قاي پارتياعا كىرسەڭ دە ەركىڭ شەكتەلەدى...
«تۇركىستان» گازەتى. كولباي ادىربەكۇلىمەن اڭگىمە.
3 ناۋرىز، 2005 ج
— تەمىرحان اعا، قۇدايعا شۇكىر، قازاقتا اقىندار كوپ. ءبىراق ازامات اقىندار از دەيدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— مەن سەنىڭ بۇل سۇراعىڭدى شامالى تاراتىڭقىراپ ايتايتىن. سەنىڭ سوزىڭنەن ۇعىپ وتىرعانىم، مىناۋ. «قازاقتا ولەڭ جازاتىندار كوپ، ءبىراق اقىندار از». ادەتتە، تەك قازاقتا عانا ەمەس، قاي حالىقتا دا اقىندار از، ولەڭ جازاتىندار كوپ بولادى. ول زاڭدى قۇبىلىس. سوندىقتان قازىرگى ولەڭ جازىپ جۇرگەندەردىڭ تالايى، ءتىپتى، اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبىرازى ەرتەڭ ۋاقىت شاڭى مەن توزاڭىنىڭ استىندا كومىلىپ قالارى كادىك. كادىك ەمەس-اۋ، سولاي بولادى دا. ونى تالاي رەت ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرگەن. وكىنىشتى-اق. امال نە، ۋاقىت بۇل تۇرعىدان كەلگەندە اسا قاتال!
ەندى سەنىڭ سۇراعىڭا ناقتىراق كەلسەك ياعني، «ازامات اقىن» دەگەن تىركەسىڭدى سارالاپ قارار بولساق، مەن ءوزىم بۇل ۇعىمنان ءبىرجاقتىلىق كورگەندەي بولام. ويتكەنى «ازامات اقىن» دەگەن ءسوز كوبىنە كوپ ۋاقىت پەن قوعامنىڭ ءۇنى بولا بىلگەن اقىندارعا عانا قولدانىلادى. ال اقىندار سان قيلى، سان قىرلى عوي. بىرەۋلەرى تابيعاتتى، بىرەۋلەرى ماحابباتتى، بىرەۋلەرى ادامنىڭ ىشكى ءيىرىم-قالتارىستارىن، تاعى بىرەۋلەرى يماندىلىقتى جىرلاۋعا بەيىم. ەگەر ولار ادام جانىن تابيعاتتى سۇيۋگە، ماحابباتتى اسقاقتاتۋعا شاقىرىپ، ادامنىڭ سانا-سەزىمىنە يماندىلىق ۇرىعىن ەگىپ جاتسا، نەگە ولار دا ازامات اقىن بوپ اتالماسقا. ەگەر اقىن ادام بويىندا جەردەن قىلتيىپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ءبىر تال شوپكە دەگەن ماحاببات وياتا بىلسە، وندا ول ناعىز ازامات اقىن. ول اقىن قوعامدىق سىلكىنىستەر مەن ۋاقىت ارپالىستارىن جىرلايتىن اقىنداردان ءبىر ەلى دە تومەن تۇرۋعا ءتيىستى ەمەس.
تەك اقىنعا قويىلار ءبىر-اق تالاپ بار: ول قاي تاقىرىپتى دا تالانتتى جىرلاۋ. ال تالانتتىڭ دا ۇلكەنى بار، كىشىسى بار. ول ەندى باسقا اڭگىمەنىڭ سۇلباسى...
— ابايدىڭ پوەزياسىنا قالام تارتقانىڭىزدى بىلەمىن. كەمەڭگەر اقىننىڭ:
اتادان التاۋ،
انادان تورتەۋ،
جالعىزدىق كورەر جايىم جوق.
اعايىن بەك كوپ،
ايتامىن ەپتەپ،
ءسوزىمدى ۇعار ءبىر جان جوق.
مولاسىنداي باقسىنىڭ،
جالعىز قالدىم تاپ شىنىم،
— دەگەنى بار عوي. باق-داۋلەتى وتباسىنا جەتىپ ارتىلعان اباي نەگە وسىنشالىق كۇيزەلگەن؟ سول ابايدىڭ زامانى مەن قازىرگى زامان قازاقتارىنىڭ سانالارىندا، بولمىستارىندا نەندەي وزگەرىستەر بار؟ الدە باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس پا؟
— اباي ءومىر سۇرگەن زامان مەن قازىرگى زامان ايىرماسى اسپان مەن جەردەي عوي.
اباي — وتارشىلدىقتىڭ ابدەن بەل الىپ، مۇلدە شەگىنە جەتكەن كەزەڭىندە، قاراڭعىلىقتىڭ قالىڭ تۇنەگى باسقان ۋاقىتتا ءومىر ءسۇردى. ونىڭ ءسوزىن، ونىڭ قاسىرەتىن تۇسىنەتىن ادامدار جوقتىڭ قاسى ەدى. تاعى دا اباي وت-باسى، وشاق قاسىلىق ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ايتتى عوي. ال ەلدىڭ، حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن ايتاتىن سوزدەر قورا-قوپسى ماڭىندا قالىپ قويعان ادامنىڭ قۇلاعىنا كىرە قويۋى ەكىتالاي. مىنە، اباي وسىعان قۇسا بولعان. وسىعان تورىققان. ءسوزىن ۇعاتىن زەردە، شەرىن بولىسەتىن جان تابا الماعان. سوندىقتان دا ول «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم» دەپ زار يەلەگەن.
ال قازىرگى زامان مۇلدە باسقا. الاقانداي ءۇيىڭنىڭ ءىشى اقپارات قۇرالدارىنا تولىپ تۇر عوي، گازەت-جۋرنالدار، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت. ەلىڭ، جەرىڭ تۋرالى، ۇلتىڭ تۋرالى ايتىلىپ جاتقان جۇرت ءسوزىن نە وقىپ، نە تىڭداپ وتىراسىڭ. ايتارىڭ بولسا، سول قۇرالدار ارقىلى جەر-جەرگە تاراپ جاتادى. ارينە، اقپارات قۇرالدارىنىڭ ۇرپاق ءۇشىن وراسان كەرى اسەرى دە بار. ۇلتتىق سانانى كۇيرەتىپ، ۇلتتىق رۋحتى ومىرىپ، يماندىلىقتى لاستاپ، ءبۇلدىرىپ جاتقاندارى دا بار. ولارمەن كۇرەس تە وڭاي كۇرەس بولماي تۇر. بەينەبىر ءقازىر ءبىز سىن ساعاتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندايمىز...
اباي زامانى مەن ءبىزدىڭ زامانىمىز، مۇلدە سالىستىرۋعا بولمايتىن، ەكى ءتۇرلى بولا تۇرا، جان كۇيزەلتەر ورتاق ماسەلەلەر سول قالپىندا قالىپ تۇر. ماسەلەن، ابايدىڭ «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ءسوزى ءدال بۇگىنگە ايتىلعان سوزدەي ەستىلمەي مە؟! بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قىزمەت ەتەتىن، ونى قوپارىپ كورسەتەتىن سوزدەردى ابايدان جۇزدەپ، مىڭداپ تابۋعا بولادى.
سىرتتاي قاراعاندا تەحنولوگياسى ابدەن جەتىلگەن بۇل زاماننىڭ تانىم-تۇسىنىگى سول قالپىندا قالعانداي. قۇلاعى تۇرىك، كوزى اشىق تۇسىنەتىن ادامدار كوپ سياقتى، ءبىراق رۋحى بيىك ۇلت بولا الماي جاتىرمىز...
— تاياۋدا اقىن امانحان ءالىم ماعان: «جۇرت ولجاستى اۋليە اقىن دەيدى. بوس ءسوز. قۇلدىق پىكىردىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي جۇرگەندەردىڭ ايتقانى. ال مەن جوققا شىعاردىم. بىلەمىن، ەرتەڭ مەنىڭ دە جازعاندارىمدى بىرەۋلەر بىت-شىتىن شىعارادى. سولاي بولۋعا ءتيىس. تىپتەن وعان قۋانۋىمىز كەرەك» — دەدى. ءسىز وسىعان نە دەيسىز؟
— بۇل اۋىزەكى ايتىلا سالعان اڭگىمە شىعار. اۋىزەكى ايتىلا سالعان اڭگىمەگە تۇسىنىك بەرۋ قيىن. ويتكەنى اۋىز-ەكى اڭگىمەدە ءارتۇرلى كوڭىل-كۇي بولادى.
ونىڭ ۇستىنە ول ءبىر-اق ادام تۋرالى ايتىپ تۇر عوي. ولجاس تۋرالى. ارينە، ولجاستى دا جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول تەك ادەبي عانا ەمەس، تاريحي دا تۇلعا. ونى ەشكىم سىزىپ تاستاي المايدى. ونىڭ ولەڭدەرى دە، قوعامدىق جۇمىستارى دا كەزىندە اتاۋلى وقيعالارعا اينالعانى راس. وعان ءبارىمىز كۋا بولعانبىز. ول كەزدەردە، نەسىنە جاسىرامىز. ولجاس ەسىمى ۇرانداي ەستىلەتىن. «از ي ياسىنىڭ» ءوزى قانداي ءدۇبىلىس تۋدىردى. ونىڭ ەڭبەگى، تاعى دا قايتالاپ ايتام، تەك ادەبي عانا ەمەس تاريحي وقيعا بولدى.
ءبىراق كەيىنگى كەزدە نەسىن جاسىرامىز. ولجاس مۇلدە باسقا ولجاسقا اينالدى. ول ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ءوز ۇلتىنىڭ رۋحىن كوتەرۋدىڭ ورنىنا، قايتا سول ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىنا تيەتىن، جانىن اۋىرتاتىن سوزدەر ايتاتىن بولدى. ونىڭ بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن قازاقستاندا ورىس ءتىلى قاعاجۋ كورىپ جاتىر دەپ شۋ كوتەرگەنى بار. سودان كەيىن باسىلعانداي بولىپ ەدى، ەندى بۇرىنعىدان دا بەتەر ادام اۋزى بارمايتىن اۋىر سوزدەر ايتا باستادى. ايتپەسە، ونىڭ قازاق حالقىن باسقا ۇلتتار قۇرساۋلاپ ۇستاپ تۇرماسا وزدىگىنەن ەل، وزدىگىنەن مەملەكەت بولا المايدى دەۋى نە ءسوز؟ سونداي-اق، ونىڭ 400 جىل بويى ورىستار دا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ قان توككەن دەۋى ناعىز شەكتەن شىققان ورەسكەلدىك. بۇل — قورلاۋ. ۇلتتى، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ ءشايىت بولعان بۇكىل ءارۋاقتاردى قورلاۋ.
ولجاستىڭ بۇل وسپادار سوزدەرىن كەزىندە سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدىڭ بەتىندە بولاتحان تايجان، ءازىمباي عاليلار ادەمى ايتىپ بەردى.
ءقازىر قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-وزى سىيلايتىن زيالى قاۋىمى ولجاسقا ۇلكەن رەنجۋلى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اپ-اجەپتەۋىر، ۇلت ۇمىتپەن قارايتىن كەيبىر ازاماتتار ولجاسقا نەگە تيىسەدى دەپ، ونى قورعاۋعا ارەكەت جاساۋدا. ولارعا ايتارىمىز، ولجاس قانشا ولجاس بولسا دا ۇلتتان ۇلكەن ەمەس. ولاردىڭ سونى ۇققاندارى ءجون. قايتا ولار، ولجاسقا شىن جانى اشىسا، ونى جونگە شاقىرسىن.
امانحان دا ساعان وسىنى ايتقىسى كەلگەن بولۋ كەرەك دەپ بىلەم.
— اقىنداردىڭ ەكى ءتۇرى بار. جازبا اقىنى، ايتىس اقىنى. ءبىر قىزىعى جازبا اقىندارعا ايتىس اقىندارىن ماقتاي باستاساڭ كەيبىرى بەتتەرىن تىرجيتادى.
— ايتىس — الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن، سيرەك كەزدەسەتىن ەمەس-اۋ، باسقا ەلدەردە جوق ونەر — قازاق پەن قىرعىزدىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلىپتى. ءبىراق، سولاي بولا تۇرا، جاڭا سەن ايتقانداي وعان قولىن سىلتەي سالاتىندار دا، مۇرنىن ءشۇيىرىپ، قارايتىندار دا تابىلادى. تاعى دا ول قول سىلتەيتىندەر مەن مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىندار، نەگىزىنەن، وسىنداي سيرەك كەزدەسەتىن اسا قۇندى ۇلتتىق ونەرىنە قامقور بولۋعا ءتيىس زيالى قاۋىم اراسىندا كوپ. وكىنىشتى-اق. سولار جان-جاعىنا، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە كوز سالىپ قاراسا قايتەدى دەپ ويلايمىن. يسپاننىڭ تەرەودورلارى قىزىل شۇبەرەك ۇستاپ بۇقالارمەن شايقاسادى، امەريكاندىقتار موڭكىگەن بۇقالاردىڭ ۇستىندە جۇرەدى، فرانسۋزدار اتەشتەر تالاستىرادى، تاعى دا اتەش ولاردىڭ ۇلتتىق سيمۆولى، ال ىرگەمىزدەگى وزبەكتەر بودەنە تالاستىرادى. سول ەلدەردىڭ زيالى قاۋىمدارى ول ويىنداردى كىنالاپ، سوكپەيدى. قايتا ولاردى ۇلتتىق ونەرىمىز دەپ ماقتان تۇتادى. سولاردى كۇندەلىكتى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان زيالى قاۋىمدارىمىزدىڭ ءوزىنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلتتىق ونەرىنە الگىندەي مەنسىنبەۋشىلىك تانىتۋى ۇيات-اق. قۇداي-اۋ، بۇل ءسوز جارىسى عوي، ءسوز ايقاسى عوي. ال ءسوز — بار ونەردىڭ باستاۋى! ونى، ول ونەردى ءبىز باعالاۋىمىز كەرەك. ارينە، ونىڭ دا جەتپەي تۇرعان ولقى تۇستارى بار بولۋى مۇمكىن. سولاردى جەتىلدىرە تۇسۋگە اتسالىسۋىمىز كەرەك.
— يران-عايىپ داۋ جوق مىقتى اقىن. كەزىندە سول اعامدى بەس رەت سىباعاسىنان قاعىپ، مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەرمەي قويدى. ول: «اتاعى ماعان كەرەك، اقشاسى بالا-شاعاما كەرەك»، — دەپ ءجۇرىپ، التىنشى رەت ۇسىنعاندا زوردان الدى-اۋ ايتەۋىر. ساراپشىلار نەگە سونشا قيانات جاسادى؟ الدە سىيلىقتى ولەڭىنە ەمەس، ادامىنا قاراپ بەرە مە؟
— باسقا ءبىر كۇدىك قالماس ءۇشىن بىردەن ايتايىن: يرانبەك بۇل سىيلىققا تولىق لايىقتى ادام. بۇل سۇراققا جاۋابىمدى وسىلاي باستاپ وتىرعان سەبەبىم، بۇل سىيلىققا لايىقسىز بىرەۋلەر ۇسىنىلىپ تا جاتادى، ءتىپتى سولاردىڭ، بىرەن-سارانى بولسا دا، كەيبىرەۋلەرى الىپ تا جاتادى. ءبىراق مەن سەنىڭ وسى سىيلىق جولىندا يرانبەكتىڭ «وزەگى تالىپ، ىشتەي ءمۇجىلىپ، جۇيكەسىن توزدىردى» دەگەن سوزدەرىڭە ونشا قوسىلا قويمايمىن. ونىڭ «وزەگىن تالدىرىپ، ىشتەي ءمۇجىلىپ، جۇيكەسىن توزدىراتىن» ماسەلەلەرى باسقا دەپ بىلەم. ۇلت تاعدىرى، يمانسىزدىق، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر. ونىڭ جۇيكەسى توزسا، وسى ماسەلەلەرگە توزادى.
ارينە، بەس رەت ۇسىنىلىپ، الا الماي قالۋ ادامدى شارشاتسا، شارشاتاتىن شىعار. ءبىراق وعان باسقا-باسقا، ءدال يرانبەك مويىپ، جاسىپ قالمايدى. جالپى ول، مەن ونى جاقسى بىلەم، وپ-وڭاي مويي قوياتىن جىگىت ەمەس. وعان پاراسات-پايىمى دا، جىگەرى دە جەتەدى. جالپى سىيلىق بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش كەلە بەرەدى. ول دا ءبىر كارتانىڭ ويىنى. كۇنى ەرتەڭ-اق، ول سىيلىققا كىمنىڭ قانشا رەت ۇسىنىلعانى دا، كىمنىڭ كىمنەن ەرتە، كىمنىڭ كىمنەن كەش العانى دا ۇمتىلادى. تەك فاكت قانا قالادى. مەملەكەتتىك سىيلىقتى لاۋرەاتى.
— مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىنداۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ وسى كۇنى ونىڭ قاجەتى جوق دەيتىن پىكىرلەر دە ايتىلىپ ءجۇر.
— مەملەكەت بولعاننان كەيىن مەملەكەتتىك سىيلىق بولعانى دۇرىس دەپ بىلەم. بۇل داستۇرگە اينالىپ كەتكەن ءۇردىس. پالەنباي دەگەن ەلدە ەشقانداي مۇنداي ءۇردىس جوق ەكەن، تولەنباي دەگەن ەلدە مىناداي نارسە جوق ەكەن دەۋدەن-اق شارشادىق. ءسويتىپ ءجۇرىپ قانشاما نارسەلەردەن ايرىلىپ بارامىز. ولاردا جوق بولسا، جوق بولسىن، ءبىراق بىزدە بار بولسىن. ال الگىندەي سوزدەردى بىقسىتاتىندار، نەگىزىنەن، ۇسىنىلىپ سىيلىق الا الماي قالعاندار، نەمەسە عۇمىرى سىيلىق الۋعا شىعارماشىلىق كۇش-قۋاتى جەتپەيتىندەر. سولاردىڭ بىرەۋى ەگەر، عايىپتان-تايىپ، سىيلىق الا قالسا، سىيلىقتىڭ كەرەگى جوق دەپ ايتۋدى بىردەن دوعارادى. «جوعارىداعى تانىستارىن ارقالانىپ، سول اتاق ءۇشىن جازاتىنداردى» بىلمەيمىن دە، جوعارىداعى تانىستارىن پايدالانىپ، ورتاقول شىعارمالارىمەن-اق اتاق الىپ كەتكەندەردى بىلەم.
جالپى، شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق ماقسات بولماۋ كەرەك تە، ال سەنىڭ تالانتىڭدى، شىققان بيىگىڭدى باعالاپ جاتسا، ودان باس تارتۋدىڭ قاجەتى جوق.
— «جاس الاشقا» قادىر مىرزالييەۆتىڭ «ءيىرىمى» ۇزدىك-سوزىق جاريالانىپ جاتىر. شىنىن ايتساق وسى «ەسسەگە» ەل ىشىندە كەرەعار پىكىرلەر كوپ. «ءيىرىمنىڭ «ءوز ۇلتىڭدى جاقسى كورمەي اعايىن...» دەگەن سوڭعى بولىگىندە «جا-دىگوي» دەپ اتاعان ولەڭىن قوسا بەرىپتى.
ۇلتشىل بولسام،
ءبىرىنشى عىپ ۇيىمە.
مۋروم قىزىن تۇسىرەم بە كەلىن عىپ؟!
قادىر اعام، نەگە وزگە ۇلتتىڭ قىزىن كەلىن ەتىپ، تۇسىرگەنىمەن اقتالادى. ءقازىر ۇلت تازالىعىنا قولىمىز جەتپەي جاتقان جوق پا. سول كەلىننەن وربىگەن ۇرپاق شىنايى قازاق بولا الادى ما؟ كۇمانىم بار.
ۇلتشىل بولسام،
جۇرەر مە ەدىم،
ادەمى
تاقيامدى ايىرباستاپ قالپاققا؟!
قۇنانباي دا، اباي دا، شاكىرىم دە تاقيا كيگەن. تاقيا دا قالپاق تا قازاقتىڭ كيەلى باس كيىمدەرى ەمەس پە؟
مەنىڭ قانىم تالاي قاننان قۇرالعان.
ءبىراق استە پايدا ىزدەمەگەن ۇراننان!
سەندەي جاندار «ۇلتشىل» دەيدى ەكەن دەپ،
مەن حالقىمدى جاقسى كورمەي تۇرا المان!
شۋماقتىڭ سوڭعى ءۇش تارماعى تۇسىنىكتى. ال ءبىرىنشى جولىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى. جالپى اتاقتى اقىن الدەكىمنىڭ ۇلتشىلسىڭ دەگەنىنە نەگە وسىنشاما اقتالعان. الدە ساقتانعانى ما؟
— ءقازىر، ءوزىڭ ايتقانداي. «ءيىرىم» تۋرالى ءارتۇرلى كەرەعار پىكىرلەردىڭ بارى راس. بىرەۋلەر قوشتايدى، بىرەۋلەر موشقايدى دەگەندەي... مەن دە «ءيىرىمدى» وقىپ وتىرىپ، ول شىعارمانىڭ ءبىر جەرلەرىن قابىلدايمىن، ءبىر جەرلەرىن قابىلدامايمىن. ول ەندى مەنىڭ، وقىرمان رەتىندەگى، ءوز قۇقىم. قادىر مىرزالييەۆتىڭ دە اۆتورلىق قۇقى بار. ياعني، قالاي جازعىسى كەلسە، سولاي جازادى. ال شىعارمانىڭ بولاشاق تاعدىرىن ۋاقىت شەشەدى. ال ۋاقىتتىڭ اتىنان سويلەۋگە مەنىڭ ازاماتتىق قۇقىم جوق. ءبىراق تالقىلاپ تالداۋعا اركىم ەرىكتى.
سۇراعىڭا ناقتى جاۋاپ بەرمەس بۇرىن ايتارىم، قادىر مىرزالييەۆ ءوز ۇلتىن بار جان-تانىمەن، شىن نيەت، بار بولمىس-بىتىمىمەن سۇيەتىن اقىن. ونىڭ بۇل قاسيەتىن ۇلكەن دە، كىشى دە، قاسى دا، دوسى دا مويىندايدى. بار نارسەنى بار، جوق نارسەنى جوق، تالاستى نارسەنى تالاستى، تالاسسىز نارسەنى تالاسسىز دەپ ۇيرەنگەنىمىز دۇرىس. نە بولعاندا دا، قادىر مىرزالييەۆتىڭ «ءيىرىمى» تالاستى نارسە. ونى ءوزى دە ءبىلىپ، ۇعىپ وتىرعان شىعار. ال ونىڭ «دالا ديدارى» تالاس تۋدىرمايتىن تالانتتى شىعارما بولاتىن. ول شىعارما ۇلتىنا دەگەن زور ماحاببات، ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۇراتىن ولەڭدەردەن قۇرالعان ەدى. ەگەر قادىر مىرزالييەۆ سول شىعارماسىنان كەيىن ەشتەڭە جازباي قويسا دا ادەبيەتتە ماڭگى قالار ەدى. قادىر اعامىز سول شىعارماسىنان كەيىن دە كەسەك-كەسەك تۋىندىلار بەردى. تاعى دا ولاردىڭ كوبى ۇلتتىق مۇددەگە، ۇلتتىق ساناعا قىزمەت ەتىپ تۇر...
ەندى سەنىڭ سۇراعىڭا ناقتىراق كەلەيىن. سەن قادىر اعامىز «ۇلتشىلسىڭ» دەگەن سوزدەن نەگە سونشا قورقادى دەگەندەي وي ايتاسىڭ. الدىمەن بۇل ولەڭ مەنىڭ پايىمداۋىمشا، كەڭەس زامانىندا جازىلعان. ال، كەڭەس زامانىندا ونىڭ قاي كەزەڭىندە بولسىن، «ۇلتشىلسىڭ» دەگەن سوزدەن وتكەن قارالاۋ بولمايتىن. ول تۇستا «ۇلتشىل» دەگەن ءسوز «ناسيست»، «فاشيست» دەگەن سوزدەردەي ەستىلەتىن. ياعني، ول قارعىس تاڭباسىنداي قابىلداناتىن. كەزىندە وتىزىنشى، قىرقىنشى، ءتىپتى بەرىرەكتەگى ەلۋىنشى جىلدار وسى ءسوز قارا جارقاناتتاي بوپ بويىنا جابىسقان ادامدار اتىلدى، جەر اۋدارىلدى، تۇرمەگە جابىلدى. ياعني، ول ءسوز — ەڭ ۇرەيلى، ەڭ قورقىنىشتى ءسوز بولدى. ونى سەن وتە جاقسى بىلەسىڭ. قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەن، اتىلعان، اسىلعان ادامدار تۋرالى كوپ، ءارى كەلىستىرىپ جازىپ ءجۇرسىڭ. كەيىننەن، كەڭەس زامانىنىڭ قىراۋلى، قاتال قاباعى ءجىبىدى-اۋ دەگەننىڭ وزىندە، بۇل سوزبەن ايىپتالعان ادام مورالدىق قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسەتىن: قىزمەتتەن قۋىلاتىن، پارتيا قاتارىنان شىعارىلاتىن، جالپى ادامدىق، كىسىلىك قاتارىنان الاستاتىلاتىن. قادىر اعامىزدىڭ شىعارماشىلىق ورلەۋ كەزەڭىن كورە الماعان ءبىر زامانداسى ونى وسى «ۇلتشىل» دەگەن سوزبەن قارالاپ جوعارى جاققا ارىز جازىپ جىبەرگەن عوي. جالعىز قادىر مىرزالييەۆ ەمەس، ونىڭ تالاي-تالاي تالانتتى زامانداستارىنىڭ ۇستىنەن وسىنداي ارىزدار جازىلعان. ءتىپتى ول كىسىلەردىڭ ءتىزىمى جاسالعان. ولارعا ءقاۋىپتى، كۇدىكتى ادامدار دەپ قاراعان. ەگەر ول ارىز اينالىسقا ءتۇسىپ كەتسە، قادىر مىرزالييەۆ وتالىپ كەتەر ەدى. بالا-شاعاسى قاڭعىپ دالادا قالار ەدى. ءوزىن وسى جولمەن قورعاماسا، ەندى ءقايتىپ قورعايدى. قالاي شىرىلدامايدى.
ساعان، بۇل جەردە، تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن ماسەلە، قادىردىڭ ايتىپ وتىرعان قالپاعى، قازاقى قالپاق ەمەس، «شلياپا» عوي.
سونان كەيىن سەن، اقىننىڭ «مەنىڭ قانىم تالاي قاننان قۇرالعان» — دەگەن سوزىنە كۇمان-كۇدىكپەن قارايسىڭ. سەنىڭ ءوز ويىڭ وزىڭشە، ال مەنىڭ ويىمشا، بۇل جولدارعا كۇمانمەن دە، كۇدىكپەن دە قاراۋعا بولمايدى. ەڭ ءمولدىر دەگەن شىنىنىڭ ءوزى شىنى قالپىندا جارالمايدى عوي. تالاي-تالاي قوسپالار قوسىلىپ، قورىتىلىپ بارىپ دۇنيەگە كەلەدى. قىتايدىڭ دا، ورىستىڭ دا، فرانسۋزدىڭ دا، ءتىپتى الىس ارالدا جاتقان جاپوننىڭ دا قاندارى تالاي قاننان قۇرالعان. بۇل باياعىدا عىلىمي دا، تاريحي دا دالەلدەنگەن نارسە. وعان بولا داۋ شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق.
ونىڭ ۇستىنە، قادىر مىرزالييەۆتىڭ بالاسى عانا ەمەس، بۇگىندە ماڭدايىمىزعا باسىپ ءتاۋ ەتەتىن قانشاما ارىستارىمىز دا ورىس قىزدارىنا ۇيلەنگەن عوي. ەندى سولاردى دا ايىپتايمىز با؟
بۇل «ۇلتشىل» دەگەن ءسوزدى اۋىزعا العاننان كەيىن ول ءسوز تۋرالى ويداعىمدى ايتىپ كەتەيىن. بۇل ءسوز نەگىزىنەن، كەيىننەن كەڭەس زامانىندا شىققان ءسوز. وعان دەيىنگى اۋىز ادەبيەتىمىزدە دە، جازبا ادەبيەتىمىزدە دە بۇل ءسوز جوق. بۇل ءسوز — ىشىنە ۇرەي مەن قورقىنىش كىرگىزىپ العاننان كەيىن جاسالىنعان ءسوز. ەندى بۇل ءسوز — ءمانى مەن ماعىناسىنداعى ۇرەي مەن قورقىنىشتان ارىلىپ، جاقسى ماعىنالى سوزگە اينالۋى ءتيىس.
— «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە ارا-تۇرا ءبىر ولەڭىڭىز جاريالانىپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرىن رۋنو جازۋلارىنا ارناپسىز. ونىڭ ءبىر ءارپىن نايزاعا، ءبىر ءارپىن جەبەگە، ءبىر ءارپىن قامشىعا ۇقساتىپ، ءار بەرىپ، وقىرمان ويىن تۇركىلەر تاريحىنا قاراي تارتاسىز. ءسوز جوق ولەڭ رۋحتى كوتەرەدى. مەنىڭ تارازداعى مەكەمتاس اعام: «ءجۇز جىل وتەر، ەكى ءجۇز جىل وتەر، مەيلى ءۇش ءجۇز جىل وتەر. ءبارى ءبىر كەيىنگى ۇرپاق سول تۇركىلەردىڭ رۋنو جازۋلارىنا قايتا ورالادى» دەيدى. ولەڭىڭىزگە قاراعاندا ءسىز دە سول ويدا سەكىلدىسىز. ال قازىرگى قوعامدىق پىكىر لاتىن ارپىنە كوشسەك دەيدى.
— مەن، لايىم، مەكەمتاس اعامىزدىڭ ايتقانى كەلسە ەكەن، دەيمىن. ول كىسى دە «ءجۇز، ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز» دەگەن سوزدەردى تەكتەن-تەك ايتىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ وعان ۇلتتىق سانامىز دا، قۇلقىمىز دا دايىن ەمەس. بۇل ماسەلەنى ءقازىر ەكى-ۇش-اق ادام كوتەرىپ ءجۇر. ياعني، جالپى ۇلتتىق رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلە قويعان جوق. تەك ارمانداۋعا عانا بولادى.
مەنىڭ ويىمشا، بۇگىندە لاتىن ارپىنە كوشكەن دۇرىس. نەگە؟ ءبىز ساياسي تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانمەن، نەسىن جاسىرامىز، رۋحاني تاۋەلسىز مەملەكەت بولا الماي جاتىرمىز. كوپ-كوپ ماسەلەدە ءالى دە تاۋەلدىمىز. لاتىن ارپىنە كوشۋ، ەڭ الدىمەن، سول رۋحاني تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولى، ءبىر ادىمى. بىرەۋلەر ول ءۇشىن اسىقپاۋ كەرەك دەيدى. مەن ول پىكىرگە قوسىلمايمىن. بۇل ءىس نەعۇرلىم تەز اتقارىلسا، سوعۇرلىم جاقسى بولار ەدى. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ەركىندىگى ءۇشىن جاقسى بولار ەدى.
— تەمىر اعا، وسى بىزدە شىن مانىندەگى وپپوزيسيا بار ما؟ جۇرت «اق جول» پارتياسىنا سولاي قاراۋشى ەدى. ەندى ولاردىڭ بىرلىگى قوجىراپ قالعان سەكىلدى. كەشە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ حالىققا ارناعان جولداۋىندا وپپوزسيانىڭ دا جاقسى ويلارىن پايدالانايىق دەدى. جالپى ءسىز وپپوزيسيا تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟ تۇبىندە وپپوزيسيالىق باعىت ۇستانعىڭىز كەلمەي مە؟
— سوڭعى سۇراعىڭنان باستايىن. وپپوزيسيادا بولۋ دەگەن ءسوز — بەلگىلى ءبىر وپپوزيسيالىق پارتياعا كىرۋ دەگەن ءسوز. مەن، بىردەن ايتايىن، ەشۋاقىتتا دا، ەشقانداي پارتياعا كىرمەيمىن. نەگە؟ ويتكەنى، قانداي ءبىر پارتيانىڭ بولماسىن ءوزىنىڭ يدەولوگياسى بولادى. پارتياعا كىرگەننەن كەيىن سول يدەولوگياعا قىزمەت ەتۋىڭ كەرەك. ياعني، قاي پارتياعا كىرسەڭ دە ەركىڭ شەكتەلەدى. قارسى جاقتىڭ جاقسى جاعىن دا جاقتىرماۋعا تۋرا كەلەدى.
ال ماعان ۇلتتىق يدەولوگيادان ۇلكەن، ۇلتتىق مۇددەدەن ۇلكەن يدەولوگيا جوق. ءقازىر ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسى ءوز دەڭگەيىندە ءجوندى كوتەرىلمەي جاتىر. كوتەرىلسە دە، جەتكىلىكسىز. ال ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىن، ەشقانداي پارتياعا كىرمەي-اق، ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن. جالپى قوعامداعى كەلەڭسىز جاعدايلاردى ايتۋ ءۇشىن قالاي دا ءبىر وپپوزيسيالىق بولسىن، وپپوزيسيالىق ەمەس بولسىن، ءبىر پارتياعا كىرۋ مىندەتتى ەمەس. سونداي پارتياعا كىرىپ الىپ تا ەشتەڭە بىتىرمەيتىندەر كوپ. قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەرمەن كۇرەسكەننىڭ ءبارىن وپپوزيسيا دەيتىن بولساق، وندا اباي دا، ماحامبەت تە، پۋشكين دە، بايرون دا ءوز زاماندارىنىڭ وپپوزيسيونەرلەرى بوپ شىعادى. «بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق» دەگەندەي وسى ۇلى ادامداردىڭ ۇستانعان جولىندا بولعىم كەلەدى. بۇدان دا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتايىن، ەگەر عايىپتان-تايىپ قازىرگى وپپوزيسيالىق كۇش بيلىك باسىنا بارا قالسا مەن ولارعا دا وپپوزيسيا بولام. مەن ءتىپتى ءقازىردىڭ وزىندە وپپوزيسياعا وپپوزيسيامىن. ويتكەنى ولاردىڭ باعدارلاماسىندا دا، كونستيتۋسيا جوبالارىندا دا ۇلتتىق مۇددە از قامتىلعان. ناقتى، جۇرتتىڭ دالىرەك ايتقاندا، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرەتىندەي ەشتەڭە تابا المادىم. جالپى قازاق حالقىنسىز، ونىڭ مۇددەسىن العا شىعارماي بىردەڭە بىتىرەم دەۋ اۋرەشىلىك. ەندى بۇدان بىلاي بيلىك باسىنداعىلار بولسىن، وپپوزيسيادا بولسىن ۇلتتىق مۇددەنى «كوزىر» ەتىپ ۇستاماسا، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. قازاق حالقىن كوزگە ىلمەي ساياسات جاسايمىن دەۋ — ۇلكەن قاتەلىك. ارينە، ءبارى دە زاڭ اياسىندا بولۋ كەرەك. مۇنى مەن تەكتەن-تەك ايتىپ وتىرعام جوق. كونستيتۋسيامىزدا ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلادى دەپ جازىلعان عوي. «قاتار» دەگەن سوزگە نازار اۋدارىڭىز. ياعني، كونستيتۋسيا تالابى بويىنشا، ورىس ءتىلىن قازاق تىلىمەن دەڭگەيلەس قولدانۋ كەرەك. ودان اسپاۋ كەرەك. مىنە، بىزدە وسى تالاپ ورىندالماي وتىر عوي. قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ شاڭىنا ىلەسە الماي قالدى. بۇل — كونستيتۋسيانى تازا بۇرمالاۋ. قازاق ءتىلى، تەك كوز بەن كوڭىلدى اۋلايتىن دەكورتيۆتى تىلگە اينالىپ بارادى، اينالىپ بارادى ەمەس-اۋ، اينالىپ كەتتى. بۇل — قاتەر.
ال وپپوزيسيا كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، ول كەرەك. وپپوزيسياسىز دەموكراتيالىق قوعام بولمايدى. دەموكراتيانىڭ ەڭ باستى بەلگىسى — وپپوزيسيا.
— الداعى سايلاۋدا وپپوزيسيا جەڭىسكە جەتەدى دەپ ويلايسىز با؟
— بىرەۋلەردىڭ كوڭىلىنە كەلسە دە ايتايىن، جەڭىسكە جەتە المايدى. نەگە؟ سوعان توقتالايىن. ارينە، كوپ ادام گرۋزيا مەن ۋكراينانى العا تارتادى. گرۋزيانىڭ ەكونوميكاسى ناشار دامىعاندىقتان وپپوزيسيا بەل الىپ كەتكەن بولسىن، ال ۋكراينانىڭ ەكونوميكاسى دامىپ كەلە جاتسا دا بيلىك جەڭىلىسكە ۇشىرادى عوي، سوندىقتان دا ول فاكتوردى العا تارتپاي-اق قويايىق دەيدى. سولاي-اق بولسىن. ءبىراق، ماسەلەنىڭ ءۇشىنشى جاعى بار عوي. كوپ ادام سونى ەسكەرمەيدى.
ءدال بۇگىنگى تاڭدا، قازىرگى بيلىك باسىنداعىلار وتە ورالىمدى، وتە شالىمدى، وتە يكەمدى بولىپ تۇر. ياعني، وزدەرىنىڭ ارەكەتتەرىمەن وپپوزيسيانىڭ قاي جاعىنان بولسىن الدىن وراپ كەتەدى. كورىپ وتىرسىز عوي، وپپوزيسيا كوتەرە باستاعان ءىستىڭ ءبارىن بيلىك باسىنداعىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ىسكە قوسىپ جىبەردى. الەۋمەتتىك جاعدايلار دا، ساياسي رەفورمالار دا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل — نە دەگەن ءسوز؟ بۇل — بيلىك باسىنداعىلار دا دەموكراتيالىق ۇستانىمدارمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر دەگەن ءسوز. كەزىندە گرۋزيا مەن ۋكراينادا بۇلاي بولعان جوق. ول ەلدەردىڭ بۇرىنعى باسشىلارى قاتىپ-سەمگەن، سىرەسكەن جۇيەمەن جۇمىس ىستەدى. يكەمدىلىك تانىتا المادى. ال بىزدەگى بيلىك، ءدال ءقازىر وتە يكەمدى. دەموكراتيالىق ۇردىسكە لايىقتى جاقسى يدەيانى نە ويلاپ تابادى، نەمەسە ايتىلعان جاقسى يدەيانى پايدالانا قويادى. ءسويتىپ وپپوزيسيالىق كۇشتەردىڭ قولىنداعى «قارۋ-جاراقتاردى» بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىپىرىپ جيناپ الىپ جاتىر. جاڭا ءوزىڭ ايتقان، نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا، وپپوزيسيانىڭ دا جاقسى ويلارىن پايدالانايىق دەۋى، جاي كوڭىل ءۇشىن ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس ەكەنىنە، قازىرگى كوپ جۇرتتىڭ كوزى جەتتى. ال مۇنداي بيلىكتىڭ عۇمىرى كەلتە دەۋگە اۋىز بارمايدى.
— سوڭعى كەزدەرى «كوسموپوليت» دەگەن تەرمين ءسوزى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. جۋىردا اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ «كوسموپوليت قازاقتار» دەگەن ولەڭى ءبىراز باسىلىمعا شىقتى. كوسموپوليتتەر شىنىمەن-اق ءبىز ويلاعانداي ءوز ۇلتىن، ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن جەك كورەتىندەر مە؟
— ءسوز جوق، كوسموپوليت ۇعىمى ءبىز ءۇشىن — وتە جەكسۇرىن، سۇمپايى ۇعىم. ەستىگەن كەزدە، ەرىكسىز تىجىرىنىپ قالاسىڭ.
ال امەريكاندىقتار ءۇشىن ءتىپتى دە ولاي ەمەس. ءاربىر امەريكاندىق ءوزىن كوسموپوليت سانايدى.
ويتكەنى ولار سول كوسموپليت سوزىنە امەريكاندىق رۋحتى، امەريكاندىق يدەيانى ءسىڭىرىپ جىبەرگەن. ءاربىر امەريكاندىق، ەڭ الدىمەن امەريكانى اسقاق تۇتادى، سول ءوز ەلى ءۇشىن ماقتانادى. كەز كەلگەن مەرەكەدە كىشكەنتاي بالاسىنا دەيىن امەريكانىڭ جالاۋىن كوتەرىپ جۇرەدى. ولار ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ءسالت-داستۇرىن اسپانعا كوتەرىپ ماداقتايدى. سونان كەيىن بارىپ بۇكىل پلانەتانىڭ بالاسىمىن دەپ جار سالادى. ارينە، بۇكىل پلانەتانىڭ جارتىسى سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ تۇرسا، كوسموپوليت بولۋ ولار ءۇشىن ماقتانىش. قالعان ەلدەر دە مەنىڭ تىلىمدە سويلەسىن دەپ ويلايدى. ويلاپ قانا قويمايدى، سول ءۇشىن بار كۇش-قۋاتىن جۇمسايدى. سوندىقتان دا ولار كوسموپوليتيزمدى ۇران ەتىپ كوتەرەدى. ەگەر بۇكىل پلانەتانىڭ تەڭ جارتىسى قازاق تىلىندە سويلەپ تۇرسا، مەن دە كوسموپوليت بولار ەم. ءبىراق جاعداي ولاي ەمەس قوي. ءبىز سول كوسموپوليتيزمگە جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ كوسموپليتتەر امەريكاندىق كوسموپوليتتەردەن مۇلدە بولەك. امەريكاندىق كوسموپوليتتەر ءوز ەلىن اسقاق تۇتىپ بارىپ، بۇكىل پلانەتانىڭ پەرزەنتى بولعىسى كەلسە، ال ءبىزدىڭ كوسموپوليتتەر ءوز ۇلتىن اياق استى ەتىپ، تۇككە العىسىز ەتىپ بارىپ بۇكىل پلانەتانىڭ پەرزەنتى بولعىسى كەلەدى. ياعني، امەريكاندىق كوسموپوليت ءۇشىن كوسموپوليتيزم باسقا ەلدەرگە جۇرگىزەتىن ۇستەمدىك قۇرالى دا، ال ءبىزدىڭ كوسموپوليت ءۇشىن كوسموپوليتيزم ءوز ۇلتىنىڭ موينىنا قۇلدىق قامىتىن كيگىزۋ قۇرالى. مىنە، ايىرما قايدا!
كەزىندە ينتەرنوسيوناليزم دە ورىس شوۆەنيزمىنە قىزمەت ەتتى. ءوز ۇلتىنان بەزگەن، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلمەگەن، ورىسشا وقىعان، ورىسشا سويلەگەن ينتەرنوسيوناليست بولدى عوي. مىنە، كوسموپوليت تە سونداي. ەندى كوسموپوليتيزمنەن ءبىز تۇگىلى، سول ورىستاردىڭ ءوزى قورقىپ وتىر...
— اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
You Might Also Like
-
«نۇر استانا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نۇرلان جۇماحانمەن اڭگىمە.
