عافۋ قايىربەكوۆ
اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋ مەرەيتويى قازاقكونسەرت زالىندا اسا ءبىر سالتاناتتى جاعدايدا ءوتتى. اقىننىڭ تۇرعىلاستارى، قۇربىلاستارى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى، تۋعان-تۋىس، ءىنى-قارىنداستارى تەگىس جينالىپ كەلىپ، زال ءىشىن اقىنعا دەگەن، قالامگەر مۇراسىنا دەگەن قۇرمەت پەن ماحابباتقا تولتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
سول سالتاناتتىڭ كۋاسى بولا وتىرىپ، وسىدان تورت-بەس جىل بۇرىنعى ءبىر وقيعانى ەرىكتەن تىس ەسكە الدىم.
بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ وڭىرىندە ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 100 جىلدىق ۇلى تويى ءوتىپ جاتتى. سول تويدا اقىندار ءمۇشايراسىن باسقارعان ماعان وبلىس اكىمشىلىگى اۆتوكولىك مىنگىزدى. توي تارقار كەزىندە مەن الاكول اۋدانىنان ارنايى كەلگەن جەرلەستەرىمە كىرىپ، قوشتاسىپ شىقپاق بولدىم. التى قانات اقبوز ءۇيدىڭ تورىندە جۇبايىمەن عافۋ قايىربەكوۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، رىمعالي نۇرعالييەۆ سياقتى مەنىڭ سىيلى دا كۇيلى قالامداستارىم قوناق بولىپ وتىر ەكەن. مەن اسىعىس امانداسىپ، ءجون ايتىسىپ كەتپەك ەدىم، عافاڭ تۇرىپ:
— ساكەنجان، كولىگىڭ قۇتتى بولسىن. ءبىراق ماشينا دەگەن دە تەمىر عوي، بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، — سىنادى دا قالادى. سەنى ەلىڭ سىيلاپ، قۇرمەتتەيدى ەكەن. مەن سوعان رازى بولدىم. سول ەلدىڭ ماحابباتىنا وسىلايشا بولەنە بەرۋىڭە ءاردايىم تىلەكتەسپىن، — دەپ توست كوتەرگەن.
سول كەزگى اۋدان اكىمى:
— وۋ، اعايىن، داستارقان يەسىمەن عوي، رۇقساتپەن، كەزەكپەن سويلەيىك تە. داستارحان تۇگىلى، ەلۋ مىڭ حالقى بار اۋداڭدى دا باسقارىپ وتىرمىز عوي، — دەپ عافاڭ سوزىنە شولتاڭ ەتىپ كەيىس ءبىلدىرىپ قالدى.
— ءاي، قاراعىم، مەن وعاش ەشتەڭە ايتقان جوقپىن عوي، — دەپ وركوكىرەك عافاڭ بۇل جولى مۇدىرە كۇڭكىلدەي بەردى.
"شولاق ساي تەز تاسيدى" دەگەندەي، الگى اكىمنىڭ ورىنسىز قىستىرىلعانىنا مەن دە ىزالانا باستاپ ەدىم، ورتا جولدان سوزگە رىمعالي نۇرعالييەۆ ارالاستى:
— ءاۋ، اعايىن، — دەدى ول، — بۇگىن ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرىن ماراپاتتاپ، مەرەيتويىن وتكىزىپ وتىرمىز. ىشىمىزدە سول ۇلت ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر اسقار بيىك وكىلى، ءتىرى كلاسسيگى عافاڭ وتىر. بۇيىرسا، كۇنى ەرتەڭ بۇ كىسىنىڭ دە كەزەگىمەن كەلەر مەرەيتويلارىن وسىلاي ەل بولىپ اتاپ وتەتىن بولامىز. سوندىقتان بۇيرەكتەن سيراق شىعارماي، ءتاتۋ-تاتتى تاراسايىق تا.
"ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەپ جاتسا، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟" دەگەندەي، مۇنداي ءادىل ايتىلعان اتالى سوزدەن سوڭ مەن ارتىمدى قىسىپ، الماتىعا اتتانىپ كەتە بەرگەنمىن.
ايتسە دە، ەشقاشان اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرىپ كورمەگەن عافاڭنىڭ سول كۇنگى ءبىر ساتكە ءمۇدىرۋىن، كوڭىلىنىڭ ءسال باسىلۋىن كورۋ دە ماعان اۋىر ءتيىپ ەدى. ويتكەنى ول كىسى قاي جەر، قاي ورتادا بولسىن وكتەم كورىنىپ، اعىلا، اعىنان جارىلا سويلەپ وتىراتىن. سوڭىنا ەرگەن، كوپ جىلدار عافاڭنىڭ قاراۋىندا ىستەگەن ۇركەردەي ءبىر توپ ىنىلەرى ساعي، ءشامىل، تۇمانبايلار ول كىسىنىڭ الدىنان كەسە ءوتۋ تۇگىلى، ءبىر رەت كەزەكسىز كيلىگىپ، ءسوزىن بۇزىپ كورمەگەن بولار. وزدەرى دە كولەڭكەلەرى كۇندىك جەرگە تۇسەتىن كوسەم بولىپ قالعاندارىنا قاراماي، عافاڭ الدىندا تومەنشىكتەپ تۇراتىندارىن كوپ اڭعارىپ جۇرەتىن ەدىم.
تۇمانباي مولداعالييەۆ 50 جاسقا تولىپ، ۇيىندە ءبىر توپ ادامعا داستارقان جايعانى ەسىمدە. تويدىڭ تاماداسى (الدە "اساباسى" دەيتىن بە ەدى؟) كادىربەك سەگىزبايەۆ بولاتىن. ول دا ءتىلدى جىگىت، جۇرتتى كۇلدىرە ۇيىتىپ، كەزەگىمەن ءسوز بەرىپ تۇر ەدى، ورتا جولدان عافاڭ قوسىلدى دا، تىزگىندى بىردەن ءوز جاعىنا تارتا باستادى. "وۋ، اعا، تامادا مەن ەدىم عوي!" — دەيدى كادىربەك. "سەنسىڭ عوي تامادا، بىلەم عوي، ءبىراق تۇرا تۇر!" — دەپ عافاڭ ءارى قاراي بيلىكتى ءوزى قاعىپ الىپ، باسقارىپ كەتە بەرگەن بولاتىن.
ورداباسىدا وتكەن ۇلى جيىنعا (1993 جىل) جازۋشىلار ءبىرقاۋىم ەل بولىپ بارعانبىز. ءبىز تۇمانباي مولداعالييەۆپەن ەكى كىسىلىك كۋپەدە ەدىك، ۇستىمىزگە قولىندا قوماقتى سومكەسى بار عافاڭ كىرگەن. اشىق ەسىكتەن ءبىر مەزەتتە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ كىرىپ، تورگە وزدى. عافەكەڭ ماعان:
— ساكەن، انا سومكەگە قول جالعاشى، جەڭگەڭ سالعان ءدام بولسا كەرەك ەدى، — دەپ بۇيىردى.
قول سالىپ ەدىم، سولاڭ ەتىپ ۇلكەن كەسىلگەن قازى شىقتى ىشىنەن.
— وۋ، ارىرەك سۇقساڭشى قولىڭدى، — دەيدى عافاڭ. ارىرەك سۇعىپ ەدىم، سوپاڭ ەتىپ ەندى ءبىر شولمەك كونياك شىقتى.
— ە، باسە! — دەپ جىمىڭ ەتتى عافاڭ.
قازىنى ابەكەڭ ۇستادى. كەرتىپ جەپ، ەسىكتەن سىعالاعاندارعا كەرەناۋ قاراپ، كەرتىپ اساتىپ وتىر. عافاڭنىڭ اۋزىنا ەشنارسە تيە قويمادى-اۋ دەيمىن:
— ءاي، ابەكەم-اي، جۇرتتىڭ قازىسىنا كەلگەندە، مۇلدەم شۇلەن بولىپ كەتەدى ەكەنسىز-اۋ! — دەپ قالدى.
ءبىز دۇرلىگە دۋ كۇلىپ ەدىك...
... اڭگىمە باسىندا ايتىلعان وقيعادان كەيىن ءىزىن سۋىتپاي عافاڭا جولىقتىم.
— وتكەن جولى كوڭىلىڭىزگە اۋىر الىپ قالدىڭىز-اۋ دەيمىن، اعا. سول جىگىتتىڭ جەلىگىن باسىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرەر ءبىر امالىن ويلاستىرسام قايتەدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ءوي، قايتەسىڭ سونى. ونىڭ ۇستىنە، سول جىگىتتىڭ ءوزى دە قاتەسىن مويىنداپ، سەن كەتكەسىن كەشىرىم سۇراعانداي بولعان. "يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى" ەمەس پە؟ ەلەپ قايتەسىن، — دەي سالعان.
سونداعى رىمعالي ايتقان ءبىر اۋىز دالەلدى ءسوز عافاڭنىڭ 70 جىلدىعىندا تاعى دا ەسكە ءتۇسىپ، كلاسسيك اقىنىمىزدىڭ الدا بولار ۇلى تويلارىنىڭ باسى وسى ەكەن-اۋ دەپ تۇيگەن ەدىم.
ءوزىمنىڭ عافاندى تانىعان، بىلگەن كەزدەرىمدى دە رەتىمەن بارىپ ەسكە العام.
جۇمەكەن جايىندا جازىلعان ءبىر ەستەلىگىمدە ايتتىم عوي دەيمىن، "اقداريعا" دەپ اتالاتىن كولەمى ءۇش باسپا تاباقتاي عانا كىتابىمنىڭ قولجازباسىن كوتەرىپ، الدىما ناجىمەدەنوۆتىڭ ءوزىن سالىپ، عافۋ قايىربەكوۆكە باردىم. "اعا، از عانا ۋاقىتىڭىزدى قيىپ، وسىنى وقىپ شىعىڭىز، — دەپ جالىندىم، — ۇناماسا ەندى قايتىپ ءسىزدىڭ مازاڭىزدى الماۋعا ءسوز، وسى كوشەمەن جۇرمەۋگە ۋادە بەرەيىن".
عافاڭنان الىستا جۇرگەن، استاناعا وقتا-تەكتە ءبىر سوعاتىن مەن تۇگىلى، كوپ جىل قاتار وتىرىپ قىزمەت اتقارعان، وزدەرىنىڭ دە كۇندىك جەرگە كولەڭكەسى تۇسەرلىك اتاق-ابىرويى بار وكشەلەس ىنىلەرى تۇمانباي، ساعي، شامىلدەر دە ىعىسا جۇرەتىنىن بايقايتىنمىن. جاڭاعى قولقاما ءبىر بولمەدە يىق تىرەستىرە وتىرعان ولار دا تاڭىرقاسىپ، ءبىر ءسات الدارىنداعى جۇمىستارىنان باس كوتەرگەن قالپى، ءۇنسىز بىزگە قاراسىپ قالعان.
قولجازبامدى قولىنا الىپ، سالماقتاپ كورگەن عافەكەڭ: "جاقسى، قاراعىم، قول دا تيمەي جاتىر ەدى، بۇرىن مۇنداي قولقا سالىپ كورمەپ ەدىڭ، تاستاپ كەت تە، بىرەر ساعاتتان كەيىن قايتا ورال''، — دەدى.
مولشەرى بولىپ-اق قالدى-اۋ دەپ، اراعا بىرەر ساعات سالىپ بارىپ ەدىم، عافاڭ:
— ءاي، ساكەن، سەن اقىن ەكەنسىڭ عوي، قالقام. قاتتى رازى بولدىم! — دەپ قولجازبامدى وزىمە قايتاردى.
"كىتاپ ەتىپ شىعارىپ بەرەمىز" دەپ ايتا ما دەگەن ءبىر دامەلى ءۇمىت جىلت ەتىپ بارىپ سونگەندەي بولىپ ەدى ىشىمدە.
ولەڭ جازعاننىڭ ءبارى اقىن بولا قويمايتىنىن ءوزىم دە بىلەتىن ەدىم. عافۋ سەكىلدى قۇدىرەت سانايتىن ادامنىڭ اۋزىنان "اقىن ەكەنسىڭ!" دەگەن ءسوز ەستۋ مەنىڭ توبەمدى كوككە جەتكىزىپ تاستاعانداي بولعانى راس.
عافۋ قايىربەكوۆتىڭ ءوزىن ەمەس، ءسوزىن بۇرىن تانىپ ەدىم. "سوزىنە قاراپ كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما"، — دەپ اباي ايتقانداي، العاشقى ولەڭ كىتابى — الاقان كولەمىندەي "قۇرداستى" وقىپ شىعىپ قۇمارتقان اقىنىم بولاتىن. بۇدان سوڭ "دالا قوڭىراۋى" دەيتىن ۇلكەن داستان-رومانىن وقىدىم. 1969 جىلى شىققان "التىن بەسىك" دەگەن (بۇل عافاڭ كىتابى ىشىندەگى تۇلا بويىندا ءبىر ءمىنى جوعى ەدى) كىتابىن تۇگەل جاتتاپ تا العام.
كەيىن عافاڭمەن ءبىر شاڭىراق استىڭدا (قازاقستان جازۋشىلار وداعى) قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، جاقىنىراق ارالاسا باستادىق. ءبىراق جۇلدىزىمىز تىم جاراسىپ كەتىپ ەدى دەپ ايتا المايمىن. ونى عافاڭنىڭ ءوزى دە سەزىپ، ءار جەردە: "بۇل ەكەۋمىزدىڭ باسىمىز ءبىر قازانعا سىيىسا بەرمەيدى" دەپ ايتىپ جۇرەتىن. مەن ايتەۋىر الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتكەن ەمەسپىن. ءوزى دە بەتتى، ءوزى دە تەكتى ادام. سودان دا ما، جاسى كىشىلەردىڭ ءبارى ول كىسىدەن يمەنە، ىعىسا جۇرەتىن. بىردە ماعان تەلەفون سوعىپ، ەل اقىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ كىتابىن: "نەگە شىعارمايسىڭ، ءوزى مەنىڭ قاسىمدا وتىر، سەندەردىڭ امىسە ءوستىپ، الىستاعى اعايىندى شەتقاقپايلاي بەرەتىندەرىڭ نە وسى؟" — دەپ قاتتى-قاتتى ءسوز ايتىپ تاستادى. داۋسى دا قاتتى شىعىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، مەن دە شامدانىپ: "وۋ، ءسىز نەگە سونشا ايعايلايسىز؟ داۋىس مەندە دە بار"، — دەگەن بولىپ ەدىم، اعام بىردەن ءادىسىن وزگەرتىپ: "ساكەن-اۋ، مەن اعاڭ ەمەسپىن بە، سوندىقتان ايقايلايمىن دا!" — دەپ شىعا كەلدى. "ءا، وندا ءجون، اعا. ايتقانىڭىز بولادى، قۇپ، تاقسىر!" — دەمەسكە شارام قالمادى.
سويتسەم، عافاڭ قاسىندا وتىرعان، الگى ەلدەن كەلگەن ادامعا: "ول ءبىزدىڭ بالا عوي، ءقازىر كوزىڭشە قاتتى تاپسىرايىن، كىتابىندى قالاي شىعارماس ەكەن!" — دەپ وتىرادى دا، قولما-قول ماعان تەلەفون سوققان. جانە مەنەن قارسىلىق بولا قويادى دەپ ويلاماعان عوي.
پەندەلىك قىلىقتان دا قۇرالاقان ەمەس ەدى جارىقتىق. 1985 جىلعا قورىتىندى جينالىستا عافاڭ قازاق پوەزياسىنا سول جىلى قوسىلعان شىعارمالار حاقىندا بايانداما جاساعان. جينالىس بولاردان بىرەر كۇن بۇرىن قادىر مىرزالييەۆ ەكەۋمىزگە كەزدەيسوق ۇشىراسىپ قالعان عافاڭ:
— ساكەنجان، سەنىڭ "بەل-بەلەس" دەيتىن كىتابىڭدى نەسىپبەك اكەلىپ بەرىپ ەدى، وقىپ ءبىتىرىپ قالدىم. ماعان اسا ۇناپ تۇر، — دەدى جۇرە سويلەسىپ.
— ۇناسا بولدى عوي، اعا. ار جاعىن ءوزىڭىز بىلەرسىز، — دەگەم دە قويعام.
قىزىعى جينالىس ۇستىندە بولدى. جىل بويىنا شىققان كىتاپتارعا تۇگەل توقتالىپ، ءبىرىن ماقتاپ، ءبىرىن مىنەپ دەگەندەي، ءبىراز سويلەپ العان عافاڭ بايانداماسى اياقتالار تۇستا: "وكىنىشكە قاراي، بيىل شىققان كىتاپتار ىشىنەن مەنىڭ قولىما ساكەن يماناسوۆتىڭ "بەل-بەلەسى" تۇسپەدى. سوندىقتان ول كىتاپقا باعا بەرە المايمىن"، — دەگەن سوزدەرمەن اياقتاعانى عوي.
داعدارىپ، نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. تاعى دا زالدا قادىرمەن قاتار وتىر ەدىم.
— دىمىڭ ىشىندە بولسىن، مەن سويلەيىن، — دەدى ول مەنىڭ قازىرگى ءحالىمدى ايتقىزباي ۇعىپ.
جارىسسوزگە شىققان قادىر: "عافا، كۇنى كەشە عانا مەنىڭ كوزىمشە ساكەنگە كىتابىن ماقتاپ جاتىر ەدىڭىز، بۇگىن "قولىما تۇسپەدى" دەپ تۇرسىز. سوندا قالاي بولعانى؟ نە كەشەگى، نە بۇگىنگى ءسوزىڭىز وتىرىك بولعانى عوي، ءسىرا"، — دەدى.
بايانداماشى اعام قورىتىندى سوزىندە بۇل تۋراسىندا ءلام-ميم دەمەي، وراعىتىپ وتە شىقتى.
جينالىس سوڭىنان ەكىنشى قاباتتاعى فوەدە سىرباي ماۋلەنوۆ اعاما جولىعىپ، الگى جاعداي جونىندە مۇڭ شاعىپ وتىر ەدىم، ۇستىمىزگە قاڭعالاقتاپ عافاڭ كەلە قالعانى.
— مىنا ساكەن ماعان سەنىڭ ۇستىڭنەن ارىز ايتىپ وتىر، — دەي باستاپ ەدى سىراعاڭ، عافاڭ كيىپ كەتىپ:
— ءاي، ساكەنجان-اي، كەيدە مەنى دە اتار ادام جوق وسى، بولارى بولىپ كەتتى عوي، قويشى ەندى، قازبالاي بەرمەي! — دەپ تىيىپ تاستادى.
اتالى سوزگە داۋ ايتارداي ارسىز ەمەسپىز دەۋشى ەدىك، الگى مويىنداۋدان كەيىن، ۇلكەن-كىشى بولىپ، ءماز بولا كۇلىسىپ قانا تاراسقانبىز.
1994 جىلدىڭ كۇزىندە جەزقازعان جەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 100 جىلدىق تويىن اتاپ ءوتتى. الماتىداعى اقىن-جازۋشى تۇگەل عانا سول جاققا كوشىپ بارعانداي بولدىق. مەن تاعى دا وسىنداعى اقىندار ءمۇشايراسىنا ءتوراعالىق ەتكەن ەدىم. سول ءمۇشايراعا قاتىسقان عافاڭ دا بايگەلى ورىن الا تۇرا، ونى ءوز بويىنا ولقىسىنىپ قالعانىن ءتۇسىندىم. ءمۇشايرا سوڭىنان مەنەن: "ساكەن، ارنايى دايىنداپ كەلگەن ءسوزىم بار ەدى، سونى وقىپ بەرەيىن!" — دەگەن. جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، "عافاڭا بەرمەگەن ءسوزدى كىمگە بەرمەكپىز!" — دەپ، تىزەگە سالا وتىرىپ، — عافۋ قايىربەكوۆ سويلەيدى، — دەپ حابارلادىم.
اعام جاقسى-اق دايىندالعان ەكەن. ءبىراق بۇرىنگى تاۋ سۋىنداي تاسىپ تۇرعان ەكپىن جوق. ەنتىگە تۇرىپ، قاعازداعى ءسوزىن ارەڭ عانا وقىپ شىقتى.
ەرتەسىندە قارقارالىعا قاراي جۇرەر جول ۇستىندە كەزدەستىك. ءبىر ماشينادا عافاڭ، جەڭگەمىز بادەش، جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ بار ەكەن. جۇگىرە جەتىپ، امانداسىپ قول بەرىپ ەدىم، و كىسى سالەمىمدى سالقىن عانا العانداي بولدى.
الماتىعا ءبىر سامولەتپەن ۇشتىق.
پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ، جەڭىس قاشقىنوۆ ۇشەۋمىزدەن كەيىنگى ورىندىقتا بايبىشەسىمەن عافاڭ وتىردى. تۇرسەكەڭ قۇرداس رەتىندە، مەن ەركەلەۋ ءىنى رەتىندە ازىلدەسكەن بولىپ ەدىك، كوڭىل قوشى بولماي وتارعانىن تانىتىپ، قابىل الا قويمادى.
اۋىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن...
You Might Also Like
-
قىزىلجاردان اقمولاعا قاراي شورتان پوسەلكەسىنە شەيىن تەمىر جول سالىنعان. 250 شاقىرىم جولدىڭ سالىنا باستاعانىنا 5 — 6 جىل بولىپ بارا جاتىر. بۇرىن كوكشەتاۋعا شەيىن سالىنعان ەدى. ەندى بىلتىرعى كۇ...
