InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-43 توپ ستۋدەنتى ەلۋباي گۋلميرا مۇحتار قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

پەريودتىق جۇيەنىڭ ءۇشىنشى توبىندا، التىنشى توپشادا “سيرەك جانە ەلەمەنتتەر”(لانتانويدتار) ورنالاسادى. سيرەك جانە ەلەمەنتتەرگە – لانتاننان (57) ليۋتەسييگە (71) دەيىن 14 ەلەمەنت جاتادى.

بۇل ەلەمەنتتەر ءيتترييدىڭ (V پەريود) جانە سكاندييدىڭ (IVپەريود) انالوگتارى، سونتىقتان كەيدە سكانديي توپشاسىنىڭ ەلەمەنتتەرى دەپ اتالادى.

سكاندييدىڭ 1879 جىلى نيلسەن اشتى (شۆەسيا، سكانديناۆيا)، بۇل ەلەمەنتتى  د.ي.مەندەلەيەۆ 1869 جىلى بولجاپ ايتتى، ونى “ەكا-بور” دەپ اتادى.

ەلەمەنتتەر ەلەكتروندىق قۇرىلىسىنا بايلانىستى تۇراقتى ءۇش ۆالەنتتى.

ەلەمەنتتەردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى بىر-بىرىنە وتە جاقىن. بۇل قاسيەتتەردىڭ جاقىندىعى ەلەكتروندىق قۇرىلىسىنا بايلانىستى. ەلەمەنتتەردىڭ زاريادتارى جانە ەلەكتروندارىنىڭ سانى وسكەن سايىن ەلەكتروندار سىرتتان ءۇشىنشى ەلەكتروندىق قاباتىنا 4f ورنالاسادى. سوندىقتان بۇل ەلەمەنتتەر تابيعاتتا بىرگە كەزدەسەدى، ولاردى بولەك قوسىلىستار تۇرىندە جانە ءبىر–بىرىنەن ءبولۋ كۇردەلى ماسەلە.

ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى وتە قىزىقتى جانە كۇردەلى.

ءتورييدى 1828 جىلى بەرسەليۋس نورۆەگياداعى مينەرالدا اشتى. سكانديناۆ قۇدايى تور قۇرمەتىنە جاڭا ەلەمەنتتى “توريي” دەپ اتادى، ال مينەرالدى-توريت دەدى.

30-جىلدارى نيلس بور تەوريالىق ەسەپتەر بويىنشا لانتانويدتارعا ۇقساس، سونىمەن قاتار ءبىر توپ ەلەمەنتتەر تۋرالى پىكىر ايتتى. بۇل توپ ەلەمەنتتەر لانتاننىڭ انالوگى اكتينييدەن باستالعان سوڭ ولاردى «اكتينويدتار» دەپ اتادى. سونىمەن اكتينويدتارعا كەلەسى ەلەمەنتتەر جاتادى؛ اكتينيي، توريي، پروتاكتينيي، ۋران، نەپتۋنيي، پلۋتونيي، امەريسيي، كيۋريي، بەركليي، كاليفورنيي، ەينشتەينيي، فەرميي، مەندەليەۆيي، نوبەليي، لوۋرەنسيي.

سونىمەن اكتينويدتار لانتانويدتاردىڭ انالوگى، وسىعان بايلانىستى اكتينويدتاردىڭ  اراسىندا توريي سەرييدىڭ انالوگى بولىپ تابىلادى.

سيرەك-جەر ەلەمەنتتەردىڭ (سجە) اشىلۋى جانە ءبولىنۋى

جىل	كىم ءبولدى	قاي زاتتاردان	ەلەمەنتتەردىڭ اتالۋى جانە اتالۋ سەبەبى
1794	گادولين	يتتەربيي دەگەن جەردەگى (شۆەسيا) مينەرالدان؛ سوڭىندا مينەرال گادولينيت دەپ اتالادى.	وكسيدتەردىڭ قوسپاسى. 1797 جىلى ەكەبەرگ بۇل قوسپانى “يتتريي جەرلەرى” دەپ اتادى
1803	كلاپروت، ونىمەن بىرگە بەرسەليۋس	باستنەد (شۆەسيا) دەگەن رۋدنيكتە ”قارا تاستان”	“سەريت جەرلەرى” 1801 جىلى  جاڭا اشىلعان پلانەتا سەرەرا قۇرمەتىنە
1814	بەرسەليۋس	سەريت جەرلەرىنەن	سەريي
1828	ۆەلەر	يتتريي جەرلەرىنەن	يتتريي
1839	موزاندەر	سەريت جەرلەرىنەن	لانتان (گرەكشە”جاسىرىن”)
1843	موزاندەر	يتتريي جەرلەرىنەن	تەربيي جانە ەربيي ”يتتەربييدەن”
1878	مارينياك	ەربييدەن	يتتەربيي
1879	نيلسەن	ەربييدەن	سكانديي-سكانديناۆيا قۇرمەتىنە
1879	لەكوك دە بۋابودران	سەريت جەرلەرىنەن سامارسكيي دەگەن  مينەرالدان بولىنگەن، مينەرال ۋرالدا تابىلعان	ساماريي-مينەرالعا بايلانىستى
1879	كليەۆە	ەربييدەن	تۋليي-تۋلە دەگەن جەردىڭ (سكانديناۆيا) قۇرمەتىنە. گولميي - “گولميا” ستوكگولمنىڭ ەسكى اتى
1880	مارينياك	“ديديلەدەن”، ول سەريت جەرلەرىنەن بولىنەن	گادولينيي فينن حيميگى ح.و.گادولين قۇرمەتىنە
1885	اۋەر فون ۆەسباح	“ديديلەدەن” (ەگىز) (ەسكى وكسيدتەردىڭ قوسپاسى)	پرازەوديم - كوك ەگىز، نەوديم - جاڭا ەگىز
1886	لەكوك دە بۋابودران	گولمييدەن	ديسپروزيي (گرەكشە “قولايسىز”)
1896	دەمارسەي	سامارييدەن	ەۆروپيي
1907	ۋربەن،ونىمەن بىرگە اۋەر فون ۆەلسباح	يتتەربييدەن	ليۋتەسيي - پاريج ەسكىلىكتە
1947	مارينسكيي جانە گلەندەنين	ۋراننىڭ ونىمدەرىنەن	پرومەتەي - گرەك ميفولوگياسىنداعى پرومەتەيدىڭ قۇرمەتىنە

فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى

سكانديي يتتريي، لانتان جانە لانتانويدتاردىڭ ەلەكتروندىق قۇرىلىسى كەستەدە كەلتىرىلگەن.

ەلەمەنتتەردىڭ ەلەكتروندىق قۇرىلىسىنان  5d-ەلەكتروندار تەك قانا ءۇش لانتانويدتار: لانتان، گادولينيي، ليۋتەسييدە بار ەكەنىن كورەمىز.  ەلەكترونداردىڭ ورنالاسۋىنا بايلانىستى گادولينيي لانتانويدتاردىڭ اراسىندا “ورتالىق” ورىندا تۇرىپ، ولاردى ەكى توپقا بولەدى؛ءار توپقا 6 ەلەمەنت كىرەدى،ولاردىڭ قۇرامىندا 5d ەلەكتروندار جوق. گادولينيي لانتانويدتاردى ەكى توپقا بولەتىنىن باسقا مالامەتتەردەن كورۋگە بولادى. مىسالى، ءۇش ۆالەنتتى يوننىڭ راديۋسى ەلەمەنتتىڭ رەتتىك نومىرىمەن بايلانىستى.

سكانديي يتتريي، لانتان جانە لانتانويدتاردىڭ ەلەكتروندىق قۇرىلىسى

رەتتىك ءنومىرى	ەلەمەنت	K( 1 )	L( 2 )	M( 3 )	N(4) spdf	O(5) spd	P(6) s
21	Cكانديي	2	8	9	2 6
39	يتتريي	2	8	18	2 6 1	2
57	لانتان	2	8	18	2 6 10	2  6 1
58	سەريي	2	8	18	2 6 10 2	2 6	2
59	پرازدەوديم	2	8	18	2 6 10 3	2 6	2
60	نەوديم	2	8	18	2 6 10 4	2 6	2
61	پرومەتيي	2	8	18	2 6 10 5	2 6	2
62	ساماريي	2	8	18	2 6 10 6	2 6	2
63	ەۆروپيي	2	8	18	2 6 10 7	2 6	2
64	گادولينيي	2	8	18	2 6 10 7	2 6 1	2
65	تەربيي	2	8	18	2 6 10 9	2 6	2
66	ديسپروزيي	2	8	18	2 6 10 10	2 6	2
67	گولمي	2	8	18	2 6 10 11	2 6	2
68	ەربيي	2	8	18	2 6 10 12	2 6	2
69	تۋليي	2	8	18	2 6 10 13	2 6	2
70	يتتەربيي	2	8	18	2 6 10 14	2 6	2
71	ليۋتەسيي	2	8	18	2 6 10 14	2 6 1	2

لانتانويدتاردىڭ ۆالەنتتىلىگى نەگىزىندە ۇشكە تەڭ، ءبىراق كەيبىر ەلەمەنتتەر ەلەكتروندىق قۇرىلىسىنا بايلانىستى ءتورت جانە ەكى ۆالەنتتى بولۋى مۇمكىن.وسى اۋىسپالى ۆالەنتتىلىك جوعارىدا ايتىلعان ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىعىنا سايكەس كەلەدى. گادولينيي سونىمەن قاتار ەلەمەنتتەردى ەكى توپقا بولەدى: ءار توپتا جەتى ەلەمەنت، توپتاردا ەڭ ارتتا جۇرگەن ەلەمەنتتەر ادولينيي مەن ليۋتەنسيي ءۇش ۆالەنتتى.

وكسالاتتارى

سيرەك جەر ەلەمەنتتەردىڭ حيمياسىندا جانە تەحنولوياسىندا وكسالاتتاردىڭ ەرىگىشتىگى دە ءارتۇرلى، ولادردىڭ ەرىگىشتىگى كەنەتتەن وزگەرۋى اسىرەسە اممونيي وكسالاتتارىن پايدالانعاندا بايقالادى سەبەبى، كەيبىر سجە ەريتىن كومپلەكستى قوسىلىستار تۇزەدى.

لانتان وكسالاتىنىڭ ەرىگىشتىگى بىرگە تەڭ بولىپ الىنعان.

سوندىقتان ءتورييدى باسقا سجە وكسالاتتارى تۇرىندە بولەدى. سكانديي، يتتريي، سەريي، توريي جانە بىرنەشە باسقا لانتانويدتاردىڭ وكسالاتتارىنىڭ سۋداعى ەرىگىشتىگى از، ولاردىڭ ەرىگىشتىگى كريستالليزاسيالىق سۋ مولەكۋلاسىنىڭ سانىنىا بايلانىستى. جالپى يتتريي توبى وكسالاتتارىنىڭ ەرىگىشتىگى سەريي توبىنان جوعارىلاۋ.

لانتان وكسالاتتارى مينەرالدى قىشقىلاردا ەريدى، سەريس وكسالاتى  ازداپ ەريدى، باسقا سجە ءنىڭ ەرىگىشتىگى بىرتىندەپ تومەندەيدى. وسى قاسيەتتى پايدالانىپ  سجە بولۋگە بولادى. كۇشتى قىشقىلداردا  قۇرامى كۇردەلى قوسىلىستار تۇزەدى.

توريي وكسالاتىنىڭ ەرىشتىگى سجە وكسالاتتارىنان جوعارى:

وكسالاتتارى	اممونيي وكسالاتىنداعى سالىستىرمالى ەرىگىشتىگى  (1 گ اممونيي وكسالاتى  38 گ سۋدا) /336/
توريي	2663،0
يتتەربيي	105،0
يتتريي	11،0
سەريي	1،8
نەوديم	1،4
پارزەوديم	1،7
لانتان	1،0

سجە وكسالاتتارىنىڭ تەرميالىق ديسسوسياسياسى

وكسالات	وكسالاتتاعى سۋ مولەكۋلالارىنىڭ سانى	سۋ جوعالتۋدىڭ باستالۋى	ارالىق اۋىسۋلار	توتىققا اۋىسۋى
لانتان	10	55	55-380، سۋسىز ءتۇرى 380-550، La2O3·CO2	735-800
سەريي	10	50	بىردەن CeO2-گە اۋىسۋ	360
پرازەوديم	10	40	40-420، سۋسىز وكسالاتقا اۋىسۋ	420-790
نەوديم	10	50	50-445، تۋرا سولاي	445-735
ساماريي	10	45	45-300، تۋرا سولاي	410-735
ەۆروپيي	10	60	60-320، تۋرا سولاي	320-620
گادولينيي	10	45	45-120،6  سۋلىعا اۋىسۋ 120-315، سۋسىزعا اۋىسۋ	375-700
تەربيي	10	45	45-100،5 سۋلىعا اۋىسۋ 140-265،1 سۋلىعا اۋىسۋ 265-435،سۋسىزعا اۋىسۋ	435-725
ديسپروزيي	10	45	45-140،4 سۋلىعا اۋىسۋ  140-220،2  سۋلىعا اۋىسۋ 295-415،، سۋسىزعا اۋىسۋ	415-745
گولميي	10	40	40-200،2 سۋلىعا اۋىسۋ 240-400،، سۋسىزعا اۋىسۋ	400-735
ەربيي	6	40	40-175،2 سۋلىعا اۋىسۋ 205-395، سۋسىزعا اۋىسۋ	395-720
تۋليي	5	55	55-195،2 سۋلى توتىققا اۋىسۋ	335-730
يتتەربيي	5	60	60-175،2 سۋلىعا اۋىسۋ تۋليي سياقتى سۋسىز ءتۇرى جوق	325-735
ليۋتەنسيي	6	55	55-190، تۋرا سولاي	315-715
سكانديي	6	60	55-185،تۋرا سولاي	220-635
يتتريي	9	45	45-180،2 سۋلىعا اۋىسۋ 260-410،سۋسىزعا اۋىسۋ	410-735

فەرروسيانيدتەرى

سجە تۇزدارى ءسىلتى مەتالدارىنىڭ فەرروسيانيدىمەن ارەكەتتەسكەندە ءار ءتۇرلى قوسىلىستار تۇزىلەدى، ولاردىڭ قۇرامى سجە، ءسىلتى مەتالدىڭ تابيعاتىنا جانە ولاردىڭ كونسەنتراسياسىنا بايلانىستى.

سجە فەرروسيانيدتەرىنىڭ ەرىگىشتىگى تومەن، وسى قاسيەتتى اناليتيكالىق جاە تەحنولوگيالىق ماقساتتاردا پايدالانىلادى. مىسالى: ليتيي فەرروسيانيدىن پايدالانىپ، سكانديي مەن ءيتترييدى سيرەك جەر ەلەمەنتتەردەن بولۋنە بولادى، ال ەگەر ناتريي فەرروسيانيدىن قولدانسا سكانديي مەن يتترييدەن بولۋگە بولادى. ناشار ەريتىن كاليي، رۋبيديي، سەزيي فەرروسيانيدتەرىن پايدالانىپ سيركە جەر ەلەمەنتتەردى امپەرومەترلىك ادىسپەن انىقتاۋعا بولادى. ءبىر ۆالەنتتى تاليي (ءسىلتى مەتالدارعا ۇقساس) لانتانمەن جانە سەرييمەن قوس فەرروسيانيدتەر تۇزەدى: TILa[Fe(سN₆]·4H₂O جانە TICe[Fe(سN)₆]·3H₂O، ەرىگىشتىكتەرى 10^-5 مول/ل.

فەرريسيانيدتەرى

سجە فەرري-جانە فەرروسيانيدتتەرىنىڭ ەرىگىشتىگى، GLN₂O₃ 1ل ەرىتىندىدە

لانتانويد	Me Ln[Fe(سN)6]·تۇز قىشىقىلىندا Me =Na	Me=K	n[Fe(سN)6]سۋدا
La	2،564	0،692	5،316
Pr	1،532	0،500	2،342
Nd	1،784	0،686	1،530
Sm	2،418	0،598	0،268
Gd	2،726	0،624	0،136
Dy	3،618	0،535	0،298
Er	3،024	0،842	0،142
Y	3،492	0،842	0،602

فەرريسيانيدتەردىڭ جالپى فورمۋلاسى Ln[Fe(سN)₆]·nH₂O، قۇرامىندا ءتورت مولەكۋلا سۋ بولادى. بۇل تۇزداردىڭ ەرىگىشتىگى فەرروسيانيدتەرمەن سالىستىرعاندا جوعارىلاۋ. ءبىراق كەيبىر سيرەك جەر ەلەمەنتتەرىنىڭ فەرروسيانيدتەرىنىڭ جانە فەرريسيانيدتەرىنىڭ ەرىگىشتىكتەرىندە ايىرماشىلىق بار، سونى پايدالانىپ سجە بىر-بىرىنەن بولۋگە بولادى.

كەستەدە كورسەتىلگەندەي لانتان، پرازەوديم جانە نەوديمدى باسقا سجە ءبولۋ ءۇشىن فەرريسيانيدتەردى پايدالانۋعا بولادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ۆكلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---