InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: ت-54 توپ ستۋدەنتى احمەديوۆا سافييە ناريمان قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

گەرمانيي ءار ءتۇرلى كومپلەكستى قوسىلىستار تۇزەدى. ولاردىڭ اراسىندا كومپلەكستى گالوگەنيدتەر Me₂[Geگال₆]. رۋبيديي مەن سەزييدىڭ گەكساحلوريدتەرى اۋادا تۇراقتى، 90-100C تەمپەراتۋرادا GeCl₄، ءبولىپ ىدىرايدى:

                      Rb₂[GeCl₆]   → GeCl₄+2RbCl

گەرمانيي وكسيدى GeO₂ فتور قىشقىلىمەن ارەكەتتەسكەندە كومپلەكستى قىشقىلدار تۇزىلەدى: H₂(GeOF)₄·2H₂O جانە H₂(GeF₆)·2H₂O. گەكسافتورگەرماناتتىڭ ەكى ءتۇرلى قوسىلىستارى سينتەزدەلەن: MeGeF₆·2H₂O (Me – Mg، Zn، Cd، Mn، Fe، Co، Ni ) جانە MeGeF₆·2H₂O (Me-Sr، Ca). بۇل تۇزدار سۋدا جاقسى ەريدى.

گەرمانيي تەتراحلوريدىنىڭ ورگانيكالىق كاتيوندارمەن ارەكەتتەسۋىن پايدالانىپ تەترامەتياممونييدىڭ گەكساحلورگەرماناتى سينتەزدەلەن –

[N(CH₃)] ₂GeCL₆

ەرمانيي گالوگەنيدتەرى كەيبىر اميندەرمەن ورگانيكالىق ەرىگىشتەردە (ەفير نەمەسە CCL₄) ارەكەتتەسىپ، كومپلەكستى قوسىلىستار تۇزەدى، ولاردىڭ قۇرامى كەستەدە كورسەتىلەن.

كەيبىر گەرمانيي گالوگەنيدتەرىنىڭ كومپلەكستى قوسىلىستارىنىڭ كومپلەكستى قوسىلىستارىنىڭ قۇرامى

گالوەنيد	ازوتتى اددەند	كومپلەكستى قوسىلىستىڭ قۇرامى	سىرتقى ءتۇسى
GeF4	ەتيلەنديامين پيريدين وكسيحينولين	GeCL4·4C2H8N2 GeCL4·2C2H5N GeCL4·4C9H7NO	اق ۇنتاق -//- سارى ءتۇستى
GeBr4	وكسيحينولين	GeBr2(C9H7NO)2	سارى قىزعىلت ۇنتاق
GeI4	وكسيحينولين	GeI2(C9H7NO)2	قارالاۋ سارى قىزعىلت ۇنتاق

بۇل كومپلەكستى قوسىلىستار سۋدا ەرىمەيدى، ءبىراق اۋادا بىرتىندەپ گيدروليزدەنىپ ەري باستايدى.

گەرمانيي كوپ اتومدى سپيرتتەرمەن جانە كاربون قىشىقىلدارىمەن كومپلەكستى قوسىلىستار تۇزەدى. قىمىزدىق قىشقىلىن قوسقاندا ، گەرمانيي وكسيدىنىڭ سۋدا ەرىگىشتىگى جوعارىلايدى، سەبەبى كومپلەكستى يون تۇزىلەدى، ال قىمىزدىق قىشقىلىنىڭ مولشەرى كوپ بولعاندا، گەرمانوقىمىزدىق قىشىقىلىنىڭ كريستالدارى بولىنەدى.

كۇكىرتپەن قوسىلىستارى

گەرمانييدىڭ ەكى ءسۋلفيدى بەلگىلى: قىزىل –قوڭىر GeS جانە اق GeS₂. GeS₂ قىشقىلدى ەرىتىندىدەن كۇكىرتسۋتەكپەن بولۋگە بولادى. GeS 600-700 C تەمپەراتۋرادا ەلەمەنتتەردى قىزدىرىپ تۋرا ادىسپەن الۋعا بولادى:

                                  Ge+  S  → GeS                                                                                                                                           

كۇكىرتپەن قوسىلىستار گەرمانييگە ەرەكشە. تابيعاتتا ءسۋلفيدتى مينەرال تۇرىندە كەزدەسەدى، سونىمەن قاتار شاشىراڭقى تۇرىندە باسقا ءسۋلفيدتى مينەرالداردا كەزدەسەدى – پيريتتە، گالەنيدتە، سفولەريدتە.

گەرمانيي ءديسۋلفيدى اممونيي سۋلفيدىندە جاقسى ەرىپ سۋلفوگەرماناتتى تۇزەدى:

GeS₂+ (NH₄)₂S → (NH₄)₂GeS₃

سۋلفوتۇزدار سۋدا جاقسى ەريدى ، قىشقىل قوسقاندا ىدىراپ اق ءتۇستى ديسۋلفيد تۇنباعا تۇسەدى.

وسى قاسيەتتى پايدالانىپ گەرمانييدى ەرىتىندىدەن بولۋگە بولادى.

گەرمانيي ءديسۋلفيدىن اۋادا 280-300 س تەمپەراتۋرادا قىزدىرعاندا، توتىعىپ وكسيد تۇزىلەدى، 600-700 C تەمپەراتۋرادا قالعان سۋلفيد ۇشىپ كەتەدى.

ازوتپەن جانە فوسفورمەن قوسىلىستارى

گەرمانييدى ازوتتىڭ اتموسفەراسىندا 800-950س تەمپەراتۋرادا قىزدىرعاندا گەمانيي ءنيترييدى تۇزىلەدى. 900-950 C تەمپەراتۋرادا گەرمانيي فوسفورمەن ارەكەتتەسىپ گەرمانيي ءفوسفوريدى GeF تۇزىلەدى.

ەلەكتروحيميالىق قاسيەتتەرى

 گەرمانييدىڭ ءار جۇپتارىنا كەلەسى توتىعۋ- توتىقسىزدانۋ پوتەنسيالدارى كەلتىرىلگەن

قىشقىل ەرىتىندىلەرىندە                                ە،ۆ

GeO₂/Ge⁺²                                                                    - 0،3

GeO₂/Ge                                                       - 0،15

Ge⁺²/Ge                                                                            0،0

H₂GeO₃/Ge                                                             - 0،13

ءسىلتىلى ەرىتىندىلەردە

HgeO₃/Ge                                                    - 1،0

گەرمانييدىڭ پوتەنسيالدارىنا رن-تىڭ اسەرى زور.

توتىعۋ-توتىقسىزدانۋ پوتەنسيالدارىنىڭ ءمانى تەرىس بولعاندىقتان گەرمانييدى ەرىتىندىدەن ەلەكتروليزبەن ءبولۋ قيىن، سەبەبى گەرمايي قاتىسىندا سۋتەك وڭاي توتىقسىزدانادى، سوندىقتان بۇل جاعدايدا گەمانييمەن قاتار گەرمانيي گيدريدى بولىنەدى.

گەرمانييدى ەلەكتروليزبەن ۆوفرام سياقتى تەك قانا قۇيمالار تۇرىندە بولۋگە بولادى،  سونداي اق مىسپەن نەمەسە قالايىمەن.

تابيعاتتا كەزدەسۋى

گەرمانيي – شاشىراڭقى ەلەمەنت، تابيعاتتا ءجيى كەزدەسەدى، ءبىراق وتە از مولشەردە.

گەرمانييدىڭ ءوز مينەرالدارى از: ارگيروديد، گەرمانيت، رەنيەريت، ۋلترابازيت، شتوتتيت.

گەرمانيي سونىمەن قاتار، سلانستاردا ، ماگنيتتاردا كەزدەسەدى. كەيبىر كومىرلەردە گەرمانييدىڭ مولشەرى 1٪- جەتەدى.

گەرمانييدى الۋ

گەرمانييدى الۋ ءۇشىن ونىڭ تەتراحلويدى پايدالانىلادى، سەبەبى ول وڭاي تۇزىلەدى جانە تومەن تەمپەراتۋرادا ۇشادى.

گەرمانييدى وڭدەگەندە حلور گازىن 300-350C تەمپەراتۋرادا قوسادى، تۇزىلگەن GeCl₄ ۇشادى سوسىن سارى مۇيىقتىق تۇرىندە كوندەنساسيالانادى.

گەرمانيتتى سوىمەن قاتار 50٪ء-تى ءسىلتى ەرىتىندىسىمەنوڭدەۋگە بولادى، بۇل جاعدايدا ەريتىنپوليسۋلفيدتەر تۇزىلەدى، ولاردى باسقا ەرىمەەن سۋلفيدتەردەن بولەدى. پوليسۋلفيدتەن قىشقىلدى ورتادا گەرمانيي قىشقىلىنا دەيىن توتىعادى، وسى ەرىتىندىدەن اممياك قوسىپ، گەرمانيي گيدروكسيدىن تۇنباعا تۇسىرەدى.

گەرمانييدىڭ ءار ءتۇرلى شيكىزاتتارى بار: ءتۇستى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ شاڭدارى، مىرىشتىڭ قالدىقتارى، كەكتەر زاۋىتتارىنىڭ قالدىقتارى، كومىردىڭ ك ۇلى ت.ب. ولاردى وڭدەۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ادىستەر پايدالانىلادى. بارلىق وندىرىستەردە ەڭ سوڭعى ءونىم گەرمانيي وكسيدى GeO_{2 ،} ول GeCL₄-تەن گيدروليز ارقىلى الىنادى.

تازا گەرمانيي مەتالى تازا وكسدتەن GeO₂  الىنادى. ونى 600C تەمپەراتۋرادا  سۋتەكپەن توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى الادى. تازا گەرمانيي مەتالىن گەرمانييدىڭ سۋبحلوريدىنەن (GeCL)_x 520C تەمپەراتۋرادا ديسپروپورسيالانۋ پروسەسى ارقىلى الۋعا بولادى:

4(GeCL)_x  → 3xGe + GeCL₄

وسى ادىسپەن وتە تازا گەرمانيي الىنادى.

گەرمانيي الۋ تەحنولوگياسى تۋرالى كەلەسى مونورافيالاردان قاراستىرۋعا بولادى:

اناليتيكالىق سيپاتتاماسى

گەرمانيي تابيعاتتاعى ماتەريالداردا از مولشەردە كەزدەسەتىن بولعاندىقتان ونى انىقتاۋ ءۇشىن سپەكترالدى اناليز پايدالانىلادى.

گەرمانييە ءتان ساپالىق رەاكسيا حيناليزارينمەن (تەتراوكسيانتراحينون) نەمەسە گيدروكسينافتالينحينونسۋلفون قىشقىلىمەن. ءبىرىنشى رەاكسيادا گەرمانييدىڭ قاتىسىندا ەرىتىندى كوك تۇسكە بويالادى،ەكىنشى رەاكسيادا-قىزعىلت تۇسكە بويالادى.

گەرمانييدىڭ ساندىق مولشەرىن انىقتاۋ ءۇشىن گراۆيمەترلىك، تيتريمەترلىك جانە  فوتومەترلىك ادىستەر قولدانادى. ونىڭ مولشەرى از بولسا، بىرىنشىدەن ونى GeCl₄ تۇرىندە ءبولىپ كونسەنترلەيدى. سوسىن گەرمانييدى سۋلفيد GeS₂ تۇرىندە كومىر سۋتەكپەن بولەدى. اق ءتۇستى گەرمانيي ءسۋلفيدىن كۇيدىرىپ،ونى وكسيد GeO₂ تۇرىندە ءبولىپ، ماسساسىن ولشەيدى.

گەرمانييدى تۇنباعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سونىمەن قاتار تاننين نەمەسە تاننينمەن وكسيحينوليننىڭ قوسپاسى پايدالانىلادى. بۇل ادىسپەن گەرمانييدى مىشياكتان تولىق بولۋگە بولادى.

تيتريمەترلىك ادىسپەن انىقتاعاندا گەرمانييدىڭ ماننيتپەن كومپەكستى قوسىلىس ءتۇزۋ رەاكسياسىن پايدالانادى. ماننيتوگەرمان قىشقىلى كۇشتى   قىشقىل بولعاندىقتان ناتريي گيدروكسيدى ەرىتىندىسىمەن برومكرەزولپۋرپۋر ينديكاتور قاتىسىندا جاقسى تيترلەنەدى.

گەرمانييدى يودومەترلىك ادىسپەن انىقتاۋعا بولادى،رەاكسيا ارقىلى بولىنەتىن يودتى تيوسۋلفاتپەن  تيترلەيدى

فوتومەترلىك ادىسپەن انىقتاعاندا سارى ءتۇستى گەرمانوموليبدەن قىشقىلىن پايدالانادى، توتىقسىزداندىرعىشتىڭ قاتىسىندا “موليبدەن كوگى” پايدا بولادى. بۇل ءادىستىڭ سەزگىشتىگى جوعارى. توتىقسىزداندىرعىش رەتىندە مور تۇزى، (Fe^2÷ سۋلفاتى)،گيدروحينون، گيدروكسيلامين، اسكوربين قىشقىلى، سۋلفيت، ستاننيت ت.ب. پايدالانىلادى. گەرمانييدى انىقتاۋعا مىشياك، فوسفور، كرەمنيي كەدەرگى جاسامايدى.

كەندەردە گەرمانييدىڭ از مولشەرىن انىقتاۋعا بولادى، ونى تۇنباعا گەماتوكسيمەنمەن (pH 3،2) ءبولىپ، تۇزىلگەن قارا قوشقىل ءتۇستى تۇنبانى تولقىن ۇزىندىعى 500نم تەڭ بولعاندا سۆەتوفيلتردى پايدالانىپ، وپتيكالىق تىعىزدىعىن ولشەيدى.

گەرمانييدىڭ فەنيلفلۋورونمەن فوتومەترلىك ادىسپەن انىقتاۋعا بولادى. فەنيلفيزارون گەرمانييمەن قىزعىلت ءتۇستى كومپلەكستى قوسىلىس بەرەدى. وسى ادىسپەن گەرمانييدىڭ 0،01مكگ/مل مولشەرىن انىقتاۋعا بولادى.

گەرمانييدىڭ اناليتيكالىق حيمياسى تۋرالى مالىمەتتەردى كەلەسى مونوگرافيالاردان  قاراستىرۋعا بولادى.

گەرمانييدى قولدانۋ

گەرمانييدى پايدالاناتىن ەڭ ماڭىزدى سالا - جارتىلاي وتكىزگىش قۇرالدار. بۇل قۇرالدار ەلەكترونيكادا جانە راديوتەحنيكادا قولدانىلادى. گەرمانيي مەتالى مونوكريستالل تۇرىندە وپتيكادا پايدالانىلادى (لينزالار). كوپ مەتالدارمەن گەرمانيي قۇيمالار تۇزەدى.ولار جارتىلاي وتكىزگىشتىك قاسيەتتەر كورسەتەدى.

گەرمانيي وكسيدىن كرەمنيي وكسيدى سياقتى شىنى وندىرىسىندە پايدالانىلادى. گەرمانيي وكسيدى مەتالى كاتاليزاتور رەتىندە قولدانىلادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---