعيلا ولگەندە يمپەريا بيلىگى ونىڭ ىنىلەرىنىڭبالاسى بلەدا مەن ەدىلدىڭ قولىنا كوشەدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ەدىل نەمەرە تۋىسى اقتاردىڭ بالاسى بلەدانى ءولتىرىپ، بيلىككە ءوزى جەكە دارا يە بولادى. وسىدان كەيىن ول بۇرىن بىلىكتى قولباسشى رەتىندە توڭىرەگىنە ءمالىم بولسا، ەندى ۇلكەن ساياساتكەر، كورەگەن كوسەم رەتىندە جارقىراپ كوزگە تۇسەدى. «ءادىل بيلەۋشى» اتانادى. ونىڭ ەسىمى قارسىلاستارى اراسىنردا ۇرەي تۋعىزادى. ونى «قۇدايدىڭ قاھارى» دەپ اتايدى.

ەدىلدىڭ تۇسىندا يمپەريا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ بيىگىنە كوتەرىلەدى. شىعىستا كاۆكازعا، باتىستا رەينگە، تەرىستىكتە دانيالىق ارالدارعا، كۇنگەيىندە دۋنايعا دەيىنگى جەر عۇن يمپەرياسىنىڭ يەلىگىنە اينالادى.    

ەدىل باستاعان عۇن اسكەرى 447 جىلى فراكيا مەن يلليريانى تالقانداپ، فەرموپيل مەن كونستانتينوپول ىرگەسىنە دەيىن جەتەدى. شىعىس ريم يمپەرياسى (ۆيزانتيا) ەدىلگە تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداپ، الىم سالىق تولەپ تۇرادى.

ارادا ءتورت جىل وتكەننەن كەيىن ريم يمپەراتورى ۆالەنتين ءىىى-تىڭ قارىنداسى ونوريانىڭ وتىنىشىمەن ەدىل باتىسقا اتتانىپ، گاللياعا باسىپ كىرەدى. گالليانى بيلەۋگە ريم يمپەراتورى جىبەرگەن اتاقتى قولباسشى اەسيي ۆەگتگوت، الان، فرانك كورولدەرىمەن ءتىل تابىسىپ، ەدىلگە قارسى كوپ اسكەر شىعارادى. مۇنىڭ اياعى تاريحتا بۇرىن بولماعان ۇلكەن قىرعىن ايگىلى كاتالۋن شايقاسىنا اكەلەدى. تاريحشىلار وسى شايقاستا مايدان دالاسىندا 165 مىڭ جاۋىنگەردىڭ ولىگى قالدى دەگەندى ايتادى.

452 جىلى ەدىل يتاليانى ويرانداپ، پادۋيا، ميلان سەكىلدى قالالارىن الادى. ريم سالىق تولەپ قۇتىلادى. ءسويتىپ ول وسىناۋ ۇلى جورىقتان دۋناي بويىنداعى مەملەكەتىنىڭ استاناسى ەدىلقالاعا (ەتزەلبۋرگكە) ۇلكەن جەڭىسپەن، سالتاناتپەن ورالادى.

وسىنىڭ الدىندا ەدىل گەرمان تايپالارىن باعىندىرعان كەزدە بۋرگۋنديا حانشايىمى يلديوناعا (يديلكاعا) عاشىق بولىپ قالعان ەدى. 453 جىلى ەلىندە ۇلكەن توي جاساپ، وسى حانشايىمعا ۇيلەنەدى. ءبىراق العاشقى نەكە تۇنىندە بەلگىسىز جاعدايدا كەنەتتەن قايتىس بولادى.
ونىڭ ورنىنا اكەسىمەن بىرگە شەرۋلى جورىقتارعا قاتىسىپ، قولباسشىلىق دارىنى تانىلىپ، ۇلگىرگەن باتىر بالاسى ەللاق وتىرادى. ەدىل ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ونى مۇراگەرى ەتىپ بەلگىلەگەن بولاتىن.

ءسويتىپ بيلىك باسىندا بولعان ون توعىز جىل ىشىندە عۇن يمپەرياسىنىڭ جەرىنە جەر، ەلىنە ەل قوسىپ، داڭقىن الىسقا جايعان ەدىل قاعان شىعىستىڭ ۇلى جاۋگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحقا ەندى. سودان دا بولار، باتىستىڭ تاريحشىلارى ونىڭ ەسىمىن «ادامزات تاريحىنداعى ۇلى ادامدار الەكساندر ماكەدونسكيي مەن يۋليي سەزار ەسىمدەرىنىڭ قاتارىنا قويادى».