ەرەسەكتەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋدە قولداناتىن ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەر
ەرەسەكتەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋدە قولداناتىن ءتيىمدى ءادىس - تاسىلدەر
ءادىس دەگەن ءسوز گرەكتىڭ "metodos" دەگەن سوزىنەن شىققان. مەتود دەگەن ۇعىم بەلگىلى اقيقاتقا، شىندىققا، ماقساتقا جەتۋدىڭ جولدارى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءادىسسىز وقىتۋ پروسەسىنىڭ جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءادىس - تاسىلدەر ارقىلى عانا وقىتۋشى ءوز ماقساتىنا جەتە الادى، ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، تىلدەرىن دامىتادى، ۇيرەتەدى. ەندى وقىتۋ ادىسىنە ناقتىراق توقتالايىق.
وقىتۋ ءادىسى - ديداكتيكانىڭ ەڭ باستى قۇرامدى بولىگىنىڭ ءبىرى. وقىتۋ ادىستەرىن ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنى سياقتى، وقىتۋدىڭ جالپى ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى انىقتايدى. وقىتۋ پروسەسىنىڭ ناتيجەلى جانە ساپالى بولۋى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ءتيىمدى شىعارماشىلىقپەن جۇزەگە اسىرىلۋىنا بايلانىستى.
ارينە ەرەسەكتەرگە ساباق بەرۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى كوپ جانە ءادىس - تاسىلدەرىندە دە ايىرماشىلىقتار بار. ءبىزدىڭ، ياعني ورتالىق وقىتۋشىلارىنىڭ باستى ماقساتى - تىڭداۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ، دۇرىس سويلەۋگە، ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ، سويلەم قۇرىلىسىن مەڭگەرتۋ، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستارىن ايتىپ، ءسوز اراسىنان اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى. گراماتيكانىڭ بۇگە - شۇگەسىنە دەيىن قاراستىرىپ، تىڭداۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتىپ الماي، لەكسيكالىق قورىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءتيىمدى تاسىلدەردى شەبەرلىكپەن قولدانا ءبىلۋ كەرەك.
ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ وتىرعان ءتىل ۇيرەنۋشىلەر ءار سالادا قىزمەت جاسايتىن قىزمەتكەرلەر جانە ءوز سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ولاردىڭ كوڭىلى ءوز جۇمىستارىنا الاڭداپ وتىرادى، سوندىقتان ساباقتىڭ باسىنان باستاپ ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا، قازاق ءتىلى ساباعىنا كەلگەندەرىن ەستەرىنە تۇسىرەتىندەي پسيحولوگيالىق جاعىمدى احۋال تۋعىزۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. مىسالى: نەشە ءتۇرلى سمايليكتەر دايىنداپ اكەلىپ (كوڭىلدى سمايليكتەر)، بۇگىن ءسىزدىڭ كوڭىل - كۇيىڭىز قانداي؟ دەگەن سۇراققا وسى سمايليكتەردىڭ بىرەۋىن تاڭداڭىز دەپ وزدەرىنە تاڭداتۋ ارقىلى، كوڭىل - كۇيلەرىن كوتەرۋ نەمەسە «كوڭىلدى شەڭبەر» ارقىلى ويىندار وتكىزىپ، ساباققا زەيىنىن اۋدارۋعا بولادى.
ارى قاراي وتكەن ساباقتى قايتالاۋ ماقساتىندا دا بىرنەشە قولايلى، قىزىقتى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋعا بولادى. ءسوزجۇمباق ارقىلى جاڭا سوزدەردى تەكسەرۋ، تاراتپا ماتەريالدار ارقىلى سۇراق - جاۋاپ ادىسىمەن ساباقتىڭ تاقىرىبىن تابۋ، كۇندەلىكتى تاقىرىپقا بايلانىستى سوزدەردى قايتالاۋدا جانە جاڭا سوزدەردى ءوتۋ بارىسىندا دا، قىسقا عانا ءماتىننىڭ اراسىنان ءتۇرتىپ الۋ ءادىسى ارقىلى وزدەرى تاۋىپ شىعارىپ جاتسا، ءتىل ۇيرەنۋشىلەر «ارى قاراي نە ۇيرەنەمىز؟» دەپ ساباققا قىزىعۋشىلىقتارى ارتا تۇسەدى. مىسالى ءبىر ءمودۋلدى اياقتاعاننان كەيىن، سول مودۋل بويىنشا وتكەن جاڭا سوزدەردى قايتالاۋ ماقساتىندا مىناداي جۇمىس ءتۇرىن جاساۋعا بولادى.
توپتى ۇشكە ءبولىپ. ءار توپ ءبىر كونۆەرتتەن تاڭدايدى. كونۆەرتتىڭ ىشىندە ورىسشا سوزدەر جازىلعان پاراقشالار، توپ مۇشەلەرى جىلدامدىقپەن سوزدەردى اۋدارا وتىرىپ، ءبىرىنشى ارىپتەرىمەن ءسوز قۇرايدى، سول شىققان سوزدەردەن قاناتتى ءسوز، ماقال نەمەسە ءسوز تىركەسىن قۇراۋ كەرەك. قاناتتى ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى سوزدەر قانشا بولسا، پاراقشالار سانى سونشا بولادى.
بۇل ءادىستى كەلەسى تاقىرىپقا، مودۋلعا بايلانىستى جانە وتكەن تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋعا قولدانۋعا بولادى
مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرتۋ جۇمىسىندا قول جەتكەن جەتىستىكتەر دە، ءالى ىزدەنۋدى قاجەت ەتەتىن دە باعىتتار جەتكىلىكتى.
قازىرگى تاڭدا بۇكىل تەحنيكالىق پروگرەسس پەن عىلىمي اقپارات كولەمىنىڭ ۇلعايا ءتۇسۋى، وقىتۋشىلاردىڭ ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭا قاراپ، وقۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىنە باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن بايقاتادى. وقىتۋ تەحنولوگياسى مەن ادىستەمە عىلىمى ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ادىستەمە عىلىمى «نەنى وقىتۋ كەرەك؟»، «نە ءۇشىن وقىتۋ كەرەك؟»، «قالاي وقىتۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەسە، وقىتۋ تەحنولوگياسى «قالاي ناتيجەلى وقىتۋعا بولادى؟» دەگەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن ىزدەيدى. ولاردىڭ ماقساتى ءبىر، ياعني وقىتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرۋ. وقىتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى وقىتۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى ارقىلى انىقتالادى. بۇگىنگى تاڭدا وقۋ پروسەسىندە وقىتۋدىڭ قالىپتاسقان نەگىزگى ادىستەرىمەن قاتار وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرى، ياعني يننوۆاسيالىق ادىستەرى دە ءجيى قولدانىلادى. وقۋ ۇردىسىندە وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگياسىن پايدالانا وتىرىپ، ساباقتى قىزىقتى دا اسەرلى وتكىزۋ - بۇگىنگى كۇن تالابى.
وسى تالاپتى ورىنداۋ ءۇشىن، مىسالى، تىڭدالىم وتكىزگەندە كوبىنەسە بەينەروليكتەردى پايدالانۋعا بولادى. ءتىل ۇيرەنۋشى تىڭداپ، كورۋ ارقىلى ءتىلدى ۇيرەنەدى. ءوتىپ جاتقان تاقىرىپقا ساي قىسقاشا بەينەجازبا تاڭداپ الىپ، جۇمىس جاسالىنسا، تىڭداۋشىلار سول تاقىرىپتى جانە جاڭا سوزدەردى جاقسى يگەرەدى. وسى تىڭداپ، كورگەن بەينەروليك بويىنشا تەست سۇراقتارىن، سونىمەن قاتار جاي سۇراق - جاۋاپ ءادىسىن قولدانۋعا بولادى.
مىسالى:
بەينەجازبا نە تۋرالى؟
بەينەجازبا قاي جەردە تۇسىرىلگەن؟
قاتىسىپ وتىرعان ادامدار كىمدەر؟
ولار نەشەۋ؟ دەگەن سياقتى سۇراقتار.
سونداي - اق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن، ءوز ويلارىن ايتۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن مىناداي جۇمىس تۇرلەرىن قولدانۋعا بولادى: وقيعالى ءماتىننىڭ باسىن وقىپ، تالداپ، ارى قاراي وقيعانى قالاي وربىتەر ەدىڭىزدەر دەپ تىڭداۋشىلاردىڭ وزىنە تاپسىرما بەرىلەدى، تىڭداۋشىلار ماتىندەگى ويدى وزدەرىنشە جالعاستىرادى. مۇنداي تاپسىرمالار وقيعا جەلىسىن ەستە ساقتاۋعا جانە شىعارماشىلىقپەن ويلاۋدى دامىتادى.
مىسالى: «ەكى قاسقىر» ءماتىنىنىڭ اياقتالماعان ءتۇرىن تاراتىپ، ولار وقىپ، ءار تىڭداۋشى ونى وزىنشە جالعاستىرىپ، ءوز ويلارىن جەتكىزۋ كەرەك.
ءبىر قارت نەمەرەسىنە ۇنەمى ەرتەگى، اڭىز - اڭگىمەلەردى ايتاتىن ەدى. ءبىر كۇنى قارت نەمەرەسىنە ءومىر سىرىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر ەكەن:
- ءار ادامنىڭ كوكىرەگىندە ەكى قاسقىردىڭ ءوزارا تايتالاسىنا ۇقساس تارتىس ءجۇرىپ جاتادى. ونىڭ ءبىرى كۇنشىلدىك، قىزعانىش، وزىمشىلدىك، وتىرىك سياقتى جامان قاسيەتتەردى بەينەلەسە، ەكىنشىسى – سەنىم، شىندىق، مەيىرىم، ادالدىق سەكىلدى جاقسى قاسيەتتەردى بەينەلەيدى. بۇل ەكى قاسقىر ءسات سايىن، قادام سايىن ايقاسىپ، ءومىر بويى كۇرەسۋمەن بولادى...
سوندا اقىلدى نەمەرەسى اتاسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بىلاي دەپ سۇراپتى:
- ال ەڭ سوڭىندا قاي قاسقىر جەڭەدى؟
اتاسى ءسال ويلانىپ، نەمەرەسىنىڭ پايىمدىلىعىنا سۇيسىنە وتىرىپ، جاۋاپ بەرىپتى:........ (تىڭداۋشىلار وزدەرى جالعاستىرادى.)
سىزدەر قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىزدەر؟
- سەن قايسىسىن كوبىرەك قورەكتەندىرسەڭ، سونىسى جەڭەدى.
تىڭداۋشىلارعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىر - سىرىن مەڭگەرتۋ – وتە كۇردەلى ماسەلە، ول ءار الۋان ادىستەر مەن تاسىلدەردى قولدانا وتىرا جەتەتىن جەتىستىك. مەن نەگىزى ءوزىمنىڭ ساباقتارىمدا ويىن ءادىسىن كوپ قولدانامىن. ويتكەنى ەرەسەك ادامداردى ساباق بارىسىندا سەرگىتىپ الماساڭىز، تەز جالىعىپ كەتەدى، ارينە ويىندار ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تاڭدالادى.
ويىن - وقۋ ۇردىسىندەگى وقىتۋدىڭ ءارى فورماسى، ءارى ءادىسى رەتىندە ءوز الدىنا جەكە ديداكتيكالىق كاتەگوريا. سونىمەن بىرگە وقىتۋشى مەن ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ بىرلەسكەن وقۋ ارەكەتىنىڭ ءبىر - بىرىمەن قارىم - قاتىناستىعى تەحنولوگياسى ەسەبىندە قولدانۋعا بولادى.
ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى – العان بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ، تياناقتاۋ، پىسىقتاۋ، ال مىندەتى – ۇيرەنۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ. ويىن ساباقتىڭ باسىندا وتكەن ساباقتى ەسكە تۇسىرەدى، ساباقتىڭ ورتاسىندا كوڭىل - كۇيىن سەرگىتەدى، ەرىك - جىگەرىن دامىتادى، ساباققا ىنتاسىن ارتتىرادى. ساباقتىڭ سوڭىندا تاقىرىپتى بەكىتۋ، ساباقتا العان ءبىلىمدى جيناقتاۋ ماقساتىن كوزدەيدى. مىسال كەلتىرەتىن بولساق، ساباقتىڭ سوڭىندا، قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا بىرنەشە ويىن تۇرلەرىن الۋعا بولادى. مىسالى: «قارلى كەسەك»، «كىم جىلدام؟»، «اداسقان ارىپتەر»، «شاشىلعان دىبىستار»، «جالعاسىن تاپ»، «ىستىق ورىندىق» ت. ب.
مەملەكەتتىك ءتىل – اسا ماڭىزدى دا ەڭ وزەكتى ماسەلە، ول – قازاقتىڭ جان دۇنيەسى، رۋحاني نەگىزى، ەل ەركىندىگى مەن ۇلتتى تانىتاتىن باستى بەلگىسى، ۇلت بولمىسىن ۇعىندىرىپ، توڭىرەگىنە جۇرتتى توپتاستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى فاكتور. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – ءومىر تالابى، زامان سۇرانىسى، قوعام قاجەتتىلىگى. ولاي بولسا، ءتىلدى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىپ، اياسىن كەڭەيتۋ جولىندا ءاربىر قازاقستاندىق ءوز ازاماتتىق مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس. ءتىلدى بىلگەن ادامنىڭ رۋحى بيىك، داستۇرگە بەرىك، ادەت - عۇرىپقا ادال بولاتىنىن ۇيلەستىرە، بارشاعا تالاپ قويىپ، سەزىندىرە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ءوز نيەتىمەن تىلگە قىزمەت ەتىپ، ازاماتتىق مىندەتىن ورىندايدى. تالاپ بولعاندا عانا جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ، ءىس ارناسىن تاۋىپ، جۇيەگە ءتۇسىپ، جۇزەگە اسادى.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءمۇعالىم ءادىستى كوپ بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك، ولاردى وزىنە سۇيەنىش، قولعابىس رەتىندە قولدانعان ءجون» دەگەن. بۇل ناقىل ءسوز ءاربىر ۇستازدىڭ جادىندا بولۋعا ءتيىس.
اقمولا وبلىسى، بۋراباي اۋدانى
تىلدەردى وقىتۋ ورتالىعىنىڭ ادىسكەرى
ماحمەتوۆا جانار قايرتايەۆنا
ءادىس دەگەن ءسوز گرەكتىڭ "metodos" دەگەن سوزىنەن شىققان. مەتود دەگەن ۇعىم بەلگىلى اقيقاتقا، شىندىققا، ماقساتقا جەتۋدىڭ جولدارى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءادىسسىز وقىتۋ پروسەسىنىڭ جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ءادىس - تاسىلدەر ارقىلى عانا وقىتۋشى ءوز ماقساتىنا جەتە الادى، ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، تىلدەرىن دامىتادى، ۇيرەتەدى. ەندى وقىتۋ ادىسىنە ناقتىراق توقتالايىق.
وقىتۋ ءادىسى - ديداكتيكانىڭ ەڭ باستى قۇرامدى بولىگىنىڭ ءبىرى. وقىتۋ ادىستەرىن ءبىلىم بەرۋدىڭ مازمۇنى سياقتى، وقىتۋدىڭ جالپى ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى انىقتايدى. وقىتۋ پروسەسىنىڭ ناتيجەلى جانە ساپالى بولۋى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ءتيىمدى شىعارماشىلىقپەن جۇزەگە اسىرىلۋىنا بايلانىستى.
ارينە ەرەسەكتەرگە ساباق بەرۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى كوپ جانە ءادىس - تاسىلدەرىندە دە ايىرماشىلىقتار بار. ءبىزدىڭ، ياعني ورتالىق وقىتۋشىلارىنىڭ باستى ماقساتى - تىڭداۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ، دۇرىس سويلەۋگە، ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ، سويلەم قۇرىلىسىن مەڭگەرتۋ، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستارىن ايتىپ، ءسوز اراسىنان اجىراتا بىلۋگە ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى. گراماتيكانىڭ بۇگە - شۇگەسىنە دەيىن قاراستىرىپ، تىڭداۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتىپ الماي، لەكسيكالىق قورىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءتيىمدى تاسىلدەردى شەبەرلىكپەن قولدانا ءبىلۋ كەرەك.
ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ وتىرعان ءتىل ۇيرەنۋشىلەر ءار سالادا قىزمەت جاسايتىن قىزمەتكەرلەر جانە ءوز سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ولاردىڭ كوڭىلى ءوز جۇمىستارىنا الاڭداپ وتىرادى، سوندىقتان ساباقتىڭ باسىنان باستاپ ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ماقساتىندا، قازاق ءتىلى ساباعىنا كەلگەندەرىن ەستەرىنە تۇسىرەتىندەي پسيحولوگيالىق جاعىمدى احۋال تۋعىزۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. مىسالى: نەشە ءتۇرلى سمايليكتەر دايىنداپ اكەلىپ (كوڭىلدى سمايليكتەر)، بۇگىن ءسىزدىڭ كوڭىل - كۇيىڭىز قانداي؟ دەگەن سۇراققا وسى سمايليكتەردىڭ بىرەۋىن تاڭداڭىز دەپ وزدەرىنە تاڭداتۋ ارقىلى، كوڭىل - كۇيلەرىن كوتەرۋ نەمەسە «كوڭىلدى شەڭبەر» ارقىلى ويىندار وتكىزىپ، ساباققا زەيىنىن اۋدارۋعا بولادى.
ارى قاراي وتكەن ساباقتى قايتالاۋ ماقساتىندا دا بىرنەشە قولايلى، قىزىقتى ءادىس - تاسىلدەردى قولدانۋعا بولادى. ءسوزجۇمباق ارقىلى جاڭا سوزدەردى تەكسەرۋ، تاراتپا ماتەريالدار ارقىلى سۇراق - جاۋاپ ادىسىمەن ساباقتىڭ تاقىرىبىن تابۋ، كۇندەلىكتى تاقىرىپقا بايلانىستى سوزدەردى قايتالاۋدا جانە جاڭا سوزدەردى ءوتۋ بارىسىندا دا، قىسقا عانا ءماتىننىڭ اراسىنان ءتۇرتىپ الۋ ءادىسى ارقىلى وزدەرى تاۋىپ شىعارىپ جاتسا، ءتىل ۇيرەنۋشىلەر «ارى قاراي نە ۇيرەنەمىز؟» دەپ ساباققا قىزىعۋشىلىقتارى ارتا تۇسەدى. مىسالى ءبىر ءمودۋلدى اياقتاعاننان كەيىن، سول مودۋل بويىنشا وتكەن جاڭا سوزدەردى قايتالاۋ ماقساتىندا مىناداي جۇمىس ءتۇرىن جاساۋعا بولادى.
توپتى ۇشكە ءبولىپ. ءار توپ ءبىر كونۆەرتتەن تاڭدايدى. كونۆەرتتىڭ ىشىندە ورىسشا سوزدەر جازىلعان پاراقشالار، توپ مۇشەلەرى جىلدامدىقپەن سوزدەردى اۋدارا وتىرىپ، ءبىرىنشى ارىپتەرىمەن ءسوز قۇرايدى، سول شىققان سوزدەردەن قاناتتى ءسوز، ماقال نەمەسە ءسوز تىركەسىن قۇراۋ كەرەك. قاناتتى ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى سوزدەر قانشا بولسا، پاراقشالار سانى سونشا بولادى.
بۇل ءادىستى كەلەسى تاقىرىپقا، مودۋلعا بايلانىستى جانە وتكەن تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋعا قولدانۋعا بولادى
مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرتۋ جۇمىسىندا قول جەتكەن جەتىستىكتەر دە، ءالى ىزدەنۋدى قاجەت ەتەتىن دە باعىتتار جەتكىلىكتى.
قازىرگى تاڭدا بۇكىل تەحنيكالىق پروگرەسس پەن عىلىمي اقپارات كولەمىنىڭ ۇلعايا ءتۇسۋى، وقىتۋشىلاردىڭ ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭا قاراپ، وقۋ ءۇردىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگىنە باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن بايقاتادى. وقىتۋ تەحنولوگياسى مەن ادىستەمە عىلىمى ءبىر - بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ادىستەمە عىلىمى «نەنى وقىتۋ كەرەك؟»، «نە ءۇشىن وقىتۋ كەرەك؟»، «قالاي وقىتۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەسە، وقىتۋ تەحنولوگياسى «قالاي ناتيجەلى وقىتۋعا بولادى؟» دەگەن ماسەلەنىڭ شەشىمىن ىزدەيدى. ولاردىڭ ماقساتى ءبىر، ياعني وقىتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرۋ. وقىتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى وقىتۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرى ارقىلى انىقتالادى. بۇگىنگى تاڭدا وقۋ پروسەسىندە وقىتۋدىڭ قالىپتاسقان نەگىزگى ادىستەرىمەن قاتار وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرى، ياعني يننوۆاسيالىق ادىستەرى دە ءجيى قولدانىلادى. وقۋ ۇردىسىندە وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگياسىن پايدالانا وتىرىپ، ساباقتى قىزىقتى دا اسەرلى وتكىزۋ - بۇگىنگى كۇن تالابى.
وسى تالاپتى ورىنداۋ ءۇشىن، مىسالى، تىڭدالىم وتكىزگەندە كوبىنەسە بەينەروليكتەردى پايدالانۋعا بولادى. ءتىل ۇيرەنۋشى تىڭداپ، كورۋ ارقىلى ءتىلدى ۇيرەنەدى. ءوتىپ جاتقان تاقىرىپقا ساي قىسقاشا بەينەجازبا تاڭداپ الىپ، جۇمىس جاسالىنسا، تىڭداۋشىلار سول تاقىرىپتى جانە جاڭا سوزدەردى جاقسى يگەرەدى. وسى تىڭداپ، كورگەن بەينەروليك بويىنشا تەست سۇراقتارىن، سونىمەن قاتار جاي سۇراق - جاۋاپ ءادىسىن قولدانۋعا بولادى.
مىسالى:
بەينەجازبا نە تۋرالى؟
بەينەجازبا قاي جەردە تۇسىرىلگەن؟
قاتىسىپ وتىرعان ادامدار كىمدەر؟
ولار نەشەۋ؟ دەگەن سياقتى سۇراقتار.
سونداي - اق ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن، ءوز ويلارىن ايتۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن مىناداي جۇمىس تۇرلەرىن قولدانۋعا بولادى: وقيعالى ءماتىننىڭ باسىن وقىپ، تالداپ، ارى قاراي وقيعانى قالاي وربىتەر ەدىڭىزدەر دەپ تىڭداۋشىلاردىڭ وزىنە تاپسىرما بەرىلەدى، تىڭداۋشىلار ماتىندەگى ويدى وزدەرىنشە جالعاستىرادى. مۇنداي تاپسىرمالار وقيعا جەلىسىن ەستە ساقتاۋعا جانە شىعارماشىلىقپەن ويلاۋدى دامىتادى.
مىسالى: «ەكى قاسقىر» ءماتىنىنىڭ اياقتالماعان ءتۇرىن تاراتىپ، ولار وقىپ، ءار تىڭداۋشى ونى وزىنشە جالعاستىرىپ، ءوز ويلارىن جەتكىزۋ كەرەك.
ءبىر قارت نەمەرەسىنە ۇنەمى ەرتەگى، اڭىز - اڭگىمەلەردى ايتاتىن ەدى. ءبىر كۇنى قارت نەمەرەسىنە ءومىر سىرىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر ەكەن:
- ءار ادامنىڭ كوكىرەگىندە ەكى قاسقىردىڭ ءوزارا تايتالاسىنا ۇقساس تارتىس ءجۇرىپ جاتادى. ونىڭ ءبىرى كۇنشىلدىك، قىزعانىش، وزىمشىلدىك، وتىرىك سياقتى جامان قاسيەتتەردى بەينەلەسە، ەكىنشىسى – سەنىم، شىندىق، مەيىرىم، ادالدىق سەكىلدى جاقسى قاسيەتتەردى بەينەلەيدى. بۇل ەكى قاسقىر ءسات سايىن، قادام سايىن ايقاسىپ، ءومىر بويى كۇرەسۋمەن بولادى...
سوندا اقىلدى نەمەرەسى اتاسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ، بىلاي دەپ سۇراپتى:
- ال ەڭ سوڭىندا قاي قاسقىر جەڭەدى؟
اتاسى ءسال ويلانىپ، نەمەرەسىنىڭ پايىمدىلىعىنا سۇيسىنە وتىرىپ، جاۋاپ بەرىپتى:........ (تىڭداۋشىلار وزدەرى جالعاستىرادى.)
سىزدەر قالاي جاۋاپ بەرەر ەدىڭىزدەر؟
- سەن قايسىسىن كوبىرەك قورەكتەندىرسەڭ، سونىسى جەڭەدى.
تىڭداۋشىلارعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قىر - سىرىن مەڭگەرتۋ – وتە كۇردەلى ماسەلە، ول ءار الۋان ادىستەر مەن تاسىلدەردى قولدانا وتىرا جەتەتىن جەتىستىك. مەن نەگىزى ءوزىمنىڭ ساباقتارىمدا ويىن ءادىسىن كوپ قولدانامىن. ويتكەنى ەرەسەك ادامداردى ساباق بارىسىندا سەرگىتىپ الماساڭىز، تەز جالىعىپ كەتەدى، ارينە ويىندار ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تاڭدالادى.
ويىن - وقۋ ۇردىسىندەگى وقىتۋدىڭ ءارى فورماسى، ءارى ءادىسى رەتىندە ءوز الدىنا جەكە ديداكتيكالىق كاتەگوريا. سونىمەن بىرگە وقىتۋشى مەن ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ بىرلەسكەن وقۋ ارەكەتىنىڭ ءبىر - بىرىمەن قارىم - قاتىناستىعى تەحنولوگياسى ەسەبىندە قولدانۋعا بولادى.
ويىننىڭ نەگىزگى ماقساتى – العان بىلىمدەرىن قالىپتاستىرۋ، تياناقتاۋ، پىسىقتاۋ، ال مىندەتى – ۇيرەنۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ، بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ. ويىن ساباقتىڭ باسىندا وتكەن ساباقتى ەسكە تۇسىرەدى، ساباقتىڭ ورتاسىندا كوڭىل - كۇيىن سەرگىتەدى، ەرىك - جىگەرىن دامىتادى، ساباققا ىنتاسىن ارتتىرادى. ساباقتىڭ سوڭىندا تاقىرىپتى بەكىتۋ، ساباقتا العان ءبىلىمدى جيناقتاۋ ماقساتىن كوزدەيدى. مىسال كەلتىرەتىن بولساق، ساباقتىڭ سوڭىندا، قورىتىندىلاۋ ماقساتىندا بىرنەشە ويىن تۇرلەرىن الۋعا بولادى. مىسالى: «قارلى كەسەك»، «كىم جىلدام؟»، «اداسقان ارىپتەر»، «شاشىلعان دىبىستار»، «جالعاسىن تاپ»، «ىستىق ورىندىق» ت. ب.
مەملەكەتتىك ءتىل – اسا ماڭىزدى دا ەڭ وزەكتى ماسەلە، ول – قازاقتىڭ جان دۇنيەسى، رۋحاني نەگىزى، ەل ەركىندىگى مەن ۇلتتى تانىتاتىن باستى بەلگىسى، ۇلت بولمىسىن ۇعىندىرىپ، توڭىرەگىنە جۇرتتى توپتاستىرۋشى، بىرىكتىرۋشى فاكتور. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ – ءومىر تالابى، زامان سۇرانىسى، قوعام قاجەتتىلىگى. ولاي بولسا، ءتىلدى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىپ، اياسىن كەڭەيتۋ جولىندا ءاربىر قازاقستاندىق ءوز ازاماتتىق مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس. ءتىلدى بىلگەن ادامنىڭ رۋحى بيىك، داستۇرگە بەرىك، ادەت - عۇرىپقا ادال بولاتىنىن ۇيلەستىرە، بارشاعا تالاپ قويىپ، سەزىندىرە ءبىلۋ كەرەك. سوندا عانا ءوز نيەتىمەن تىلگە قىزمەت ەتىپ، ازاماتتىق مىندەتىن ورىندايدى. تالاپ بولعاندا عانا جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ، ءىس ارناسىن تاۋىپ، جۇيەگە ءتۇسىپ، جۇزەگە اسادى.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءمۇعالىم ءادىستى كوپ بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك، ولاردى وزىنە سۇيەنىش، قولعابىس رەتىندە قولدانعان ءجون» دەگەن. بۇل ناقىل ءسوز ءاربىر ۇستازدىڭ جادىندا بولۋعا ءتيىس.
اقمولا وبلىسى، بۋراباي اۋدانى
تىلدەردى وقىتۋ ورتالىعىنىڭ ادىسكەرى
ماحمەتوۆا جانار قايرتايەۆنا
You Might Also Like
-
پرەزيدەنت كۇنىنە ارنالعان مەرەكەلىك كونسەرتتىڭ سەنارييى.
